Ομοιοστατική Καινοτομία: Συνεργασία ανάμεσα σε συναισθήματα και λογική

Στο βιβλίο του Η Παράξενη Κατάσταση των Πραγμάτων: Η Ζωή, τα Συναισθήματα και η Δημιουργία Πολιτισμών, ο κορυφαίος νευροεπιστήμονας Αντόνιο Νταμάσιο σημειώνει ότι: «Η γλώσσα, η κοινωνικότητα, η γνώση και η λογική είναι οι παράγοντες που πραγματοποιούν τις αποκαλύψεις και διεξάγουν αυτές τις πολύπλοκες διαδικασίες. Τα συναισθήματα, όμως, είναι εκείνα που παρέχουν το κίνητρο, και παραμένουν να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα […] Τα συναισθήματα, ως βοηθοί της ομοιόστασης, είναι οι καταλύτες για τις αντιδράσεις οι οποίες έδωσαν το έναυσμα για την εκκίνηση των ανθρώπινων πολιτισμών […] Το σύνολο των συντονισμένων διαδικασιών που απαιτείται για την πραγμάτωση της μη σκεπτόμενης και μη συνειδητής επιθυμίας για επιβίωση και πρόοδο στο μέλλον, άσχετα με τα εμπόδια, είναι γνωστό ως ομοιόσταση […] Τα ομοιοστατικά συναισθήματα εκφράζουν τον βαθμό της αποτελεσματικότητας […] Τα συναισθήματα μας πληροφορούν για κινδύνους, απειλές και κρίσεις σε εξέλιξη που πρέπει να αποτραπούν. Από τη θετική πλευρά της εικόνας, μπορούν να μας πληροφορήσουν σχετικά με ευκαιρίες […] Τόσο από την καλή όσο και από την κακή πλευρά του νομίσματος των συναισθημάτων, τα συναισθήματα ταιριάζουν με τον ρόλο των κινήτρων πίσω από την ανάπτυξη των εργαλείων και των πρακτικών του πολιτισμού […] Τα συναισθήματα και η λογική εμπλέκονται σε έναν αδιάσπαστο και αμοιβαίο εναγκαλισμό […] Τα συναισθήματα σε συνδυασμό με μια διευρυμένη νοημοσύνη έφτιαξαν μιαν ισχυρή χημεία. Επέτρεψαν στους ανθρώπους να αποπειραθούν να δημιουργήσουν ομοιόσταση με πολιτιστικά μέσα, αντί να παραμένουν δέσμιοι των βασικών βιολογικών τους λειτουργιών».

Ο Α. Νταμάσιο υπογραμμίζει την ανάγκη εφαρμογής της ομοιόστασης σε δύο επίπεδα –ατομικό και συλλογικό: «Η δημιουργικότητα είναι επακόλουθο της ομοιόστασης […] Η ομοιόσταση όμως, όπως υπάρχει μέσα σε κάθε ατομικό οργανισμό, δεν ενδιαφέρεται αυτόματα για πολύ μεγάλες ομάδες, ειδικά για ετερογενείς ομάδες, για να μιλήσουμε για ολόκληρους πολιτισμούς. Το να αναμένει κανείς μια αυτόματη ομοιοστατική αρμονία από μεγάλες και κακόφωνες ανθρώπινες συλλογικότητες ισοδυναμεί με το να αναμένει το απίθανο […] Οι κοινωνίες, οι κουλτούρες και οι πολιτισμοί είναι συνήθως κατακερματισμένοι και αποτελούνται από ανταγωνιστικούς και χωριστούς ‘οργανισμούς’, ο καθένας από τους οποίους έχει τα δικά του σύνορα […] Εδώ, όμως, υπάρχει ένας πιθανός χώρος για θεραπεία: ο έλεγχος της αδιάκοπης εξυπηρέτησης του ατομικού μας συμφέροντος, ώστε να καταστήσουμε δυνατές ευρύτερες ομοιοστατικές προσπάθειες […] Θα απαιτούσε επίσης ένα σύνολο στόχων ικανών να υπερβούν τις άμεσες οιμοιοστατικές ανάγκες, παρέχοντας έμπνευση και ανύψωση του νου, καθώς προβάλλεται στο μέλλον. Δεν είναι καθόλου εύκολη η υλοποίηση της κοινωνικής αρχιτεκτονικής για τέτοιες θεραπείες, με δεδομένη την ταχύτητα με την οποία αλλάζει η ανθρωπότητα και τη μεγάλη της ποικιλία».

Ζούμε στην εποχή των μαύρων κύκνων, των ασυμμετριών, της πολυπλοκότητας, της αβεβαιότητας, του τυχαίου, της ρευστότητας, της μεταβλητότητας, της αταξίας, των ραγδαίων αλλαγών, των αλληλεξαρτήσεων, του έντονου ανταγωνισμού και των καταστροφικών ρίσκων. Διεθνείς στατιστικές καταδεικνύουν ότι ένα πολύ μικρό ποσοστό περίπου 1 στις 10.000 από τις αρχικές δημιουργικές ιδέες μετατρέπονται σε πετυχημένες καινοτομίες. Οι προσεγγίσεις και τα στατικά εργαλεία του 20ού αιώνα δεν έχουν κατορθώσει να αξιοποιήσουν τις τεράστιες δυνατότητες της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, αλλά και το ουσιώδες χαρακτηριστικό των πολύπλοκων προσαρμοστικών συστημάτων: τη διάχυτη διασύνδεση της ενέργειας, των πόρων και των περιβαλλοντικών, οικολογικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών συστημάτων. Χρειάζονται νέα, δυναμικά εργαλεία και πολυπαραμετρικές προσεγγίσεις.

Σύμφωνα με τον Nassim Taleb –τον κορυφαίο παγκοσμίως ειδικό στο Risk Management– ο «Μαύρος Κύκνος» συνιστά ένα απροσδόκητο γεγονός με τεράστιο αντίκτυπο, είτε αρνητικό είτε θετικό, που μπορεί να αλλάξει δραματικά τα δεδομένα. Υπάρχουν θετικοί «Μαύροι Κύκνοι» (ευκαιρίες) και αρνητικοί «Μαύροι Κύκνοι» (με καταστροφικές συνέπειες). Μια από τις ιδιότητες του «Μαύρου Κύκνου» είναι η ασυμμετρία στις συνέπειες – θετικές ή αρνητικές. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του «Μαύρου Κύκνου» είναι ο τεράστιος αντίκτυπος και οι πολύ σοβαρές συνέπειες που επιφέρει.

Στο νέο, εκρηκτικό και ασταθές αυτό περιβάλλον, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός μιας καινοτομίας πρέπει να είναι τέτοιος που να παρέχει τη δυνατότητα τροποποίησης της έκθεσης (exposure), ώστε απ’ τη μια να ελαχιστοποιείται το ρίσκο και η ζημιά από αρνητικές ασυμμετρίες (πιθανούς κινδύνους) και από την άλλη να μεγιστοποιείται το όφελος από θετικές ασυμμετρίες (νέες ευκαιρίες). Στο Εγχειρίδιο Καινοτομίας που έχω ετοιμάσει παρουσιάζεται σειρά τεχνικών για ενίσχυση της ανθεκτικότητας «antifragility» νέων καινοτομιών.

Στη διαδικασία καινοτομίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα πολλά και διαφορετικά λάθη διαισθητικής κρίσης και λήψης αποφάσεων, ώστε να αποφεύγονται λανθασμένες εκτιμήσεις τόσο από τους startupers όσο και από τους υποψήφιους επενδυτές. Ο Daniel Kahneman –στον οποίο το 2002 απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών για το δημιουργικό του έργο στην ψυχολογία– αμφισβήτησε το ορθολογικό μοντέλο περί κρίσεων και λήψης αποφάσεων. Οι ιδέες του έχουν ευρεία απήχηση σε πολλά πεδία – συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών, της καινοτομίας, της ιατρικής και της πολιτικής. Στο βιβλίο του Σκέψη, Αργή και Γρήγορη, ο Daniel Kahneman μας εξηγεί τα δύο συστήματα που καθοδηγούν τον τρόπο σκέψης μας: το Σύστημα 1 είναι γρήγορο, διαισθητικό και συναισθηματικό· το Σύστημα 2 είναι πιο αργό, συνετό και έλλογο. Μας αποκαλύπτει τις εξαιρετικές δυνατότητες –αλλά και τα ελαττώματα και τις στρεβλώσεις– της σκέψης μας και προβάλλει τη μεγάλη επιρροή των διαισθητικών εντυπώσεων στη συμπεριφορά μας.

Το νέο Μοντέλο Καινοτομίας που έχω αναπτύξει αξιοποιεί τις πιο πάνω θεωρίες, μεθόδους και τεχνικές, επιτρέποντας στους οργανισμούς να παράγουν περισσότερες και καλύτερες καινοτομίες. Το πρότυπο σε παγκόσμιο επίπεδο «διεπιστημονικό» αυτό εργαλείο: α) Χρησιμοποιεί περισσότερα από 100 κριτήρια αξιολόγησης και παράγοντες επιτυχίας που καλύπτουν όλες τις παραμέτρους σε κάθε στάδιο της καινοτομικής διαδικασίας: δημιουργικότητα, διαφοροποίηση, branding, ευελιξία, προσαρμοστικότητα, αριστεία, προστιθέμενη αξία / όφελος, στρατηγικός σχεδιασμός, συγχρονισμός (timing), συνέργειες, διαχείριση ρίσκου, βιωσιμότητα, υλοποίηση, εμπορευματοποίηση, δυνατότητες ταχείας ανάπτυξης και προοπτικές διείσδυσης στη διεθνή αγορά κ.ά., β) βελτιώνει την αποδοτικότητα, γ) μεγιστοποιεί τον αντίκτυπο της καινοτομίας και δ) εφαρμόζεται σε όλους τους τομείς και σε όλα τα μεγέθη και κλίμακες: δημόσια διοίκηση, κοινωνική καινοτομία, κυκλική οικονομία, έξυπνες πόλεις, επιχειρήσεις (startups / spinoffs και μεγάλες εταιρείες), οικονομική διπλωματία, nation branding κ.ά.

Το πανίσχυρο, ευέλικτο αυτό εργαλείο μπορεί να βοηθήσει:

1. Στη μετατροπή της Κύπρου σε Περιφερειακό Κέντρο Καινοτομίας και Εκπαίδευσης και στην προσέλκυση ξένων startups.
2. Στον βέλτιστο σχεδιασμό του Προγράμματος Ορίζοντας Ευρώπη 2021–2027.
3. Στην επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

Ο Καθηγητής Α. Νταμάσιο παρατηρεί ότι: «Πρόσφατα, έχει γίνει της μόδας στην επιστήμη της υπολογιστικής και στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης να μιλάνε για τα ‘Μεγάλα Δεδομένα’ και για τις δυνατότητες που προσφέρουν για προβλέψεις, σαν να πρόκειται για ανακάλυψη της σύγχρονης τεχνολογίας […] Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι έχουν υπάρξει εδώ και πολύ καιρό διαχειριστές Μεγάλων Δεδομένων, όταν εφαρμόζουν την ομοιόσταση σε υψηλό νευρικό επίπεδο. Όταν, για παράδειγμα, εμείς οι άνθρωποι διαισθανόμαστε την έκβαση μιας ορισμένης διαμάχης, κάνουμε τη χρήση των συστημάτων Μεγάλων Δεδομένων που διαθέτουμε. Αντλούμε από τα στοιχεία του παρελθόντος, τα οποία είναι καταχωρισμένα στη μνήμη μας και σε αλγόριθμους πρόβλεψης».

*Σύμβουλος Στρατηγικής, Επικοινωνίας & Καινοτομίας