Όταν το μυαλό πονά, η κοινωνία πρέπει ν’ απαντήσει

Καθώς η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας (13–19 Μαΐου 2025) φτάνει στο αποκορύφωμά της, ένα μήνυμα ηχεί πιο ξεκάθαρα από ποτέ: Η ψυχική υγεία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά δικαίωμα. Ένα δικαίωμα που, μέσα στις πολλαπλές κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας, δοκιμάστηκε όσο λίγα άλλα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Η φετινή εβδομάδα έχει ως θεματικό άξονα την "Ψυχική Υγεία για Όλους". Πίσω από αυτό το απλό σύνθημα, όμως, κρύβεται μια σύνθετη και ανησυχητική πραγματικότητα: εκατομμύρια πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνεχίζουν να ζουν με αδιάγνωστες, υποτιμημένες ή υποθεραπευμένες ψυχικές διαταραχές. Την ίδια στιγμή, τα εθνικά συστήματα υγείας αδυνατούν ν’ ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες, τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και υποστήριξης.

Ένα φάσμα που διευρύνεται

Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας, 1 στους 6 Ευρωπαίους αντιμετωπίζει κάποιο ψυχικό πρόβλημα κάθε χρόνο - είτε πρόκειται για αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, μετατραυματικό στρες, είτε για σοβαρότερες ψυχώσεις. Και, όμως, μόνο το 30–35% αυτών των ανθρώπων λαμβάνουν επαρκή θεραπεία.

Η ψυχική υγεία δεν αφορά πλέον μόνο τις «παραδοσιακές» ευάλωτες ομάδες. Πλήττει παιδιά, εφήβους, νέους γονείς, εργαζομένους, ηλικιωμένους. Πλήττει πρόσφυγες, φοιτητές, φροντιστές, ανθρώπους σε απομόνωση ή υπό οικονομική πίεση. Με λίγα λόγια, πλήττει την καρδιά της κοινωνίας.

Η πανδημία του COVID-19 και η μετα-πανδημική κρίση λειτούργησαν ως καταλύτες: απομόνωση, αβεβαιότητα, οικονομικές πιέσεις, ψηφιακή κόπωση, επιδείνωση των οικογενειακών σχέσεων - όλα μαζί διαμόρφωσαν μια έκτακτη ψυχολογική κατάσταση. Δεν είναι τυχαίο ότι, το 2023, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προειδοποίησε για ένα "παγκόσμιο κύμα ψυχικής επιβάρυνσης χωρίς προηγούμενο".

Η σιωπή πληγώνει περισσότερο

Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στην αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενειών παραμένει το στίγμα. Ακόμη και σήμερα, πολλοί άνθρωποι διστάζουν να ζητήσουν βοήθεια, φοβούμενοι την κοινωνική αποδοκιμασία ή την απόρριψη στον επαγγελματικό χώρο. Ιδιαίτερα στις μικρότερες κοινωνίες, η ψυχική υγεία αντιμετωπίζεται ακόμη ως «ιδιωτική υπόθεση» ή, χειρότερα, ως ένδειξη αδυναμίας.

«Η σιωπή γύρω από τα ψυχικά νοσήματα είναι η μεγαλύτερη παγίδα», σημειώνει η ψυχίατρος Άννα Ιωάννου. «Αν δεν μάθουμε να μιλάμε ανοιχτά για το πώς νιώθουμε, να διεκδικούμε υποστήριξη και να ακούμε τους γύρω μας χωρίς προκαταλήψεις, τότε η πρόοδος θα είναι μόνο στα χαρτιά», σημειώνει.

Πολιτικές μεν… χωρίς δόντια δε

Σε επίπεδο θεσμών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επιχειρήσει να φέρει στο προσκήνιο την ψυχική υγεία με μια σειρά από πρωτοβουλίες. Το 2023 ανακοινώθηκε το πρώτο κοινοτικό πλαίσιο δράσης για την ψυχική υγεία, που εστιάζει σε τέσσερεις πυλώνες: πρόληψη, προσβασιμότητα, επαγγελματική υποστήριξη και ψηφιακά εργαλεία. Όμως, χωρίς ουσιαστική χρηματοδότηση και χωρίς νομικές δεσμεύσεις για τα κράτη-μέλη, οι καλές προθέσεις δύσκολα μεταφράζονται σε αποτελέσματα.

Η αλήθεια είναι πως τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη υποχρηματοδοτούν συστηματικά τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Σε ορισμένες περιφέρειες, η αναμονή για ένα πρώτο ραντεβού με ψυχίατρο ή ψυχολόγο μπορεί να ξεπερνά τους 3–4 μήνες. Παράλληλα, η ψυχοθεραπεία παραμένει απρόσιτη για μεγάλο μέρος του πληθυσμού, αφού σε πολλές χώρες καλύπτεται μερικώς ή καθόλου από τα εθνικά ταμεία.

Η Κύπρος δεν αποτελεί εξαίρεση

Και στη χώρα μας, η ψυχική υγεία βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Οι ελλείψεις σε προσωπικό, δομές και υποστηρικτικά προγράμματα είναι παγιωμένες εδώ και χρόνια, ενώ η ενοποίηση των υπηρεσιών στο πλαίσιο του ΓεΣΥ άφησε ακάλυπτες ανάγκες - ειδικά για τις ευάλωτες ομάδες.

Το Τμήμα Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας προσπαθεί να επεκτείνει τις κινητές μονάδες στήριξης και να ενισχύσει την πρωτοβάθμια πρόληψη, αλλά οι ρυθμοί παραμένουν αργοί. Οι ίδιοι οι επαγγελματίες εκφράζουν ανησυχίες για «εργαλεία χωρίς προσωπικό» και προειδοποιούν ότι οι αυτοκτονίες, οι εξαρτήσεις και οι αυτοτραυματισμοί σε νέους αυξάνονται, ιδιαίτερα μετά την πανδημία.

Από τη θεωρία στην πράξη

Η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας δεν είναι απλώς μια σειρά εκδηλώσεων, σεμιναρίων και ενημερώσεων. Είναι μια ευκαιρία για στοχασμό και επανεκκίνηση - τόσο για τις κυβερνήσεις όσο και για τις ίδιες τις κοινωνίες.

Ο στόχος δεν είναι να μετατραπεί η ψυχική υγεία σε μόδα ή διαφημιστικό σλόγκαν, αλλά να ενταχθεί οριζόντια σε όλες τις δημόσιες πολιτικές: στην παιδεία, στην εργασία, στην κοινωνική πρόνοια, στον αθλητισμό, στην τεχνολογία. Η ψυχική υγεία πρέπει να γίνεται σεβαστή όπως ακριβώς η σωματική.

Ένα καλύτερο αύριο ξεκινά μ’ εμάς

Αν υπάρχει ένα μήνυμα που αξίζει να κρατήσουμε, είναι πως η ψυχική υγεία δεν είναι «το πρόβλημα του άλλου». Είναι δικό μας ζήτημα, συλλογικό, διαγενεακό και πολιτισμικό. Και, όπως κάθε τι που αξίζει, απαιτεί φροντίδα, συνέπεια και θάρρος.

Από τη θεωρία στην πράξη: Τι σημαίνει να φροντίζουμε την ψυχική μας υγεία

Με αφορμή την Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας, συνομιλήσαμε με την ψυχολόγο, σύμβουλο και προσωποκεντρική ψυχοθεραπεύτρια, Ράνια Μιχαηλίδου, η οποία μοιράστηκε μαζί μας τις σκέψεις της για τη σημασία της ψυχικής ευεξίας στη σύγχρονη κοινωνία.

Όπως μας εξηγεί, «ως προσωποκεντρική ψυχοθεραπεύτρια, με 20 χρόνια εμπειρίας, πιστεύω ακράδαντα ότι η ευαισθητοποίηση γύρω από την ψυχική υγεία είναι ζωτικής σημασίας, ειδικά στη σημερινή γρήγορη και απαιτητική ζωή. Ο βασικός στόχος της Ευρωπαϊκής Εβδομάδας Ψυχικής Υγείας είναι ν’ αναδείξει τη σημασία της ψυχικής ευεξίας, να μειώσει το στίγμα και να ενθαρρύνει ανοιχτές συζητήσεις γύρω από τις προκλήσεις της ψυχικής υγείας. Είναι μια ευκαιρία να προωθήσουμε βελτιωμένες πολιτικές και υπηρεσίες σε όλη την Ευρώπη, ώστε η ψυχική υγεία να αντιμετωπίζεται με την ίδια προτεραιότητα, όπως και η σωματική».

Αναφερόμενη στην καθημερινή της εμπειρία, σημειώνει: «Στην καθημερινή μου δουλειά παρατηρώ τις επιπτώσεις της ζωής σε μια υπερπλήρη πόλη, με το άγχος από την τρελή κίνηση, τις κοινωνικές πιέσεις και τη διαρκή ένταση. Η ανάγκη για ευαισθητοποίηση στην ψυχική υγεία δεν ήταν ποτέ πιο επιτακτική. Είναι ζωτικής σημασίας να παραμένουμε συνδεδεμένοι με το σώμα μας, να είμαστε παρόντες στο ‘‘εδώ και τώρα’’ και να πειθαρχούμε το εσωτερικό μας παιδί, που συχνά ενεργοποιεί υποσυνείδητα πρότυπα και συμπεριφορές».

Μάλιστα τονίζει ότι «το να παίρνουμε μια στιγμή για να σταματήσουμε και να φροντίσουμε τον εαυτό μας δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ανάγκη. Είτε πρόκειται για μια επίσκεψη στο γυμναστήριο, ένα μάθημα χορού ή απλώς για να σκεφτούμε τις επιτυχίες μας, πρέπει να τιμούμε την ψυχική μας υγεία. Αυτές οι μικρές πράξεις μπορούν να κάνουν μεγάλη διαφορά στο να δημιουργήσουμε ισορροπία και ευεξία».

Με έμφαση στη σημασία της υποστήριξης, προτρέπει «όλους να αξιοποιήσουν τους πόρους ψυχικής υγείας, να αναζητήσουν επαγγελματική υποστήριξη όταν χρειάζεται και να θυμούνται πάντα να φροντίζουν το εσωτερικό τους ‘‘εγώ’’. Αξίζουμε τον χρόνο και τον χώρο να θεραπευτούμε και να αναπτυχθούμε, και η Εβδομάδα Ψυχικής Υγείας είναι μια υπέροχη υπενθύμιση γι’ αυτό», αναφέρει.

Τέλος, υπενθυμίζει ότι η ψυχική και η σωματική υγεία είναι στενά συνδεδεμένες: «Τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά την πανδημία COVID-19, έχουμε δει αύξηση στις αυτοάνοσες παθήσεις. Αυτό υπογραμμίζει τη σημασία της φροντίδας τόσο της ψυχικής όσο και της σωματικής μας υγείας. Φροντίστε τον εαυτό σας και τους γύρω σας. Αγκαλιάστε τη στήριξη των ανθρώπων γύρω σας κυριολεκτικά και μεταφορικά. Μην ξεχνάτε να δίνετε και στον εαυτό σας μιαν αγκαλιά. Το αξίζετε».