H Πόλις, τα Πολιτεύματα και η Αξία των Πολιτών στην Άριστη Πολιτεία

Ο Αριστοτέλης, εκ των θεμελιωτών της πολιτικής φιλοσοφίας, στο έργο του Πολιτικά προσδιορίζει με σαφήνεια τον σκοπό της πόλης και, κατά συνέπεια, το πώς πρέπει να είναι δομημένα τα πολιτεύματα. Η ανάλυσή του δεν περιορίζεται σε νομικές ή θεσμικές διακρίσεις· εστιάζει στην ηθική διάσταση της πολιτικής οργάνωσης και στην καλλιέργεια της αρετής μέσω της πολιτικής συμμετοχής. Βασικό του αξίωμα είναι πως ο σκοπός της πόλης δεν είναι απλώς το «ζῆν», δηλαδή η επιβίωση, αλλά το «εὖ ζῆν» – η ευδαιμονία και η ολοκλήρωση του ανθρώπου ως ηθικού όντος.

Η Πόλη ως Φυσική Κοινότητα με Σκοπό το «εὖ ζῆν»

Κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη δεν είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, αλλά φυσική κοινότητα που προκύπτει ως κορύφωση της οικογένειας και του χωριού. Υπάρχει "εκ φύσεως" και αποβλέπει στην αυτάρκεια και την ευδαιμονία. Όπως λέει στα Πολιτικά (Α', 1252b29-30): "Ἡ πόλις φύσει ἐστίν, καὶ τὸ τέλος αὐτῆς τὸ εὖ ζῆν."

Το "εὖ ζῆν" δεν αφορά την υλική άνεση ή την απλή διαβίωση, αλλά τον ενάρετο βίο, δηλαδή την άσκηση της αρετής εντός της κοινότητας. Η πόλη υπάρχει για να δίνει στον άνθρωπο τις συνθήκες για να γίνει καλός και αγαθός.

Με την περίφημη ρήση του, "ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον" (Πολιτικά, Α', 1253a2), ο Αριστοτέλης δείχνει πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει και να ευτυχήσει εκτός της πόλης. Μέσα στην κοινότητα μπορεί να αναπτύξει λόγο, ηθική κρίση και να επιδιώξει το αγαθό ενώ εκτός, αδυνατεί. Η αποξένωση του από την πολιτική ζωή δεν τον καθιστά ουδέτερο, αλλά υποβαθμισμένο – είτε θηρίο είτε θεό και γιαυτό, εξορίζεται.

Τα Ορθά και Παρεκβατικά Πολιτεύματα

Η θεμελιώδης διάκριση μεταξύ των ορθών και παρεκβατικών πολιτευμάτων πηγάζει ακριβώς από τον σκοπό της πόλης. Ένα πολίτευμα θεωρείται ορθό όταν υπηρετεί το «εὖ ζῆν», δηλαδή το κοινό συμφέρον και την ηθική τελείωση των πολιτών. Αντίθετα, θεωρείται παρεκβατικό όταν επιδιώκει το συμφέρον ενός μόνο μέρους της κοινωνίας: του άρχοντα, των πλουσίων ή της πλειοψηφίας – παραμερίζοντας το γενικό καλό.

Ορθά πολιτεύματα ( για το κοινό όφελος)

Βασιλεία – εξουσία του ενός, όταν είναι ενάρετος και κυβερνά για το σύνολο.
Αριστοκρατία – εξουσία των αρίστων (όχι κατ’ ευγενεία αλλά κατ’ αρετήν).
Πολιτεία – εξουσία των πολλών (κυρίως της μεσαίας τάξης), με γνώμονα τον νόμο και την ισότητα.

Παρεκβατικά πολιτεύματα ( για ίδιον όφελος)

Τυραννία – εξουσία ενός προς ίδιον όφελος.
Ολιγαρχία – εξουσία λίγων πλουσίων, που αποκλείουν τους άλλους.
Δημοκρατία – εξουσία των πολλών, όταν κυβερνούν με γνώμονα μόνο τα συμφέροντά τους, περιφρονώντας τους άξιους.

Η πρόθεση και ο σκοπός είναι το κλειδί της διάκρισης: αν η εξουσία αποσκοπεί στην ευδαιμονία όλων, είναι ορθή. Αν αποσκοπεί στην ευημερία των λίγων, είναι παρεκβατική.

Η πολιτεία, θεωρείται το σταθερότερο πολίτευμα, διότι βασίζεται στους "μέσους", στους πολίτες που δεν παρασύρονται από την πλεονεξία ούτε από την ανέχεια, είναι πιο δεκτικοί στη φρόνηση και την αρετή, και γι' αυτό μπορούν να υπηρετήσουν καλύτερα το κοινό καλό.

Ουσία και Μορφή

Κατά τον Αριστοτέλη, η ποιότητα ενός πολιτεύματος δεν καθορίζεται μόνο από τη μορφή του – δηλαδή από το ποιος ασκεί την εξουσία ή τι θεσμική δομή έχει – αλλά κυρίως από τον σκοπό που υπηρετεί. Κάθε πράγμα για να κατανοηθεί ουσιαστικά, πρέπει να εξεταστεί ως προς την τελική του αιτία, δηλαδή το "τέλος" για το οποίο υπάρχει.

Ένα πολίτευμα μπορεί φαινομενικά να είναι βασιλεία, αριστοκρατία ή δημοκρατία, αλλά αν δεν επιδιώκει το κοινό συμφέρον και την ηθική ολοκλήρωση των πολιτών, τότε εκπίπτει σε παρεκβατική μορφή, ανεξάρτητα από τον τύπο του. Η ουσία της πολιτικής οργάνωσης, δεν έγκειται στην εξωτερική της διάρθρωση, αλλά στο αν κατευθύνεται προς την ευδαιμονία όλων.

Η Αξία του Πολίτη: Ποιος Άρχει και Ποιος Άρχεται;

Στην άριστη πολιτεία, δεν είναι όλοι εξίσου κατάλληλοι να μετέχουν στα αξιώματα. Ο Αριστοτέλης ορίζει τον πολίτη ως εκείνον που μετέχει κρίσεως και αρχῆς. Δηλαδή, πολίτης είναι αυτός που έχει λόγο στη λήψη αποφάσεων και στην άσκηση εξουσίας. Όμως η συμμετοχή αυτή δεν είναι τυχαία, αλλά ανάλογη με την αξία του καθενός.

Ποιος είναι άξιος να άρχει;

Η απάντηση δίνεται στα Ηθικά Νικομάχεια (που για κάποιους ίσως να μπορούσε να είναι συνέχεια ή μέρος του έργου Πολιτικά): άξιος να κυβερνά είναι ο ενάρετος και φρόνιμος άνθρωπος. Ενάρετος αυτός που διαθέτει την ηθική αρετή (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία) και φρόνιμος αυτός που έχει την ικανότητα λήψης σωστών αποφάσεων για το κοινό καλο.

Η εξουσία δεν είναι προνόμοιο αλλά καθήκον και για να άρχει κανείς, πρέπει πρώτα να έχει μάθει να άρχεται, δηλαδή να υπακούει στους νόμους και στους καλύτερους, ώστε να διαμορφώσει χαρακτήρα δίκαιο και ενάρετο.

Οι νόμοι είναι οι θεσμοί που ενσαρκώνουν τη λογική και όχι τα πάθη των ανθρώπων. Ένα καλό πολίτευμα δεν κυβερνάται από την αυθαιρεσία, αλλά από νόμους που ενισχύουν την αρετή και περιορίζουν τις υπερβολές.

Η Ανταποδοτική Δικαιοσύνη

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη στην πολιτεία συνίσταται στο να δίνεται στον καθένα αυτό που του αναλογεί. Άρα, η εξουσία πρέπει να ανήκει σε όσους έχουν αρετή και φρόνηση, όχι απλώς σε όσους έχουν αριθμητική υπεροχή ή πλούτο.

Η πολιτική θεωρία και το σήμερα

Η πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη θεμελιώνεται πάνω στην αντίληψη του ανθρώπου ως ηθικού και πολιτικού όντος, που μπορεί να ευτυχήσει μόνο εντός της πόλης. Σκοπός της πόλης είναι όχι απλώς η επιβίωση, αλλά η καλλιέργεια της αρετής και η πραγμάτωση του εὖ ζῆν. Εξετάζει τις πόλεις όπως υπάρχουν και επιδιώκει το εφικτόν αγαθόν – όχι το τέλειο, αλλά το καλύτερο δυνατόν.

Σήμερα, στις «δυτικές» δημοκρατίες, δεν υπάρχει αντίστοιχος έμμεσος στόχος: οι πολιτικοί θεσμοί πρωτίστως εξασφαλίζουν ατομικά δικαιώματα και υλική ευημερία. Σε χώρες όπου λείπει η ενασχόληση με θεωρητικά ζητήματα, οι πολίτες βασανίζονται με το υλικό, βιοτικό τους επίπεδο και ζουν για το παρόν, παραμελώντας το κοινό σκοπό της «ευδαιμονίας όλων». Επικρατεί ένα πνεύμα «τεχνοκρατικό» και υλιστικό, όπου η ευτυχία ταυτίζεται με την οικονομική ευμάρεια ή την ατομική άνεση, ενώ η συλλογική αγωγή στην αρετή έχει μόνον τυπική σημασία.

*Δικηγόρος

astylianou@stylianoullc.com