Ο Μύθος του Σπηλαίου και η Απολογία του Σωκράτη: Η Μοίρα της Γνώσης Αντιμέτωπη με την Άγνοια

Ο πλατωνικός μύθος του σπηλαίου (Πολιτεία, VII 514a–520a) δεν συνιστά απλώς μια ποιητική αλληγορία περί της παιδείας· πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο φιλοσοφικό σχήμα, μέσω του οποίου ο Πλάτων πραγματεύεται την οντολογία, την επιστημολογία και την πολιτική φιλοσοφία. Παράλληλα, η Απολογία του Σωκράτη αποτυπώνει όχι μόνο την ιστορική δίκη ενός ανθρώπου, αλλά το δράμα του φιλοσόφου εντός της πόλεως—ενός ανθρώπου που, βλέποντας πέρα από τις ψευδαισθήσεις, καλείται να πληρώσει το τίμημα της γνώσης.

Η Φυλακισμένη Συνείδηση

Η εικόνα των δεσμωτών, καθηλωμένων σε μια υποκειμενική πραγματικότητα σκιών, αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη κατάσταση εντός του κόσμου της δόξας—της γνώμης, των προκαταλήψεων και των εθισμένων ερμηνειών της πραγματικότητας. Η σπηλιά γίνεται έτσι μεταφορά για τη δομή της ίδιας της πολιτικής κοινωνίας, που διαμορφώνει υποκείμενα όχι για να σκέφτονται, αλλά για να συμμορφώνονται.

Η Διαφυγή και το Φως

Η ανάβαση προς το φως είναι επίπονη και δεν συνιστά μια γραμμική ή εύκολη μετάβαση. Ο φιλόσοφος δεν «αποκαλύπτει» την αλήθεια, αλλά την κατακτά μέσω μιας εσωτερικής μεταστροφής (περιαγωγής), ενός υπαρξιακού και γνωσιακού μετασχηματισμού. Το Αγαθό, ως τελικός σταθμός, είναι αρχή και τέλος κάθε γνώσης, η ίδια η προϋπόθεση του είναι.

Η Επιστροφή και η Βίαιη Απόρριψη

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο φιλόσοφος που καταφέρνει να εξέλθει του σκότους και να δει το φως, εξαναγκάζεται να επιστρέψει στο σπήλαιο της πλάνης και των σκιών για να βοηθήσει και άλλους να εξέλθουν, με κίνδυνο πάντα να κατηγορηθεί από τους δεσμώτες ως να είναι κάποιος που θέλει το κακό τους γιατί, αν βγουν από τη σπηλιά, θα τυφλωθούν από το φως προκαλώντας τους κακό. Ο επιστρέφων φιλόσοφος λειτουργεί ως λυτρωτής για την πόλη και ως ενσαρκωτής της παιδείας που οδηγεί στη λύση των δεσμών. Ωστόσο, η αποδοχή της αλήθειας απαιτεί την αναγνώριση της άγνοιας, και η πράξη αυτή είναι, για τους περισσότερους, αβάσταχτη. Έτσι, η κοινωνία αντιδρά με εχθρότητα, όχι εξαιτίας του ψεύδους, αλλά εξαιτίας της απειλής που εμπεριέχει η αλήθεια για την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων.

Η Σωκρατική Μέθοδος ως Διαφωτιστική Πρακτική

Η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη δεν ήταν μια απλή διαλεκτική τεχνική, αλλά μια ηθικοπνευματική αποστολή. Ο φιλόσοφος δεν διδάσκει αλήθειες, αλλά αφυπνίζει τη δυνατότητα του λόγου μέσα στον καθένα. Το γνῶθι σαυτόν, θεμελιώδης εντολή του Δελφικού παραγγέλματος, γίνεται εργαλείο ατομικής και συλλογικής χειραφέτησης.

Η Άγνοια ως Όπλο

Οι κατηγορίες κατά του Σωκράτη είναι ανεδαφικές και ουδεμία σχέση έχουν με τον πραγματικό λόγο για τον οποίο τον κατηγορούν. Ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον ίδιο, κατηγορείται γιατί ελέγχει τους συμπολίτες του και προσπαθεί να τους αφυπνίσει δείχνοντας τους την αλήθεια και αυτό, τους προκαλεί μίσος και απέχθεια-θέλουν να γλυτώσουν από αυτόν. Δεν αποσκοπούν στη διαλεύκανση της αλήθειας αλλά στη διατήρηση της κοινωνικής τάξης. Ομοίως όπως οι δεσμώτες αρνούνται να πιστέψουν τον ελευθερωμένο συνδεσμώτη τους, έτσι και οι Αθηναίοι δεν μπορούν να ανεχθούν κάποιον που τους ξεβολεύει από τη βολική τους ημιμάθεια.

Το Τίμημα της Αλήθειας

Η στάση του Σωκράτη στη δίκη και ο τρόπος με τον οποίο αποδέχεται την ποινή του συνιστούν τη μέγιστη πράξη φιλοσοφικού ήθους. Δεν επιλέγει την απολογητική συμβιβαστικότητα, αλλά παραμένει πιστός στην αρχή ότι το κακό είναι προτιμότερο να το υποστεί κανείς, παρά να το διαπράξει. Έτσι, ο Σωκράτης δεν ηττάται—αντιθέτως, μετουσιώνεται σε διαχρονικό πρότυπο φιλοσοφικής αξιοπρέπειας.

Η Ψυχολογία του Πλήθους στη δίκη του Σωκράτη

Ένα συγκλονιστικό στοιχείο της Απολογίας είναι η αριθμητική διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο ψηφοφορίες (καταδίκης και ποινής). Ο Σωκράτης δικάστηκε στο δικαστήριο της Ηλιαίας από 501 δικαστές. Ενώ στην πρώτη ψηφοφορία, η απόφαση ενοχής λαμβάνεται με σχετικά μικρή πλειοψηφία, στη δεύτερη—όταν καλούνται οι Αθηναίοι να αποφασίσουν ανάμεσα στην πρόταση της θανατικής ποινής και την εναλλακτική πρόταση του ίδιου του Σωκράτη—η υπερίσχυση της θανατικής ποινής είναι συντριπτική.

Η μεταστροφή αυτή δεν είναι απλώς μια τυχαία αριθμητική μεταβολή· συνιστά απόδειξη του μηχανισμού κοινωνικής αποβολής του φιλοσόφου. Όσοι δίστασαν να καταδικάσουν εξαρχής, αισθάνονται ίσως ενοχλημένοι από την ειρωνική και αγέρωχη στάση του Σωκράτη, ο οποίος αντί να ζητήσει επιείκεια, εισηγείται την ανταμοιβή του με σίτιση στον Πρυτανείο. Έτσι, η ύβρις του φιλοσόφου απέναντι στους άγραφους κανόνες της μεταμέλειας προκαλεί μια θυμική αντίδραση—μια εκδίκηση εκ μέρους της πλειοψηφίας.

Αυτή η μεταστροφή καταδεικνύει τη βαθιά δυσανεξία της δημοκρατικής πλειοψηφίας απέναντι στην ελευθερία της σκέψης όταν αυτή έρχεται να αποκαλύψει τις αντιφάσεις της. Ο φιλόσοφος γίνεται στόχος όχι γιατί απειλεί με όπλα ή εξουσία, αλλά γιατί η ίδια του η ύπαρξη καθρεφτίζει τις αδυναμίες των άλλων.

Η μετάβαση από την οριακή πλειοψηφία της πρώτης ψηφοφορίας στην πλειοψηφική επιβολή της θανατικής ποινής αποτελεί ένα πολιτικό και ψυχολογικό φαινόμενο που ενισχύει τη δραματική εικόνα του φιλοσόφου ως μάρτυρα της αλήθειας. Όπως ο επιστρέφων φιλόσοφος στον Μύθο του Σπηλαίου αντιμετωπίζει όχι μόνο την άρνηση, αλλά και τον κίνδυνο του θανάτου, έτσι και ο Σωκράτης βλέπει την εχθρότητα να αυξάνεται όταν αρνείται να υποδυθεί τον ικέτη. Η φιλοσοφική του στάση δεν συμβιβάζεται με την πολιτική σκοπιμότητα, προκαλώντας την επιθυμία της πλειοψηφίας να απαλλαγεί οριστικά από την παρουσία του.

Η Διδασκαλία του Μύθου και η Σύγχρονη Εφαρμογή

Ο μύθος του σπηλαίου και η απολογία του Σωκράτη συνθέτουν μια διαχρονική μαρτυρία της τραγικότητας της φιλοσοφικής ύπαρξης και της κατοχής της γνώσης: Ο κόσμος, αρνείται να μάθει και όταν ακούει κάτι που δεν γνωρίζει νοιώθει μειονεκτικά και φθονεί, γιατί, αναγνωρίζει την αδυναμία του. Έτσι, προτιμά να κατηγορεί και να μειώνει αυτόν που κατέχει τη γνώση ώστε να καλύψει την γύμνια του. Ο φιλόσοφος, στην πλατωνική σκέψη, δεν είναι απλώς εραστής της σοφίας, αλλά και μάρτυρας της· αποδέχεται την εξορία, την απομόνωση ή ακόμη και τον θάνατο, επειδή το φως αξίζει περισσότερο από τη ζωή.

*Δικηγόρος

astylianou@stylianoullc.com