Ευθανασία: Διαχρονικός προβληματισμός

Μέρος Α΄

Από αρχαιοτάτων χρόνων το πρόβλημα της ευθανασίας απασχολεί την ανθρωπότητα. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν σαφείς και καθολικά αποδεκτές απαντήσεις στα καίρια ερωτήματα που αφορούν την αντίληψη, την ερμηνεία και φυσικά την εφαρμογή της.

Το πρόβλημα της ευθανασίας είναι πολύπλοκο, με πολλές πτυχές και προεκτάσεις και δικαιωματικά ασχολήθηκαν και ασχολούνται μαζί του η ιατρική, η θρησκεία, h νομική, η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία και η κρατούσα ηθική.

Τον τελευταίο καιρό αυξάνονται οι δημοσιεύσεις για μεμονωμένα περιστατικά εφαρμογής της σε διάφορες προηγμένες κυρίως χώρες. Αναβαθμίζεται έτσι το ενδιαφέρον όλων των φορέων που ασχολήθηκαν κατά καιρούς με το πρόβλημα και σίγουρα αυξάνεται και το ενδιαφέρον και του απλού ανθρώπου.

Πριν από αρκετά χρόνια είχα ασχοληθεί με το πρόβλημα της εφαρμογής της ευθανασίας και διάφορα περιοδικά και εφημερίδες δημοσίευσαν απόψεις μου.

Σεβόμενος πάντοτε τη θέση και την αντίθεση και εκτιμώντας κάθε άποψη, επανέρχομαι με κάποια νέα δεδομένα, με περισσότερο προβληματισμό, όχι όμως πολύ πιο πολλές γνώσεις και σίγουρα δυστυχώς χωρίς ακόμη σαφείς απαντήσεις και ριζικές λύσεις. Θεωρώ όμως ότι ο υγιής και ελεύθερος προβληματισμός ακόμη και εκεί που δεν οδηγεί στη λύση είναι απόλυτα θεμιτός στην αναζήτησή της και θεμελιώδες στοιχείο της ελεύθερης σκέψης. Για να γίνω όσο το δυνατόν πιο κατανοητός στον απλό άνθρωπο, που είναι ο σίγουρα ο κύριος στόχος, θεωρώ πολύ βοηθητικό να ασχοληθούμε με την ανάλυση και επεξήγηση των όρων θάνατος και ευθανασία, να αναφερθούμε σε ορισμένα ιστορικά γεγονότα, να αγγίξουμε το πρόβλημα από όλες τις πλευρές του και να προσεγγίσουμε την ουσία με αντικειμενικότητα, ευελιξία, νηφαλιότητα και διαλογική διάθεση. Στο τέλος θα αναφερθούμε στα επιχειρήματα των πολέμιων από τη μια και των υποστηρικτών της από την άλλη και θα αφήσουμε ελεύθερο τον αναγνώστη, δίνοντας φυσικά τις κατευθυντήριες γραμμές στο να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.

Θάνατος

Είναι η μη αναστρέψιμη διακοπή κάθε ζωτικής λειτουργίας του οργανισμού. Στις περισσότερες φορές ο θάνατος προέρχεται από σοβαρή βλάβη κάποιου ή κάποιων οργάνων ζωτικής σημασίας, όπως π.χ. είναι η καρδία, οι πνεύμονες, ο εγκέφαλος, τα νεφρά, τα επινεφρίδια. Σε πολύ σπάνιες και μεμονωμένες περιπτώσεις προέρχεται ο θάνατος από μη αναστρέψιμη και σύγχρονη βλάβη όλων των κυττάρων του οργανισμού, όπως είναι η περίπτωση της δηλητηρίασης από υδροκυάνιο.

Κλινικός θάνατος

Είναι η κατάσταση εκείνη στην οποία εμπίπτει ο ασθενής όταν για διάφορους λόγους παύει να λειτουργεί το καρδιο-αναπνευστικό του σύστημα. Ανάλογα με την περίπτωση, την παθογένεση, την ηλικία, τη γενική κατάσταση του οργανισμού και φυσικά την απαραίτητη κρίση του ιατρικού προσωπικού, μπορούν σε εξειδικευμένα κυρίως κέντρα να προβούν σε επαναφορά ανάνηψη - επαναφορά στη ζωή (resuscitation, reanimation).

Eννοείται φυσικά ότι ο χρόνος ανάλογα πάντοτε με την περίπτωση είναι περιορισμένος και δεν υπερβαίνει κατά κανόνα τα μερικά λεπτά.

Αν δηλαδή σε μερικά λεπτά ο ασθενής δεν επανεύρει τις αισθήσεις του, δεν λειτουργήσει η καρδία και οι πνεύμονές του, κυρίως ο εγκέφαλος και τα νεφρά που είναι πιο απαιτητικά όργανα στο οξυγόνο υπόκεινται σε μη αναστρέψιμη ισχαιμική βλάβη, οπότε επέρχεται ο εγκεφαλικός θάνατος. Σε μια τέτοια περίπτωση ακόμη και αν σε ακραίες καταστάσεις επαναλειτουργήσει το καρδιοαναπνευστικό σύστημα, δεν επανέρχεται η ζωή, γιατί όπως λέγεται στην καθομιλουμένη, ο άνθρωπος μετατρέπεται σε φυτό.

Εγκεφαλικός θάνατος

Θεωρείται η κατάσταση εκείνη στην οποία εμπίπτει ο ασθενής όταν υπάρχει μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφαλικού στελέχους. Το στέλεχος είναι το σημαντικό για τη ζωή μέρος του εγκεφάλου, όπου βρίσκονται τα σημαντικότερα κέντρα ελέγχου της λειτουργίας των ζωτικών μας οργάνων και συστημάτων, π.χ. τα κέντρα για τον έλεγχο του αναπνευστικού και κυκλοφορικού συστήματος.

Για να τεθεί η διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου πρέπει να πληρούνται ορισμένα κριτήρια, τα οποία διαφέρουν λίγο ανάλογα με την ιατρική σχολή και κρατούσα ηθική της κάθε χώρας.

- Ο ασθενής να βρίσκεται σε κώμα μη ανατάξιμο πέραν των 24 ωρών.

- Να υπάρχει άπνοια, να μην έχει τη δυνατότητα να αναπνέει από μόνος του και να είναι συνδεδεμένος με αναπνευστικό μηχάνημα πέραν των 24 ωρών.

- Ορισμένα καθορισμένα αντανακλαστικά του εγκεφαλικού στελέχους να μην εκκλείνονται.

- Το ηλεκτροκαρδιογράφημα να είναι απολύτως ευθυγραμμισμένο.

- Το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα να είναι απολύτως αποπεπλατυσμένο.

- Το ηχοεγκεφαλογράφημα να είναι σιωπηρό και να μην καταγράφει τις δονήσεις της μέσης ηχούς.

Ευθανασία

Όπως προκύπτει από την ελληνική και παγκόσμια καθιερωθείσα σύνθετη λέξη ευ και θάνατος η αρχική της έννοια και ετυμολογία σημαίνει ένδοξος θάνατος.

Με τη σημερινή της έννοια, με τον όρο ευθανασία εννοούμε την σύντμηση της ζωής του πάσχοντος προς απαλλαγή του από τον σωματικό και ψυχικό πόνο, την αγωνία, την κακουχία και φυσικά τη δυστυχία και τα βάσανα του ίδιου, αλλά και των οικείων προσώπων. Στην πράξη δηλαδή σημαίνει τεχνητός θάνατος, χωρίς αγωνία και πόνο, θάνατος με γαλήνη και ηρεμία.

Σε αρκετές περιπτώσεις ο ασθενής έχει την "τύχη" να πεθάνει χωρίς επιθανάτια αγωνία και πόνο, κάποτε στην περίπτωση του λεγόμενου ξαφνικού θανάτου δεν συνειδητοποιεί ο θνήσκων ότι πεθαίνει. Είναι δηλαδή κατά κάποιο τρόπο μια φυσική ευθανασία.

Η ευθανασία όμως μπορεί να μην είναι φυσική, αλλά να προκληθεί, με σκοπό να δώσει τέλος στο μαρτύριο του θνήσκοντος.

Ιστορικά την ευθανασία την απαντούμε σε ορισμένους αρχαίους λαούς και σήμερα ακόμη σε ορισμένους υποανάπτυκτους.

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, το αρχαίο έθιμο των Σπαρτιατών της θανάτωσης των πασχόντων και αδυνάτων αποδίδεται τόσο σε ευγονική διάθεση, όσο και στην ευθανασία. Ο Βαλέριος Μάξιμος αναφέρει ότι στη Μασσαλία υπήρχε μέρος, όπου διατηρείτο κάποιο θανατηφόρο δηλητήριο στη διάθεση εκείνων που υπέφεραν σωματικά ή ψυχικά και επιθυμούσαν να θέσουν τέρμα στη ζωή τους.

Σύμφωνα με το Στράβωνα κάτι παρόμοιο συνέβαινε και στη νήσο Κω στην αρχαιότητα.

Σε ορισμένες φυλές των Εσκιμώων και Πολυνησίων θανάτωναν τους πάσχοντες και ανήμπορους κυρίως υπερήλικες. Πιθανόν φυσικά τούτο να γινόταν κυρίως λόγω φτώχιας και έλλειψης πόρων προς το ζην, περισσότερο δηλαδή για οικονομικούς παρά συναισθηματικούς λόγους.

Ο Thomas Morus και ο Bacon υπήρξαν οι πρώτοι μεγάλοι και γνωστοί υποστηρικτές της ευθανασίας. Μάλιστα η λέξη ευθανασία όπως καθιερώθηκε με τη σημερινή της έννοια και σημασία προέρχεται από τον Bacon. Πριν από αρκετές δεκαετίες υποβλήθηκαν σε κοινοβούλια πολλών χωρών της Ευρώπης και της Αμερικής διάφορα νομοσχέδια, με τα οποία εζητείτο η νομιμοποίηση της ευθανασίας. Για πρώτη φορά αναφέρω χάριν της ιστορίας ότι σχετικό νομοσχέδιο κατατέθηκε στο Σαξονικό κοινοβούλιο και απορρίφθηκε το 1903. Το 1906 έγινε παρόμοιο νομοσχέδιο δεχτό στο Οχάιο και απορρίφθηκε αργότερα από το κοινοβούλιο της Νέας Υόρκης.

Υπάρχουν αρκετά γνωστά παραδείγματα εφαρμογής της ευθανασίας από θεράποντες γιατρούς σε περιπτώσεις πασχόντων από ανίατες ασθένειες. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις αναφέρθηκε εφαρμογή της από μη γιατρούς, από πρόσωπα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος. Είναι πάντως γεγονός ότι οι επίσημοι Ιατρικοί Σύλλογοι και άλλοι ιατρικοί και παραϊατρικοί φορείς, επίσημοι κοινωνικοί και πολιτικοί φορείς και φυσικά η Εκκλησία τάσσονται εναντίον της εφαρμογής της.

Οι πολέμιοι της εφαρμογής της παραθέτουν τα εξής επιχειρήματα:

- H απόλυτη ζωή είναι έννομο αγαθό με απόλυτη έννομη αξία

(έναντι του νόμου είναι το ίδιο αξιόποινη πράξη η δολοφονία ενός υπερήλικα με κλονισμένη υγεία, με τη δολοφονία ενός υγιούς νέου οικογενειάρχη).

- Η ζωή δίνεται από τον Θεό και μόνο αυτός μπορεί να την αφαιρέσει.

- Υπάρχει ο κίνδυνος στη προσπάθεια της εφαρμογής της να γίνει κατάχρηση και να κλονιστεί η εμπιστοσύνη του κοινού στον γιατρό. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του ελληνικού ποινικού Δικαίου, η εφαρμογή της αποκρούεται ως δυνάμενη να δώσει αφορμή σε καταχρήσεις και να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή, ανάλογα με τα συμφέροντα των συγγενών και των κληρονόμων του πάσχοντος.

- Παρ’όλη την αλματώδη πρόοδο που σημείωσε η επιστήμη και κυρίως η ιατρική, δεν μπορούμε ακόμη στο παρόν στάδιο να συμφωνήσουμε ως προς την ακριβή πρόγνωση του θνήσκοντος ή να ορίσουμε με ακρίβεια την επιθανάτια αγωνία, την ακριβή έννοια, το όριο και τα σύνορα της απώλειας της συνείδησης του επερχόμενου θανάτου.

- Σύμφωνα με το ποινικό Δίκαιο της Κυπριακής Δημοκρατίας,

άρθρο 203, σύμφωνα με το Ελληνικό ποινικό Δίκαιο, άρθρο 299, αποτελεί ανθρωποκτονία εκ προθέσεως. Η εφαρμογή της είναι από νομικής πλευράς ποινικά αξιόποινη πράξη και φυσικά συνιστά έγκλημα και τιμωρείται.

- Ο γιατρός έχει δώσει όρκο στον Ιπποκράτη, ο οποίος, μεταξύ άλλων, αναφέρει,

«oυ δώσω δε όδε φάρμακον ουδενί αιτηθείς θανάσιμον».

Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να μην προβληματίσει τον άνθρωπο ο πόνος, η αγωνία του συνανθρώπου του, που σίγουρα σε λίγο θα πεθάνει. Και είναι τραγικό να συναντά η ψυχή τον Θεό της χαράς και της αγάπης μέσα από το κολαστήριο του σώματος.

Γι΄ αυτό αντιπαραθέτουν ότι, ναι μεν ο Θεός έδωσε τη ζωή και μόνο αυτός μπορεί να την πάρει, όμως δεν είναι αντιφατικό μπροστά στο γλυκό πρόσωπο του Θεανθρώπου η τόση σκληρότητα -το τραγικό εν ονόματί του- να κρατούμε ένα άνθρωπο στη ζωή αποκλειστικά και μόνο για να υποφέρει;

Ναι μεν η ζωή είναι απόλυτο αγαθό από νομικής άποψης, έτσι που να μη διαφέρει η ζωή ενός υγιούς νέου προστάτη οικογένειας από εκείνην ενός ετοιμοθάνατου γέροντα, αλλά μήπως η αυστηρή εμμονή στην απολυτότητα να οδηγεί στην αντίφαση, δηλαδή ξεκινώντας από την άρνηση να καταλήγουμε στο λάθος. Ποια η αξία της ζωής κάποιου που θα πεθάνει μέσα σε λίγες εβδομάδες, μέρες ή ώρες μέσα σε φρικτούς πόνους και αγωνία;

Η ζωή αποκτά αξία, όταν διαρκεί και τελειώνει με αξιοπρέπεια. Η ζωή είναι ανθρώπινη όταν δε συνοδεύεται από συνεχείς και αβάστακτους πόνους και αγωνία.

Συζητώντας λοιπόν το θέμα της ευθανασίας και επιδιώκοντας τον διάλογο, είναι φανερό ότι υπάρχει η επιτακτική ανάγκη για μια πιο σωστή προσέγγιση και προβληματισμό. Αυτό σημαίνει ότι θαρραλέα πρέπει να ξεφύγουμε από τυχόν υπαρξιακά αδιέξοδα, να υπερβούμε ταμπού και προκαταλήψεις και να αναζητήσουμε σωστές πρακτικές και φυσικά εφαρμόσιμες λύσεις στα πελώρια προβλήματα που συνθέτουν την εφαρμογή της ευθανασίας. Ο ελεύθερος διάλογος γεννά τη σκέψη και τον προβληματισμό, που φέρνουν την πρόοδο και τη συνεχή αναπροσαρμογή στις ανάλογες συνθήκες της ζωής του παρόντος και του μέλλοντος. Χρειάζεται πάνω απ’ όλα η δραστηριοποίηση και εμπλοκή νέων ανθρώπων με νέες ιδέες, με προσαρμοσμένη και ευέλικτη στις συνεχείς αλλαγές και εξελίξεις σκέψη. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να σπάσουμε τις δογματικές αντιλήψεις και τοποθετήσεις.