Ο Άης Μάμας στην ΕΟΚΑ: Πλούσια η εθνική προσφορά του

Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι η πλούσια εθνική προσφορά, παντός είδους, των ακραιφνών πατριωτών κατοίκων του στον Απελευθερωτικό Αγώνα της ΕΟΚΑ αναδεικνύει αναντίλεκτα τον Άη Μάμα σε Λίκνο της Λευτεριάς. Τόσο ο Αρχηγός, όσο και κορυφαία στελέχη της Οργάνωσης έχουν συνδέσει στενά τη δράση τους με το μικρό, γραφικό χωριό. Και δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι το ταπεινό αυτό χωριό, που ήταν μια κυψέλη αγωνιστών, ανέδειξε ήρωες όπως ο Αρχάγγελος της Λευτεριάς, πρώτος ήρωας της αγχόνης, Αντρέας Δημητρίου, και ο ομαδάρχης ανταρτών, Μιχαλάκης Κουκκής. Επίσης, πολλοί Αγιομαμίτες ήταν αγωνιστές πρώτης γραμμής, όπως ο εθναπόστολος δάσκαλος Νικόλας Χατζηκωστής και ο φίλος του, κορυφαίος στρατολόγος της ΕΟΚΑ, Νικόλας Αβραάμ. Τη ζηλευτή προσφορά του Άη Μάμα στον επικό, αδικαίωτο, δυστυχώς, Απελευθερωτικό Αγώνα της ΕΟΚΑ καταμαρτυρούν πλείστες όσες δραστηριότητες στα χώματά του, του ίδιου του Αρχηγού Διγενή, του εθνικού αγωνιστή Σωκράτη Λοϊζίδη, όλων των τομεαρχών και πλείστων ανταρτών της περιοχής Πιτσιλιάς -Τροόδους. Εκτός από αυτούς είχαν μια πλούσια προσφορά πολλοί άλλοι πρωτοπόροι αγωνιστές, όπως ο πνευματικός πατέρας και καθοδηγητής των αγωνιστών του χωριού, Παπάμελης Χατζηκωστής, αδελφός του εθναπόστολου Νικόλα, και ο Πανίκος Νικολάου, ο οποίος ήταν ο πρώτος αγωνιστής της ΕΟΚΑ που καταδικάστηκε σε φυλάκιση από δικαστήριο των Βρετανών, για κατοχή όπλων και πυρομαχικών. Την προσφορά αρκετών από τους αγωνιστές αυτούς περιλάβαμε στον πρώτο τόμο του «Λίκνου της Λευτεριάς», που ήταν αφιερωμένος στον αείμνηστο Άντη Χατζηκωστή, γιο του Κώστα και εγγονό του Νικόλα Χατζηκωστή. Συνεντεύξεις και κείμενα άλλων αγωνιστών περιλάβαμε σε συμπληρωματικό τόμο, που θα κυκλοφορήσει πολύ σύντομα.

Προτού ακόμα ακουστεί το εγερτήριο σάλπισμα του Διγενή τη θρυλική Πρωταπριλιά του 1955, οι Αγιομαμίτες ήταν ήδη μυημένοι στον Απελευθερωτικό Αγώνα και βρίσκονταν σε εγρήγορση. Ο Νικόλας Αβραάμ-Αβδέλλας ενημερώθηκε από τον συγχωριανό και παιδικό του φίλο δάσκαλο, που υπηρετούσε τότε στην Πάφο, Νικόλα Χατζηκωστή, ότι ετοιμαζόταν απελευθερωτικός αγώνας και θα καλείτο να συμμετάσχει. Ο Νικόλας Χατζηκωστής είχε μυηθεί από τον Αντρέα Αζίνα και είχε προτείνει σ’ αυτόν να πλησιαστεί ο Νικόλας Αβραάμ. Στο μεταξύ, ο Ν. Χατζηκωστής πήγε στον Άη Μάμα το καλοκαίρι του 1954, ενημέρωσε σχετικά τον Νικόλα Αβραάμ και του είπε ότι έπρεπε ν’ ακούσει τη φωνή της πατρίδας, που τον καλούσε να συμμετάσχει στον Αγώνα για τη λευτεριά της. Έτσι ο Αζίνας, όπως θα δούμε στη συνέχεια, συναντήθηκε με τον Αβράμη στον Αμίαντο, όπου εργαζόταν, και του ανέθεσε τη στρατολόγηση αγωνιστών. Χωρίς να χάνει καιρό, ο Αβράμης άρχισε να πλησιάζει και να στρατολογεί αγωνιστές. Με αξιοθαύμαστο τρόπο, ο ακούραστος εκείνος αγωνιστής στρατολόγησε και οργάνωσε, μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, ολόκληρη την περιοχή Πιτσιλιάς - Τροόδους.

Ο Αβράμης ήταν ο «Πρόδρομος» του Διγενή στα ορεινά, όπως ο φλογερός Παπασταύρος στη Λευκωσία. Γι’ αυτό, όταν έφθασε ο Αρχηγός στην Κύπρο, επέλεξε τον Άη Μάμα ως ένα από τα περιφερειακά κέντρα της ΕΟΚΑ και ο Σωκράτης Λοϊζίδης εγκαταστάθηκε εκεί, για ν’ αρχίσει τη διαφώτιση και να συνεχίσει τη στρατολόγηση και οργάνωση ομάδων της ΕΟΚΑ, σ’ ολόκληρη την περιοχή της ημιορεινής Λεμεσού, από τα ριζά του Τροόδους και της Μαδαρής, μέχρι τα ριζά της Παπούτσας. Από τις 18 Νοεμβρίου 1954, που εγκαταστάθηκε στο σπίτι της φιλόξενης οικογένειας του ενθουσιώδους αγωνιστή Πανίκου Νικολάου, μέχρι τις 14 Ιανουαρίου 1955, που έφυγε για να γυρίσει στην Ελλάδα, όπου θ’ αναλάμβανε τον συντονισμό της Επιτροπής Αγώνα και την αποστολή οπλισμού, αλλά δυστυχώς συνελήφθη στη Χλώρακα, στις 25 του ιδίου μηνός, ο Σωκράτης Λοϊζίδης, με βοηθό τον Παπάμελη και άλλους αγωνιστές, είχε συμπληρώσει το έργο του Αβράμη από τη Γεράσα, την Απαισιά, τη Ζωοπηγή και το Καλό Χωριό, μέχρι τον Άγιο Κωνσταντίνο και τον Άγιο Παύλο.

Ο Διγενής προσωπικά είχε ορκίσει τον Νικόλα Αβραάμ και του έδωσε το κωδικό όνομα «Αβδέλλας», που είχε ένας ήρωας συνταγματάρχης στον Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο. Και το γεγονός αποτελεί μεγάλη τιμή για το χωριό. Όπως περιποιούν μεγάλη τιμή και οι επανειλημμένες επισκέψεις του Αρχηγού στο χωριό, για να συναντηθεί με τον Σωκράτη Λοϊζίδη και να επιθεωρήσει την εκπαίδευση των αγωνιστών της κοινότητας, στο σπίτι του Πανίκου Νικολάου, όπου ήταν και το κρησφύγετο-στρατηγείο του Σωκράτη Λοϊζίδη.

Το καλοκαίρι του 1956, όταν ο Διγενής κυνηγημένος από τους Βρετανούς στα βουνά του Κύκκου διέσπασε τον κλοιό και έφθασε στον Σαϊττά, μετά από μια δραματική πολύωρη κοπιώδη πορεία, αποφάσισε να κατεβεί στη Λεμεσό. Και με Αγιομαμίτες συνοδούς έφθασε στη Γεράσα πεζοπορώντας, όπου τον παρέλαβαν ο Δήμος Χατζημιλτής, ο Λεύκιος Ροδοσθένους, ο τρομερός Παχύκωστης -Κώστας Ευσταθίου- και η σύζυγός του Αγνή, ο Δήμος Χατζημιλτής και η σύζυγός του. Απ’ εκεί με το αυτοκίνητο του Παχύκωστη τον μετέφεραν στη Λεμεσό, μαζί με τον Αντώνη Γεωργιάδη.

Ασφαλές καταφύγιο

Στον Άγιο Μάμα έβρισκαν ασφαλές καταφύγιο αργότερα ο Υποτομεάρχης «Κρουπ» της ΕΟΚΑ Στυλιανός Λένας και οι σύντροφοί του, όταν διεξάγονταν στρατιωτικές έρευνες στα βουνά και τα χωριά της περιοχής. Αρκετοί αγωνιστές του Αγίου Μάμα, με τους οποίους μίλησα, επιβεβαιώνουν τη φιλοξενία του Λένα και της ομάδας του στο χωριό τους, όταν διέτρεχαν κίνδυνο εντοπισμού τους από τους Βρετανούς, ιδιαίτερα μετά την προδοσία των πρώην συναγωνιστών τους Φώκου Απόστρατου, Καραδήμα και Πιπίνου, που γνώριζαν πολλά για τη δράση της ΕΟΚΑ στην ευρύτερη Πιτσιλιά. Ο αείμνηστος Γεώργιος Παναγή Παρίλλας και η μακαριστή σύζυγος του ήρωα Μιχάλη Κουκκή μού ανέφεραν αρκετές περιπτώσεις φιλοξενίας του Αυξεντίου, του Σπανού, του Παλαιολόγου, του Λένα και άλλων συντρόφων τους στον Άη Μάμα.

Επιβεβαιωτικές των μαρτυριών αυτών είναι και οι πληροφορίες που καταγράφει o Χάρης Χριστοδούλου στο βιβλίο του «Δημητράκης Χριστοδούλου - O Ήρωας της Δερύνειας - Πορεία προς την Αθανασία». Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον Δερυνειώτη ήρωα, Δ. Χριστοδούλου, που έβαψε με το αίμα του τα βουνά του Πελεντριού, μαζί με τους ήρωες Στυλιανό Λένα και Σωτήρη Τσαγκάρη στις 17 Μαρτίου 1957. Γράφει ο Χ. Χριστοδούλου: «Ο Λένας, βρισκόμενος στο Πελέντρι, μαθαίνει την τεράστια ζημιά που έκαναν ο Καραδήμας, ο Πιπίνος και ο Απόστρατος. Προδόθηκαν τα δυο σπίτια του Παπά-Χριστόδουλου Αυγουστή στον Αγρό, μαζί με τα κρησφύγετα σ’ αυτά (το ένα του Αυξεντίου και το άλλο, εκεί που ήταν αποθηκευμένα τα εργαλεία και τα υλικά του Λένα για την κατασκευή των χειροβομβίδων)… Συνελήφθη ο Παπά-Χριστόδουλος καθώς και άλλα 20 περίπου μέλη στον Αγρό. Βασανίζονται όλοι σκληρά στο ‘‘Κολαστήριο’’ των Πλατρών. Ο Πιπίνος προδίδει το σπίτι του Κώστα Αριστείδου στον Κάτω Αμίαντο, όπου πήγε ψάχνοντας τον Λένα, καθώς και σχεδόν όλη την ομάδα του Κάτω Αμιάντου, τα μέλη της οποίας συλλαμβάνονται. Επίσης, συλλαμβάνονται σχεδόν όλοι οι άνδρες των ομάδων των Αγριδιών, της Κυπερούντας και των Χαντριών. Ο κόσμος φοβάται όλους και όλα. Τη μεγαλύτερη απογοήτευση και πικρία την νιώθει ο Λένας, όταν πήγε στο σπίτι ενός αγωνιστή που συνελήφθη, κάτι να ζητήσει από τη γυναίκα του. Εκείνη του έκλεισε την πόρτα, ζητώντας του να φύγει, φοβούμενη την προδοσία….

»Στα συντριπτικά χτυπήματα που δέχεται ο Τομέας από τους Άγγλους, λόγω της προδοσίας, μοναδική παρήγορη ελπίδα ξεπετιέται η συμπεριφορά των γυναικών της Πιτσιλιάς. Παίρνουν το βάρος στις πλάτες τους και αναλαμβάνουν αυτές την απόκρυψη και μεταφορά του υλικού, τροφοδοσία, και συνοδεία ανταρτών στα κρησφύγετα των βουνών….».

Ο Λένας και οι σύντροφοί του βρίσκονται σε στενό κλοιό των Άγγλων, που παίρνουν συνεχείς πληροφορίες για την ΕΟΚΑ από τους τρεις προδότες πρώην αγωνιστές, Πιπίνο, Απόστρατο και Καραδήμα, που έδρασαν προηγουμένως στην περιοχή και γνώριζαν πλείστα μυστικά. Παρά τα χτυπήματα που δέχεται ο Τομέας, ο Λένας δεν τα βάζει κάτω. Εξακολουθεί πεισματικά να μετακινείται μερόνυχτα, για να διαφύγει τον κίνδυνο ο ίδιος και οι συναγωνιστές του. Ο Άγιος Μάμας προσφέρεται ως το πιο ασφαλές καταφύγιο. Οι κάτοικοι του χωριού αυτού -άντρες και γυναίκες- ήταν δοκιμασμένοι πατριώτες. Στις 16 Φεβρουαρίου 1957 ο Λένας με τον Παναγιώτη Αριστείδου και τον Χρίστο Παναγιώτου καταφεύγουν σ’ ένα πρόχειρο κρησφύγετο μεταξύ Ποταμίτισσας και Πελεντριού. Τη άλλη μέρα πρωί-πρωί καταφθάνει στο κρησφύγετο ο σύνδεσμος της Ποταμίτισσας, Σάββας Παμπακάς, με επείγουσα αναφορά από τον Ευαγόρα Παπαχριστοφόρου, που τον είχε αφήσει στη Γεράσα επικεφαλής των ανταρτών που παρέμειναν εκεί με δική του εντολή. Γράφει σχετικά ο Χάρης Χριστοδούλου:

«Ο Ευαγόρας ανέφερε στον Λένα τα συμβάντα κατά τη διάρκεια της απουσίας του. Οι δυο σύντροφοί του, Λάμπρος Καυκαλίδης και Κώστας Κυνηγός, έφυγαν, παρά την αντίθετη άποψή του και πήγαν στα χωριά τους Αγρό και Ποταμίτισσα αντίστοιχα και ότι ο ίδιος, αποκομμένος πια, μετακινήθηκε μαζί με τον Δημητράκη Χριστοδούλου, τον Μιχάλη Ασσιώτη και τον Κυριάκο Χριστοφόρου, από τη Γεράσα στον Άη Μάμα και ότι έρχεται στην Ποταμίτισσα. Ταυτόχρονα δίνει και τον τόπο που έπρεπε να τον περιμένουν. Ο Λένας θύμωσε πολύ για όλα αυτά και με δυσφορία και αγανάκτηση έγραψε κατεπειγόντως στον Ευαγόρα να παραμείνει στον Άη Μάμα, γιατί θα επέστρεφε κι αυτός εκεί, μόλις τελείωνε την αποστολή του. Έδωσε την επιστολή στον Σάββα Παμπακά για να την προωθήσει και να επιστρέψει αμέσως πίσω για μια νέα αποστολή. Ο Σάββας επέστρεψε πολύ σύντομα, αφού απέστειλε την επιστολή στον προορισμό της. Ο Λένας αναθέτει στον Παναγιώτη Αριστείδου να μείνει μόνος στο κρησφύγετο κι ο ίδιος προτίθεται να μεταβεί Κάτω Αμίαντο, για να συνεχίσει την κατασκευή ηλεκτρικών ναρκών, στο εκεί εργαστήριο της Οργάνωσης, στα Κάρδαμα. Έφυγε άοπλος για να μπορεί να διακινείται και την ημέρα».

Οι σύντομες αυτές αναφορές είναι αρκετές για να επιβεβαιώσουν την πλούσια προσφορά των κατοίκων του Αγίου Μάμα και να χαρακτηρίσουν επάξια το χωριό «Λίκνο της Λευτεριάς».