Παγκόσμια λαϊκή οργή: Πώς η πανδημία τροφοδοτεί τα κινήματα διαμαρτυρίας

Διαδηλωτές σε όλον τον κόσμο κατακλύζουν τους δρόμους διαμαρτυρόμενοι για τα περιοριστικά μέτρα που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις σε μια προσπάθεια να περιορίσουν την εξάπλωση του κορωνοϊού. Μετά από ένα χρόνο πανδημίας, αν και τα δεδομένα έχουν αλλάξει άρδην κυρίως λόγω της εισαγωγής των εμβολίων στην εργαλειοθήκη για την αντιμετώπιση του ιού, πολλές χώρες αναγκάζονται να επιστρέψουν στα σκληρά μέτρα και τα lockdown. Και ενώ ο οικονομικός αντίκτυπος θεωρείται η κινητήριος δύναμη πίσω από τις διαδηλώσεις, αναλυτές εντοπίζουν ψυχολογικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις πίσω από τη δυσαρέσκεια των πολιτών με τις πολιτικές που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις τους. Την ίδια ώρα δεν θα πρέπει να υποτιμάται ή να παραβλέπεται η επίδραση των θεωριών συνωμοσίας και η διασπορά τους ανάμεσα στα κινήματα διαμαρτυρίας. Ενώ η πανδημία «αναγκάζει» τους πολίτες να προχωρούν σε κινητοποιήσεις, την ίδια ώρα κινδυνεύουν να μετατραπούν σε «οχήματα» για την ανατροφοδότησή της, θέτοντας το ερώτημα κατά πόσον μπορεί να συνυπάρξει η μαζική κάθοδος στους δρόμους με την ασφάλεια των διαμαρτυρομένων από τη διασπορά του κορωνοϊού.

Ο κορωνοϊός αλλάζει τους τρόπους διαμαρτυρίας

Παρά τις προβλέψεις κάποιων ειδικών, τα κινήματα διαμαρτυρίας όχι μόνο δεν έχουν περιοριστεί εν καιρώ πανδημίας, αλλά αντίθετα βρήκαν πρόσφορο έδαφος ακόμα και σε χώρες όπου παραδοσιακά δεν καταγράφονταν αυτά τα φαινόμενα.

Βάση για τις προβλέψεις της μείωσης των κινητοποιήσεων αποτέλεσε η διαπίστωση ότι μεγάλα κινήματα διαμαρτυρίας είχαν δείξει σημάδια υποχώρησης, την ώρα μάλιστα που είχαν κάθε λόγο να βγουν στους δρόμους. Για παράδειγμα, τα διάσημα «Κίτρινα Γιλέκα» στη Γαλλία εξαφανίστηκαν από τα μέσα Μαρτίου, ενώ οι αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες στην Κολομβία είχαν ακυρωθεί με το ξέσπασμα της πανδημίας. Επίσης, σε χώρες με πλούσιο «βιογραφικό» κινητοποιήσεων, όπως η Ελλάδα, δεν παρατηρείται η «αναμενόμενη» κινητικότητα, παρά τις μεμονωμένες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας για εντελώς διαφορετικά ζητήματα από τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας.

Εντούτοις, οι λαϊκές εξεγέρσεις παραμένουν ζωντανές σε πολλές χώρες και στις πλείστες περιπτώσεις έχουν ως κοινή συνισταμένη την αντίδραση κατά των lockdown και των περιοριστικών μέτρων. Μέσα στο καλοκαίρι, στον Λίβανο και στο Ιράκ οι διαδηλωτές συνέχιζαν να βγαίνουν στους δρόμους, παρά τα μέτρα. Παρόμοια εικόνα καταγράφηκε στο Ισραήλ, την πρώτη χώρα που είχε μπει σε δεύτερο lockdown μετά την αύξηση των κρουσμάτων.

Κάτω από το βάρος της πρωτόγνωρης αυτής κατάστασης καταγράφεται όμως μια αλλαγή στις μεθόδους και στις στοχεύσεις των διαμαρτυρομένων. Για παράδειγμα, στη Χιλή επέλεξαν να προβάλουν εικόνες των διαμαρτυριών σε κτήρια και σε δημόσιους χώρους. Στο Χονγκ Κονγκ οι κάτοικοι χρησιμοποίησαν το διάσημο παιχνίδι Animal Crossing για να διαδώσουν μηνύματα υπέρ της Δημοκρατίας, αναγκάζοντας την Κίνα να αποσύρει το παιχνίδι από τα ηλεκτρονικά καταστήματα. Στην Αλγερία και τον Λίβανο, οι διαδηλωτές μοίρασαν φαγητό στον ευάλωτο πληθυσμό και απολύμαναν δημόσιους χώρους, σε μια προσπάθεια να ξεμπροστιάσουν τις ελλείψεις του συστήματος υγείας των χωρών τους.

Κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι υπάρχουν εναλλακτικές των μαζικών διαδηλώσεων, όπως οι διαδικτυακές και αυτοκινητιστικές πορείες διαμαρτυρίας. Όμως, οι εναλλακτικές αυτές φαίνεται ότι δεν πείθουν, αφού εξετάζεται κατά πόσον δύνανται να έχουν τον ίδιο αντίκτυπο με τις παραδοσιακές κινητοποιήσεις.

Ενώ τα περιοριστικά μέτρα δίνουν χρόνο στις «πολιορκημένες» κυβερνήσεις να πάρουν ανάσες, τα κινήματα διαμαρτυρίας προσαρμόζονται και εξελίσσονται. Με την πανδημία να δημιουργεί σοβαρά οικονομικά προβλήματα και να αναδεικνύει τις κυβερνητικές αποτυχίες, είναι βέβαιον ότι οι αριθμοί των διαμαρτυρομένων συνεχώς θα αυξάνονται.

Οι λόγοι πίσω από τις διαμαρτυρίες

Μια από τις κυριότερες αιτίες που οδηγεί τους πολίτες στο να βγουν στους δρόμους είναι η οικονομική κρίση που δημιουργούν τα μέτρα που εφαρμόζουν οι κυβερνήσεις για περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού. Τα lockdown διεθνώς έχουν διαλύσει οικονομικά εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι δεν μπορούν να εργαστούν και έχασαν τα εισοδήματά του. Σύμφωνα με στοιχεία από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η ανεργία εκτοξεύτηκε στις μεγάλες οικονομίες κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενώ η παγκόσμια οικονομία έχει συρρικνωθεί κατά 4,4% κατά τη διάρκεια του 2020.

Αν και οι δυτικές οικονομίες προσπάθησαν να απορροφήσουν τους κραδασμούς, δίνοντας επιδόματα σε όσους επηρεάζονταν άμεσα από τα περιοριστικά μέτρα, η μεγαλύτερα ζημιά καταγράφηκε στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, όπου οι άνθρωποι δεν είχαν την «πολυτέλεια» της τηλεργασίας και οι επιχειρήσεις δεν είχαν το κεφάλαιο για να καλύψουν τις ζημιές από το κλείσιμο.

Πέρα όμως από τις οικονομικές προεκτάσεις, οι διαδηλώσεις πυροδοτούνται επίσης από την αίσθηση της απώλειας του ελέγχου. Ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι οι διαδηλωτές νιώθουν ότι χάνουν τον έλεγχο της ζωής τους και αγανακτούν με τον τρόπο που τους επηρεάζει το lockdown.

Επιπλέον πρόσθετη επιβάρυνση στην ψυχολογία των πολιτών επιφέρει σύγχυση κατά πόσον ο ιός είναι όντως επικίνδυνος. Συγκεκριμένα, για κάποιους θεωρείται ιδιαιτέρως «προκλητικό» να εφαρμόζονται μέτρα για έναν ιό που «μιμείται» με πολλούς τρόπους κοινές ασθένειες, τις οποίες όλοι πέρασαν και έχουν αναρρώσει. Αυτό δημιουργεί μια παρανόηση για τους κινδύνους του κορωνοϊού, με πολλούς ανθρώπους να πασχίζουν να συμφιλιωθούν με το γεγονός ότι πρέπει να περιοριστεί η ζωή τους για κάτι που δεν είναι χειρότερο από μιαν απλή γρίπη.

Η αβεβαιότητα γεννάει τις θεωρίες συνωμοσίας

Από την αρχή της πανδημίας άρχισε να κάνει την εμφάνισή της στο διαδίκτυο μια εκτενής και συντονισμένη παραπληροφόρηση σε ζητήματα υγείας. Θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με την προέλευση του ιού, πιθανές «θεραπείες» και μέτρα για τον περιορισμό του ιού έκαναν τον γύρο του κόσμου με ταχύτατο ρυθμό.

Μάλιστα, κάποιοι πολιτικοί ηγέτες, όπως ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, και ο Πρόεδρος της Βραζιλίας, Ζαΐχ Μπολσονάρου, εκμεταλλεύτηκαν τις δυνατότητες των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης για να ενισχύσουν την παραπληροφόρηση, εκφράζοντας αμφιβολίες για τα μέτρα που πρότειναν οι ειδικοί για την εξάπλωση της πανδημίας.

Η παραπληροφόρηση για τον κορωνοϊού θεωρείται από τους ειδικούς ως ένας ακόμη λόγος για την αύξηση των εκδηλώσεων διαμαρτυρίας τον τελευταίο χρόνο. Συνωμοσιολόγοι και αντιεμβολιαστές προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την αβεβαιότητα που δημιουργεί ο ιός και τα εμβόλια για να αυξήσουν τους υποστηρικτές τους. Σύμφωνα με αναλύσεις που σχετίζονται με τις κινητοποιήσεις κατά των lockdown στην Ευρώπη, το κυρίαρχο συστατικό τους ήταν οι θεωρίες συνωμοσίας.

Ειδικοί πάντως προειδοποιούν ότι δεν υπάρχουν στερεότυπα όσον αφορά τις ομάδες που μπορούν να επηρεαστούν από τις θεωρίες συνωμοσίας. Δεν παίζει ρόλο ούτε η εκπαίδευση, ούτε ο δείκτης νοημοσύνης. Το πιο κοινό χαρακτηριστικό είναι η πεποίθηση ότι ο κόσμος αποτελείται από το δίπολο «κακοί» και «θύματα». Βάζοντας κάποιος τον εαυτό του στην ομάδα των «θυμάτων», εύκολα προσελκύεται από τις θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες ενισχύουν το αίσθημα του θυμού και της προδοσίας, δίνοντάς του έναν αποδιοπομπαίο τράγο ως πηγή των προβλημάτων του.

Γι’ αυτόν τον λόγο κρίνεται αναγκαίο οι κυβερνήσεις να παρέχουν καθαρά και συνεπή μηνύματα όσον αφορά τον κορωνοϊό, τα lockdown και τα εμβόλια, ώστε να κτίσουν ένα κλίμα εμπιστοσύνης με τους πολίτες. Αντίθετα, η έλλειψη συνέπειας και τα αντιφατικά μηνύματα προσφέρονται για τη δημιουργία ανασφάλειας, απαραίτητα προϋπόθεση για τη στροφή προς τις θεωρίες συνωμοσίας.

Ο υγειονομικός κίνδυνος και οι «υπερμεταδότες»

Οι μεγάλες κινητοποιήσεις εν μέσω πανδημίας δημιούργησαν το ερώτημα κατά πόσον θα μπορούσαν να θεωρηθούν εστία μετάδοσης του κορωνοϊού.

Επιδημιολόγοι του κέντρου Johns Hopkins , με αφορμή τις διαδηλώσεις στις ΗΠΑ για τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ, προσπάθησαν να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, εξηγώντας ότι «εάν λάβουμε υπόψη ότι πρόκειται για μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων από διαφορετικές ομάδες, μέσα στην οποία υπάρχουν ασυμπτωματικοί, και εάν θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι σε μια διαδήλωση δεν τηρείται η κοινωνική αποστασιοποίηση, τότε σίγουρα υπάρχουν ανησυχίες για τη μετάδοση της νόσου».

Θεωρούν ότι μια μαζική συγκέντρωση πάντα εκλαμβάνεται ως παράγοντας ανησυχίας για τη μετάδοση του κορωνοϊού. Ο ιός μπορεί να «εκμεταλλευτεί» κάθε είδους διεπίδραση, είτε εκδήλωση διαμαρτυρίας είτε συναυλία για να επιτύχει τη διάδοσή του.

Οι επιστήμονες εισήγαγαν στη συζήτηση αυτή και το φαινόμενο των «υπερμεταδοτών», οι οποίοι σε μεγάλες συγκεντρώσεις πιθανόν να διασπείρουν τον ιό σε απροσδόκητα υψηλό αριθμό ατόμων. Κανονικά, κάποιο κρούσμα υπολογίζεται ότι μεταδίδει τον ιό σε δύο με έξι άλλους ανθρώπους. Όμως οι «υπερμεταδότες» μπορούν να μεταδώσουν τον κορωνοϊό σε δεκάδες.

Από την άλλη κάποιοι ειδικοί θεωρούν ότι μπορεί κάποιος να είναι ασφαλής κατά τη διάρκεια μιας συγκέντρωσης διαμαρτυρίας, εάν φοράει μάσκα και κρατάει αποστάσεις από τους άλλους διαμαρτυρομένους. Αν και δεν υπάρχει εγγύηση ότι με αυτά τα μέτρα είναι κάποιος ασφαλής, εντούτοις θεωρείται ότι μειώνει το ρίσκο της διασποράς.