Η πολιτική τέχνη και η ηγεσία

Η πολιτική ως άσκηση εξουσίας και ως συμμετοχική προσφορά των πολιτών για το καλό της Πολιτείας υπήρξε διαχρονικά συχνό πεδίο στοχασμού για τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της Ιστορίας. Από την αρχαία Ελλάδα έως την Αναγέννηση, η έννοια της πολιτικής τέχνης και της ηγεσίας διαμορφώθηκε μέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις, με κεντρικό ερώτημα: ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός ηγέτη που μπορεί να κυβερνά δίκαια και αποτελεσματικά; Οι στοχασμοί του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του, κατά πολύ μεταγενέστερου και εμπειρικού, Μακιαβέλι, δίνουν τρεις ξεχωριστές αλλά εξίσου σημαντικές απόψεις.

Η πολιτική τέχνη στον «Πολιτικό» του Πλάτωνα

Στο έργο του «Πολιτικός», ο Πλάτωνας περιγράφει τον ιδανικό κυβερνήτη ως έναν άνθρωπο που κατέχει την τέχνη της διακυβέρνησης. Η πολιτική δεν είναι απλώς μια δεξιότητα ή εμπειρία, αλλά μια τέχνη που απαιτεί γνώση της αλήθειας και των αιώνιων ιδεών. Ο σωστός ηγέτης, λοιπόν, είναι αυτός που κυβερνά όχι με γνώμονα τις επιθυμίες του λαού, αλλά με βάση την αντικειμενική γνώση του Αγαθού. Σε αυτό το πλαίσιο, η πολιτική στον «Πολιτκό» παρομοιάζεται με την τέχνη της υφαντουργίας, καθώς ο αληθινός πολιτικός, όπως ο υφαντουργός, συνδέει και εναρμονίζει τα διαφορετικά στοιχεία της πόλης. Όπως ο υφαντής πλέκει ανόμοια νήματα σε ένα ανθεκτικό ύφασμα, έτσι και ο ηγέτης συνδυάζει τις διαφορετικές κοινωνικές και ηθικές αρετές για τη δημιουργία μιας σταθερής και δίκαιης κοινωνίας. Η πολιτική τέχνη απαιτεί γνώση, ισορροπία και σύνεση, ώστε να ενώνει τις αντίθετες φύσεις των πολιτών. Έτσι, ο πολιτικός γίνεται δημιουργός τάξης και ενότητας, υφαίνοντας τον κοινωνικό ιστό.

Το Αγαθό στον Πλάτωνα

Στην «Πολιτεία», ο Πλάτωνας περιγράφει το Αγαθό ως την υπέρτατη ιδέα, η οποία δίνει νόημα και ύπαρξη σε όλες τις άλλες ιδέες. Είναι το φως που επιτρέπει την κατανόηση της αλήθειας και της δικαιοσύνης, όπως ο ήλιος φωτίζει τον κόσμο. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι αυτός που έχει δει το Αγαθό και μπορεί να κυβερνήσει δίκαια, καθώς γνωρίζει την αλήθεια πέρα από τις σκιές των αισθήσεων.

Η Πολιτική και η Ηγεσία στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης, από την άλλη, προσφέρει μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση στο ζήτημα της πολιτικής τέχνης. Στα «Πολιτικά» του διατυπώνει τη γνωστή φράση «ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον», τονίζοντας ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως προορισμένος να ζει μέσα στην πόλη. Η πολιτική δεν περιορίζεται μόνο στον ηγέτη, αλλά περιλαμβάνει και τους πολίτες που συμμετέχουν ενεργά στη διακυβέρνηση. Για τον Αριστοτέλη, η πολιτική είναι μια συλλογική δραστηριότητα που απαιτεί αρετή, φρόνηση και επιδίωξη του κοινού καλού. Ο σωστός πολίτης είναι αυτός που ξέρει να άρχει και να άρχεται, δηλαδή, αυτός που όταν άρχεται ξέρει να τηρεί τους νόμους και όταν άρχει το πράττει αυτό για το γενικότερο καλό της Πολιτείας και των αρχομένων.

Στα «Πολιτικά» επίσης αναλύει τις διάφορες μορφές Πολιτείας (βασιλεία, αριστοκρατία, πολιτεία) και τις «εκφυλισμένες» μορφές τους (τυραννίδα, ολιγαρχία, δημοκρατία). Υποστηρίζει ότι η καλύτερη Πολιτεία εξαρτάται από τις συνθήκες και τις ανάγκες της κάθε κοινωνίας, αλλά πάντα με στόχο την ευημερία των πολιτών. Η πολιτική τέχνη, λοιπόν, δεν είναι απλώς η διαχείριση της εξουσίας, αλλά η δημιουργία ενός συστήματος που προάγει την ευδαιμονία (ευ ζην) των ανθρώπων.

Η Αρετή στον Αριστοτέλη

Στα «Ηθικά Νικομάχεια» ορίζει την αρετή ως μια σταθερή διάθεση (έξη) που μας οδηγεί στο μέσο μεταξύ δύο άκρων, το οποίο καθορίζεται από τη λογική και την πρακτική σοφία. Ο σωστός πολιτικός ηγέτης πρέπει να έχει ηθική αρετή, δηλαδή να πράττει με δικαιοσύνη, ανδρεία και σωφροσύνη, αλλά και διανοητική αρετή, δηλαδή φρόνηση και σοφία για να λαμβάνει τις σωστές αποφάσεις.

Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, που θεωρεί ότι η γνώση του Αγαθού είναι μια μεταφυσική αλήθεια, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η αρετή καλλιεργείται μέσα από την πράξη και την εμπειρία, και ο σωστός ηγέτης πρέπει να διαθέτει αυτήν την εμπειρία για να διαχειρίζεται σωστά την εξουσία. Στα «Πολιτικά», ο Αριστοτέλης τονίζει ότι η πολιτική αρετή δεν αφορά μόνο τον ηγέτη, αλλά και τους πολίτες, οι οποίοι πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στη διακυβέρνηση για να διασφαλιστεί η ευημερία της πόλης.

Η πολιτική ηγεσία στον «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι

Ο Μακιαβέλι, παρόλο που δεν ασχολήθηκε με δημοκρατικά καθεστώτα παρά μόνο με πριγκιπικά, αλλά ούτε και είχε ασχοληθεί με την ενάσκηση της εξουσίας αλλά με την διατήρηση αυτής, προχωρεί σε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Στο έργο του «Ο Ηγεμόνας» (Πρίγκιπας), όντας ο ίδιος διπλωμάτης και πολιτικός σύμβουλος, απορρίπτει την ηθική διάσταση της πολιτικής και δίνει έμφαση στην αποτελεσματικότητα. Ο σωστός ηγέτης, σύμφωνα με αυτόν, είναι αυτός που ξέρει να διατηρεί και να αυξάνει την εξουσία του, ακόμη και αν χρειάζεται να χρησιμοποιήσει ανήθικα μέσα.

Έλεγε, «είναι καλύτερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν», καθώς ο φόβος εξασφαλίζει την πειθαρχία και την τάξη. Ο ηγέτης πρέπει να είναι ταυτόχρονα λιοντάρι και αλεπού: να διαθέτει τη δύναμη να επιβάλλεται, αλλά και την πονηριά να εξαπατά τους εχθρούς του. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ο Μακιαβέλι δεν ενδιαφέρεται για το «κοινό καλό» ή την αρετή, αλλά για την επιβίωση και την επιτυχία του ηγέτη.

Σήμερα

Σήμερα, οι δημοκρατικές κοινωνίες τείνουν να ευνοούν την αριστοτελική προσέγγιση, όπου η πολιτική βασίζεται στη συμμετοχή και τη μετριοπάθεια. Ωστόσο, πολλές φορές η εξουσία ασκείται με μακιαβελικά μέσα, όπου ο φόβος και ο υπολογισμός του πολιτικού ρίσκου καθορίζουν τις αποφάσεις των ηγετών. ‘Όμως, ο πλατωνικός ιδεαλισμός παραμένει ένας φάρος για όσους αναζητούν την πολιτική ως ένα πεδίο γνώσης και ηθικής.

*Δικηγόρος

astylianou@stylianoullc.com