«Κόκκινη πατρίδα» η Μεσόγειος Θάλασσα

Η πρόσφατη καταιγίδα σκόνης που σάρωσε την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη έκανε αισθητή την παρουσία της στην Κύπρο, υπογραμμίζοντας τον εκτεταμένο αντίκτυπο αυτού του ατμοσφαιρικού φαινομένου. Με καταγωγή την έρημο Σαχάρα της Λιβύης, η εκδήλωση έφτασε στις ακτές της Κύπρου στις 21 Απριλίου, καλύπτοντας έκτοτε το νησί σε μια ομίχλη σκόνης που θυμίζει σκηνικό από τον κόκκινο πλανήτη Άρη.

Οι ερευνητές του Κυπριακού Ατμοσφαιρικού Παρατηρητηρίου (CAO), στο CARE-C του Ινστιτούτου Κύπρου, παρακολουθούν στενά αυτό το συμβάν σε πραγματικό χρόνο, χρησιμοποιώντας τεχνολογία αιχμής τηλεπισκόπησης, συμπεριλαμβανομένου ενός ηλιακού φωτόμετρου για το οπτικό βάθος αερολύματος, και Μετρήσεις (AOD) και lidar για ανίχνευση οπισθοσκέδασης από αερολύματα. Τα επίπεδα AOD έχουν φτάσει σε ακραίες τιμές >0,8 αναδεικνύοντας την ένταση του συμβάντος. Οι παρατηρήσεις του lidar δείχνουν πώς το στρώμα σκόνης επεκτείνεται από το επίπεδο του εδάφους έως και ~ 7 χιλιόμετρα στην αρχή της εκδήλωσης.

Όταν υπάρχει συναγερμός για επεισόδιο σκόνης, το Υπουργείο Υγείας της Κύπρου συνιστά στους πολίτες, ιδιαίτερα στις ευπαθείς ομάδες, να περιορίζουν τις μετακινήσεις τους σε ανοιχτούς χώρους, όπου είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στη σκόνη. Τα άτομα που αθλούνται συνιστάται να περιορίζουν τις αθλητικές τους δραστηριότητες σε εσωτερικούς χώρους. Τα άτομα με άσθμα και αναπνευστικά προβλήματα μπορεί να χρειάζονται συχνότερες εισπνοές αναπνευστικών φαρμάκων. Τέλος, η χρήση μάσκας μπορεί να μειώσει την έκθεση σε σωματίδια σκόνης.

Τι έδειξε το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο της ΕΑΓΜΕ

Η Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ) συνέλεξε και ανέλυσε με τη χρήση του νέου ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης JSM-IT500L τελευταίας τεχνολογίας, το οποίο έχει τη δυνατότητα μεγέθυνσης έως 300.000 φορές, δείγμα της αφρικανικής σκόνης που έχει καλύψει την Αττική τις τελευταίες ημέρες.

Οπτικά η σκόνη δεν ξεπερνάει τα 10μm σε μέγεθος, ενώ η χημική της σύσταση περιλαμβάνει τα στοιχεία αργιλίου (Al), πυριτίου (Si) και ασβεστίου (Ca), με ένα ελάχιστο ποσοστό σε σίδηρο (Fe) και τιτάνιο (Ti).

Η αφρικανική σκόνη είναι στην ουσία παιπάλη, η οποία αιωρείται και μετακινείται λόγω των ανέμων και του μικρού μεγέθους της.

Η Ευρώπη στο επίκεντρο

Τα τελευταία χρόνια η Ευρώπη έχει βιώσει μερικά αξιοσημείωτα γεγονότα σκόνης από τη Σαχάρα που πυροδοτούν πολλά ερωτήματα σχετικά με την επίδραση της κλιματικής αλλαγής στη συχνότητα ή την έντασή της, και επιπλέον σχετικά με τις επιπτώσεις της στην υγεία μας.

Είναι πιθανώς λιγότερο γνωστό ότι η μεταφορά σκόνης σε μεγάλη απόσταση είναι μια βασική μεταβλητή της ατμόσφαιρας που παίζει ρόλο στον καιρό, το κλίμα και την ατμοσφαιρική σύνθεση.

Δεδομένης της γιγαντιαίας επέκτασής της, η έρημος Σαχάρα είναι η κύρια παγκόσμια πηγή ατμοσφαιρικής σκόνης, αλλά υπάρχουν και άλλα σημαντικά hotspots γύρω από τη λεγόμενη ζώνη σκόνης. Η έρημος Γκόμπι είναι η κύρια πηγή σκόνης στην Ασία, με τα μέσα μεταφοράς να φτάνουν μέχρι τα νησιά της Χαβάης. Η Σαχάρα απελευθερώνει 60 έως 200 εκατομμύρια τόνους ορυκτής σκόνης ετησίως. Το μεγαλύτερο μέρος της σκόνης κατεβαίνει γρήγορα στη Γη, αλλά μερικά από τα μικρά σωματίδια μπορούν να ταξιδέψουν τεράστιες αποστάσεις, μερικές φορές φτάνοντας στην Ευρώπη.

Γιατί συμβαίνει και πότε, υπάρχει εποχή γι' αυτό;

Η μεταφορά σκόνης εξαρτάται από δύο βασικούς παράγοντες: τη διαθεσιμότητα ελαφρών πηγών, ξηρών ορυκτών και οργανικών ιζημάτων -των οποίων οι έρημοι του κόσμου αποτελούν ατελείωτο απόθεμα- και τις συνθήκες ανέμου που ευνοούν την έγχυση σωματιδίων στην τροπόσφαιρα και τη μεταφορά της.

Επομένως, γενικά τα επεισόδια σκόνης τείνουν να είναι εποχικά, μετά τις αλλαγές στις συνθήκες ανέμου. Τα μοτίβα του ανέμου θα καθορίσουν επίσης το μέγεθος των σωματιδίων ή το ύψος στο οποίο θα ταξιδέψει το σύννεφο σκόνης.

Η μεταφορά σκόνης της Σαχάρας προς την Καραϊβική μετά από ανέμους είναι πιο πιθανό να συμβεί κατά την άνοιξη, το καλοκαίρι και τις αρχές του φθινοπώρου, όταν σχηματίζεται το στρώμα αέρα της Σαχάρας διασχίζοντας τον Ατλαντικό με πολύ ξηρές, σκονισμένες αέριες μάζες.

Οι αρχές της άνοιξης είναι η πιο ενεργή περίοδος για τη μεταφορά σκόνης από τη Σαχάρα στην Ευρώπη.

Η κλιματική αλλαγή κάνει αυτά τα επεισόδια πιο συχνά ή έντονα;

Οι συνθήκες ξηρασίας και η ερημοποίηση, που σχετίζονται με την υπερθέρμανση του πλανήτη, μπορούν να αυξήσουν τις διαθέσιμες ποσότητες σκόνης. Η μη βιώσιμη χρήση νερού και γης ευνοεί επίσης αυξημένες ποσότητες σκόνης. Έρευνα που βασίζεται σε στοιχεία δεν έχει δείξει σαφείς τάσεις, παρά ορισμένα ενδεικτικά πρόσφατα επεισόδια

Ορισμένες μελέτες προβλέπουν ότι οι αλλαγές στις ατμοσφαιρικές συνθήκες θα οδηγήσουν σε λιγότερο συχνά αλλά πιο έντονα επεισόδια σκόνης της Σαχάρας. Μια πρόσφατη επιστημονική εργασία διαπίστωσε ότι τα επεισόδια μεταφοράς σκόνης στη δυτική Μεσόγειο αυξήθηκαν από το 1948 τόσο σε συχνότητα όσο και σε ένταση.

Άλλες προβλέψεις μιλούν για αυξημένες βροχοπτώσεις στην περιοχή λόγω της υψηλότερης εξάτμισης. Εάν επιβεβαιωθεί αυτή η τάση, αυτός ο νέος «Πρασινισμός της ερήμου της Σαχάρας» θα έχει ως αποτέλεσμα μειωμένες ποσότητες σκόνης, που διατίθενται για μεταφορές στις ενδιαφερόμενες περιοχές.

Σε γενικό πλαίσιο μπορεί να ειπωθεί ότι η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει αυτό το πρόβλημα. Η ξηρασία δημιουργεί πηγές σκόνης υποβαθμίζοντας το έδαφος και επιταχύνοντας την ερημοποίηση. Οι μακροχρόνιες και εντονότερες ξηρασίες, που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή, μετατρέπουν τη γη, που μπορεί κάποτε να είχε επιστρέψει στην προηγουμένως εύφορη κατάστασή της, σε μόνιμη πηγή σκόνης.

Οικολογικά οφέλη και κίνδυνοι

Οι καταιγίδες σκόνης μπορεί όμως σε κάποιο βαθμό να είναι οικολογικά ωφέλιμες, παίζοντας σημαντικό ρόλο στη μεταφορά θρεπτικών στοιχείων του εδάφους. Όμως ο αντίκτυπος στις ανθρώπινες κοινωνίες μπορεί να είναι καταστροφικός. Υπάρχουν άμεσοι κίνδυνοι, όπως αποδεικνύεται από τους θανάτους και τους τραυματισμούς από καραμπόλες, όπως έγινε από καταιγίδα σκόνης στην πολιτεία του Ιλινόις των ΗΠΑ τον Μάιο του 2023. Η μακροπρόθεσμη υγεία κινδυνεύει από τα μικροσκοπικά σωματίδια που επιδεινώνουν αναπνευστικά και καρδιαγγειακά προβλήματα και μπορεί να μεταδώσει αερομεταφερόμενα παθογόνα. Οι καταιγίδες σκόνης μπορούν επίσης να οδηγήσουν σε αποτυχία των καλλιεργειών και θανάτους ζώων και ως εκ τούτου να απειλήσουν τις κοινότητες με εύθραυστη επισιτιστική ασφάλεια.