Οι «πενταμερείς» 1959-2021 και οι διαχρονικές τουρκικές απαιτήσεις

Η πρώτη «πενταμερής» διάσκεψη για το Κυπριακό έλαβεν χώραν στο Lancaster House στο Λονδίνο τον Φεβρουάριο του 1959, όπου στις 19 Φεβρουαρίου 1959 υπογράφτηκαν οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου. Συμμετείχαν το Ηνωμένο Βασίλειο, Ελλάδα, Τουρκία (που αυτοδιορίσθηκαν και οι «εγγυήτριες» της ΚΔ») και οι δύο κοινότητες με τους Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και Δρα Φαζίλ Κουτσιούκ. Η «Κυπριακή Δημοκρατία» ανακηρύχτηκε στις 16 Αυγούστου 1960 στη Λευκωσία με υπογραφές Sir Hugh Foot, τελευταίου κυβερνήτη της αποικίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, πρώτου Προέδρου της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας και Δρος Φαζίλ Κουτσιούκ, πρώτου Αντιπροέδρου της ΚΔ. Στους Μαρωνίτες, Αρμενίους και Λατίνους, τους οποίους κατέταξαν ως θρησκευτικές ομάδες (επιμονή της Τουρκίας ήταν να αναγνωριστούν ΜΟΝΟ δύο κοινότητες) δόθηκε επιλογή να αποφασίσουν σε ποιαν από τις δύο κοινότητες ήθελαν να ενσωματωθούν, και οι τρεις ομάδες επέλεξαν την ελληνική Κοινότητα.

Η δεύτερη «πενταμερής» έλαβεν χώραν και πάλι στο Λονδίνο, αλλά στο Malborough House. Ξεκίνησε στις 15 Ιανουαρίου 1964. Την διοργάνωσαν οι Βρετανοί ως «Διάσκεψη για την Κύπρο 1964», μετά τις τουρκικές επιθέσεις τον Δεκέμβριο του 1963 και εφόσον η Κυπριακή Δημοκρατία ζήτησε βοήθεια από το Λονδίνο. Και παρ’ όλον ότι η Κυπριακή Δημοκρατία υφίστατο από το 1960, εντούτοις βλέπουμε ότι η διευθέτηση καθισμάτων (seating arrangements) αποκαλύπτει πως oι τουρκικές απαιτήσεις, δηλαδή η αποφυγή αναγνώρισης της ΚΔ μάλλον λαμβανόταν υπόψη. Γι’ αυτό βλέπουμε ότι στη διευθέτηση καθισμάτων η Κυπριακή Δημοκρατία δεν φαινόταν. Σημειώνω ότι οι Τούρκοι και οι Τουρκοκύπριοι από τότε απαιτούσαν δύο ξεχωριστά γεωγραφικά κράτη (βλέπε και βιβλίο γράφουσας «Διζωνική vs Δημοκρατία» 2019). Παράλληλα και οι Βρετανοί από τις 3.1.1964 ξεκίνησαν να μελετούν σχέδια για ανασύσταση/μετάλλαξη της ΚΔ σε δύο συνιστώντα κράτη (two constituent states), όπως έγραψα σε διάφορα άρθρα μου ( «Σημερινή», 23.11.2020, «H πολιτική ισότητα του κ. Stephen Lillie ήταν βρετανική φόρμουλα από το 1956»).

Ας δούμε τη διευθέτηση καθισμάτων.

Η κάθε αντιπροσωπία είχε διαχωριστεί σε «Συμβούλους» (Advisers).

1) Σύμβουλοι Βρετανίας – Δούκας του Devonshire, λόρδος Carrington, Υπουργός Κοινοπολιτείας, Γενικός Γραμματέας, Sir Arthur Clark

2) Σύμβουλοι Ελλάδας – κ.κ. Πηλαβάκης, Παλαμάς και Μελάς

3) Σύμβουλοι Τουρκίας – κ.κ. Bayulken, Erkin, Kuneralp

4) Σύμβουλοι Κύπρου (α) κ. Σουλιώτη, κ. Κληρίδης, κ. Παπαδόπουλος

Σύμβουλοι Κύπρου (β) κ.κ. Orek, Denktash, Riza

Και στη μέση των «Συμβούλων Κύπρου» καθόταν ο κ. Κυπριανού (Σπύρος), τότε Υπ. Εξωτερικών της ΚΔ (με πίσω του να γράφεται «πόρτα»). Και όλοι αυτοί να αντιπροσωπεύουν «Κύπρο», όχι Κυπριακή Δημοκρατία.

(Η αναφορά σε Γενικό Γραμματέα δεν είχε καμία σχέση με τον ΓΓ του ΟΗΕ, αναφερόταν στον κ. J Howard Drake ως ΓΓ της Διάσκεψης. Δούκας του Devonshire ήταν ο Andrew Cavendish, τότε Υφυπουργός για Κοινοπολιτειακές Σχέσεις. Ο λόρδος Carrington ήταν υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου. Ο Sir Arthur Clark ήταν ο Βρετανός ΄Υπ. Αρμοστής στη Λευκωσία).

Το ότι ήταν «πενταμερής» το επιβεβαίωσε ο τότε Υπουργός Κοινοπολιτείας στις 2.1.1964 στο Συμβούλιο Ασφαλείας, όταν είπε: «Μία συνεδρία αντιπροσώπων των τριών κυβερνήσεων ΗΒ, Τουρκίας και Ελλάδας και των δύο κοινοτήτων θα λάβει χώραν στο Λονδίνο σύντομα» (“A conference of representatives of the three governments [i.e. the UK, Turkey and Greece] and of the two communities will be convened in London at an early date”).

Εκείνη τη «διευθέτηση» των Βρετανών δέχθηκε και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και οι λοιποί «σύμβουλοι» Ελληνοκύπριοι που έλαβαν μέρος. Η σχετική δήλωση του Υπουργού Κοινοπολιτείας Duncan Sandys αναφέρθηκε και στη Βουλή των Κοινοτήτων στις 14 Ιανουαρίου 1964, όταν ανακοινώθηκε σχετική επιστολή προς τον ΓΓ του ΟΗΕ, ημερ. 9.1.1964:

«Έχω απόψε λάβει τη συγκατάθεση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και του Δρος Κουτσιούκ για τις καλές υπηρεσίες των κυβερνήσεων ΗΒ, Ελλάδας και Τουρκίας να βοηθήσουν στη λύση των προβλημάτων στην Κύπρο. Γι’ αυτόν το σκοπό, συνέδριο των αντιπροσώπων των τριών κυβερνήσεων και των δύο κοινοτήτων θα διοργανωθεί στο Λονδίνο σύντομα».

«I have tonight received from Archbishop Makarios and Dr. Kutchuk their acceptance of the offer of good offices of the British, Greek and Turkish Governments to help in the solution of the problems of Cyprus. For this purpose, a Conference of representatives of these three Governments and of the two communities will be convened in London at an early date».

Ένας μπορεί να ισχυριστεί ότι ήταν «εξαμερής» η συνάντηση το 1964, καθώς ο μ. Σπ. Κυπριανού μίλησε ως Υπ. Εξωτερικών της ΚΔ, όμως, τόσο η δήλωση του Υπουργού Κοινοπολιτειακών Σχέσεων, όσο και η διευθέτηση καθισμάτων αλλιώς παρουσιάζουν τα πράγματα.

https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1964/feb/17/cyprus

Τώρα, ας δούμε τι απαιτούσαν οι Τούρκοι στη δεύτερη «πενταμερή».

Στις 16 Ιανουαρίου 1964 ο προεδρεύων Υπουργός Κοινοπολιτείας πρότεινε όπως οι συζητήσεις ήσαν ανεπίσημες δίχως δεσμεύσεις, μέχρι να έφθαναν σε μια βάση για συμφωνία. Φαινόταν, είπε, κάποια σίγουρη κοινή συνισταμένη για επίλυση των προβλημάτων. Σε αμφότερες τις κοινότητες στην Κύπρο, ειδικά στους Τούρκους, έπρεπε να διδόταν ένα αίσθημα ασφάλειας για τα δικαιώματα και τις περιουσίες τους, καθώς και για το θέμα του Συντάγματος. Και ζήτησε από τους Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους αντιπροσώπους να θέσουν τις προτάσεις τους για λύση των προβλημάτων. Πρώτος μίλησε ο Τούρκος ΥΠΕΞ Eρκίν, ο οποίος αναφέρθηκε στη στρατηγική σημασία της Κύπρου και ότι αυτή είναι προέκταση της Ανατολίας κ.λπ., δεύτερος ο Ραούφ Ντενκτάς (πιο κάτω οι απαιτήσεις του), και τρίτος ο Γλ. Κληρίδης, ο οποίος απέρριψε τις τουρκικές θέσεις και πρότεινε ένα πραγματικό ενιαίο δημοκρατικό σύνταγμα, με ίσα δικαιώματα για όλους τους πολίτες κ.λπ.

Ο Ραούφ Ντενκτάς είπε ότι η κοινότητά του θεωρούσε πως η λύση έπρεπε να ήταν βασισμένη σε μια εθελοντική ανταλλαγή πληθυσμού με συγκέντρωση του τουρκικού πληθυσμού σε μια περιοχή. Να υπήρχαν πρόνοιες για ανταλλαγή γης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων και για αποζημίωση όπου δεν θα γινόταν ανταλλαγή και ό,τι ακόμα προέβλεπε μια Κεντρική Κυπριακή Κυβέρνηση. Η Κύπρος μπορούσε να ήταν ένα ενωμένο κράτος, νοουμένου ότι οι Ελληνοκύπριοι δεχόντουσαν κάποιες επιφυλάξεις για τα τουρκικά δικαιώματα, ή μπορούσε να είναι ένα Ομόσπονδο Κράτος. Μπορούσαν να υπάρξουν εγγυήσεις ότι η τουρκική κοινότητα στο μέλλον δεν θα αναζητούσε να ενωθεί με τη Τουρκία. Αύξηση των τουρκικών και ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων…

Στις 24 Ιανουαρίου 1964 ο Υπουργός Κοινοπολιτείας Duncan Sandys μαζί με Βρετανούς αξιωματούχους σε συνάντηση με την τουρκική αντιπροσωπία και ώρα 3.55 μ.μ. στο Malborough House έδωσε στον κ. Ερκίν προκαταρκτική (draft) φόρμουλα. Είπε ότι η τουρκοκυπριακή αντιπροσωπία τον είχε πληροφορήσει ότι ο Δρ Κουτσιούκ δεν επρόκειτο να διαπραγματευτεί εκτός από μια βάση για γεωγραφικό διαχωρισμό των δύο κυπριακών κοινοτήτων… Ο κ. Ερκίν πρότεινε δύο τροποποιήσεις. Α) Να γινόταν ξεκάθαρο ότι τα δικαιώματα της Τουρκίας ως εγγυήτριας δύναμης σύμφωνα με τη Συνθήκη (Εγγυήσεως) θα παρέμεναν, και β) Η τουρκική κυβέρνηση θα μπορούσε να στείλει και άλλα στρατεύματα στο νησί ως μέρος της διεθνούς ειρηνευτικής δύναμης (που συζητείτο)…

Ο Υπ. Κοινοπολιτείας είπε ότι η πρώτη τροποποίηση πίστευε θα γινόταν αποδεκτή. Όμως η δεύτερη ούτε από την ελληνική Κυβέρνηση, ούτε από την ελληνοκυπριακή κοινότητα θα γινόταν δεκτή. Συμφώνησε να ενημερώσει την ελλαδική αντιπροσωπία.

Λίγο αργότερα, την ίδια μέρα και ώρα 5.25 μ.μ., ο Υπουργός Κοινοπολιτείας σε συνάντηση με την ελλαδική αποστολή (κ.κ. Χρίστο Ξανθόπουλο, Παλαμά και Μιχάλη Μελά), είπε ότι η τουρκοκυπριακή αντιπροσωπία τού το είχε ξεκαθαρίσει ότι δεν θα δεχόταν λύση που δεν προνοούσε γεωγραφικό διαχωρισμό των δύο κυπριακών κοινοτήτων…

Ενιαίο κράτος

Οι τουρκικές αξιώσεις δεν έγιναν δεκτές ούτε από τους Ελληνοκυπρίους, οι οποίοι υποστήριζαν ενιαίο κράτος, ούτε από την ελλαδική αντιπροσωπία και η «πενταμερής» είχε πλέον ουσιαστικά διαλυθεί. Ο Σπ. Κυπριανού, μετά από συνάντηση με τους Βρετανούς στο Chequers, επέστρεψε στην Κύπρο…

Οι Κύπριοι που αντιπροσώπευσαν την «Κύπρο» ήσαν: Σπ. Κυπριανού, Υπ. Εξωτερικών της ΚΔ, Κρ. Τορναρίτης, Γενικός Εισαγγελέας, Α. Σωτηριάδης, ΄Υπ. Αρμοστής της ΚΔ στο Λονδίνο, κ. Στέλλα Σουλιώτη, Υπ. Δικαιοσύνης, Τάσσος Παπαδόπουλος, Υπουργός Εργασίας, ο Γλ. Κληρίδης, πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων, Παναγιώτης Κακογιάννης, πατέρας της Στέλλας Σουλιώτη και δικηγόρος από τη Λεμεσό, Πασχάλης Πασχαλίδης, οικονομικός σύμβουλος της ΚΔ, Οσμάν Ορέκ, Υπουργός Άμυνας, Ραούφ Ντενκτάς, πρόεδρος της Κοινοτικής Συνέλευσης και ο Τουρκοκύπριος πολιτικός Χαλίτ Αλί Ριζά. Συν ο Βρετανός δικηγόρος Sir Frank Soskice (πέθανε το 1979).

Κραν Μοντανά 2017

Το 2017, εις απάντησιν σε ερώτησή μου, «Ποιες συγκεκριμένα κυρίαρχες χώρες και άλλοι συμμετείχαν επίσημα στη Διάσκεψη για την Κύπρο ως μέλη, ως συμμετέχοντες ή ως παρατηρητές;» το Φόρεϊν Όφις απάντησε: «Τα Ηνωμένα Έθνη διευκόλυναν τη διάσκεψη για την Κύπρο. Τα μέρη ήσαν, οι δύο κυπριακές κοινότητες. Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ελλάδα και η Τουρκία παρευρέθησαν υπό την ιδιότητά τους ως οι τρεις εγγυήτριες δυνάμεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρευρέθη ως παρατηρητής». Επίσημα απούσα η ΚΔ.

Εν κατακλείδι, σύμφωνα με τα βρετανικά έγγραφα, μπορούμε να πούμε ότι και το 1964 στην ουσία ήταν «πενταμερής». Ίσως να χρησιμοποιήθηκε η γνωστή βρετανική τακτική τής κατά Sir David Hannay εποικοδομητικής ασάφειας. Το 1974, όμως, στη Γενεύη ΙΙ με προεδρεύοντα τον James Callaghan και πρόσφατα το 2017 στην Ελβετία, εκείνη η «σκεπασμένη» ύπαρξη τής αναγνώρισης της ΚΔ το 1964, έστω με εποικοδομητική ασάφεια, απουσίαζε εμφαντικά για να ικανοποιηθεί η Τουρκία, η οποία διαχρονικά δεν αναγνωρίζει την ΚΔ. Και το ίδιο θα ακολουθήσει και στην επόμενη. Αν γίνει. Και αν βρεθεί δικός μας να δεχτεί τα προτεινόμενα, που λέγεται ότι μετέφερε ο Βρετανός ΥΠΕΞ Ντόμινικ Ράαπ ως «νέο βρετανικό σχέδιο», θα εκτελεστεί η ΚΔ μέσω Δι-κοινοτικής, Δι-ζωνικής Ομοσπονδίας. Μια νέα φορεσιά του απορριφθέντος «Σχεδίου Ανάν» του Sir David Hannay. Θυμίζω ότι ο τελευταίος μάς είχε προειδοποιήσει ότι θα μας το φέρνουν ξανά και ξανά, ώσπου να το δεχτούμε. Θα είναι «το τέλος του τόπου», κατά Ανδρέα Μαυρογιάννη («Σ», 14.2.2021).

Σημ. Δεν αναφέρθηκα στις τουρκικές απαιτήσεις μεταξύ 1955-59, τα γράψαμε επανειλημμένα.

*Ερευνήτρια/δημοσιογράφος