Περί εξουσίας, αξιωμάτων και πολιτικής αρετής

Στη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα, οι αντιπαραθέσεις γύρω από το ποιος είναι πραγματικά άξιος και κατάλληλος να κατέχει ένα αξίωμα, αν υπάρχουν επαρκή θεσμικά αντίβαρα για τον έλεγχο της εξουσίας, και κατά πόσο αυτή ασκείται με δικαιοσύνη ή ιδιοτελώς, είναι διαρκείς και έντονες. Είναι πλέον προφανές ότι η κατάχρηση εξουσίας και η αδυναμία πολλών να κυβερνούν με γνώμονα το κοινό συμφέρον αποτελούν σταθερό γνώρισμα της πολιτικής ζωής.

Αυτό δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Ο Αριστοτέλης, ακόμα και από τις μέρες του εξέτασε και προτείνει συγκεκριμένους μηχανισμούς (σύμφωνα με την εποχή, τις εικόνες και τις εμπειρίες του) για τη δίκαιη διακυβέρνηση της πόλης-κράτους. Εστιάζει στην πρακτική εφαρμογή της πολιτικής οργάνωσης, λαμβάνοντας υπόψη τις πραγματικές συνθήκες της ανθρώπινης φύσης.

Ο Σκοπός της Πολιτείας

Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Αριστοτέλη, η πολιτεία υπάρχει για την επίτευξη της ευδαιμονίας, η οποία ορίζεται ως η πλήρης πραγμάτωση της ανθρώπινης φύσης. Στο Βιβλίο Γ των «Πολιτικών», υποστηρίζει ότι η πολιτική κοινωνία έχει σκοπό ένα βίο ο οποίος επιτρέπει την άσκηση της αρετής και της λογικής. Αυτή η ιδέα αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της θεωρίας του για την κατανομή των αξιωμάτων - εφόσον ο σκοπός της πολιτείας είναι η ευδαιμονία, τα αξιώματα πρέπει να ανατίθενται σε εκείνους που μπορούν καλύτερα να την προωθήσουν.

Η γνωστή φράση του Αριστοτέλη ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώον» («Πολιτικά», 1253a2-3) δηλώνει πως ο άνθρωπός δεν μπορεί να ζει εκτός της πόλεως και η πολιτική συμμετοχή είναι αναγκαία για την ηθική και πνευματική ωρίμανση του ατόμου. Ως εκ τούτου, η κατανομή των αξιωμάτων πρέπει να βασίζεται σε αρχές που εξασφαλίζουν τη δικαιοσύνη και την κοινωνική αρμονία.

Η διάκριση μεταξύ πρακτικής (πράξεως) και ποιητικής (ποίησης) είναι βασική στον Αριστοτέλη. Η πράξη (πρᾶξις) έχει ως σκοπό την ίδια την πράξη και αφορά ηθικές αρετές, ενώ η ποίηση (ποίησις) αποβλέπει σε ένα παραγόμενο αποτέλεσμα, δηλαδή κάτι έξω από την ίδια τη διαδικασία.

Η Αρετή ως Θεμέλιο της Πολιτικής Εξουσίας

Ο Αριστοτέλης θεωρεί την αρετή ως το κύριο κριτήριο για την ανάδειξη των ηγετών. Στο Βιβλίο Γ (1280a7-22), επισημαίνει ότι όλοι συμφωνούν πως η δικαιοσύνη πρέπει να είναι «κατ' ἀξίαν», δηλαδή ανάλογη με την ηθική και διανοητική αξία του κάθε πολίτη. Η αρετή, στην αριστοτελική έννοια, περιλαμβάνει τρεις διαστάσεις: την φρόνηση (πρακτική σοφία), δηλαδή την ικανότητα να λαμβάνονται σοφές αποφάσεις σε πολιτικά θέματα, την ηθική αριστεία, δηλαδή την αφοσίωση στο κοινό καλό και την αντίσταση στη διαφθορά, και τη διανοητική ικανότητα, την κατανόηση δηλαδή των πολύπλοκων θεμάτων και την εξισορρόπηση των συμφερόντων.

Ο Ρόλος του Πλούτου και της Ελευθερίας

Παρόλο που η αρετή είναι το πρωταρχικό κριτήριο, ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι ο πλούτος και η ελευθερία έχουν καθοριστικό ρόλο. Στα «Πολιτικά», επισημαίνει ότι «οι πλούσιοι φαίνονται να έχουν περισσότερα από αυτά για τα οποία η φτώχεια είναι εμπόδιο». Η οικονομική ανεξαρτησία δηλαδή επιτρέπει στους πολίτες να αφοσιωθούν στα κοινά χωρίς να υποκύπτουν σε εξωτερικές πιέσεις.

Παράλληλα, αποκλείει τους δούλους από την πολιτική συμμετοχή, καθώς «δεν μπορούν να μετέχουν στην ευδαιμονία ούτε στον βίο κατά προαίρεσιν».

Η Σχέση Αξιωματούχων και Νόμων

Την ίδια στιγμή, δίνει μεγάλη σημασία στη σχέση αξιωματούχων και νόμων. Στα «Πολιτικά» (1287a32-33) θέτει το ερώτημα: «πότερον κρεῖττον ὑπὸ τοῦ ἀρίστου ἀνδρὸς ἄρχεσθαι ἢ ὑπὸ τῶν ἀρίστων νόμων;» (είναι καλύτερο να κυβερνάσαι από τον άριστο άνδρα ή από τους αρίστους νόμους;). Αν και αναγνωρίζει τα πλεονεκτήματα του ιδανικού αρχηγού, τελικά τάσσεται υπέρ της κυριαρχίας του νόμου, καθώς οι νόμοι στερούνται παθών και εξασφαλίζουν σταθερότητα και προβλεψιμότητα στη διακυβέρνηση.

Κλήρωση και Εκλογή ως Συμπληρωματικές Μέθοδοι

Το μεικτό σύστημα του Αριστοτέλη προβλέπει και τη χρήση κλήρωσης παράλληλα με την εκλογή: «Η κλήρωσις δημοτικόν, η δε αίρεσις αριστοκρατικόν». Η κλήρωση εξασφαλίζει τη δημοκρατική συμμετοχή και αποτρέπει τη συγκέντρωση εξουσίας σε συγκεκριμένες ομάδες, ενώ η εκλογή επιτρέπει την αναγνώριση της αξίας και της εμπειρίας.

Διαφοροποιημένα Αξιώματα για Διαφορετικές Ηλικίες

Ο Αριστοτέλης προτείνει ότι διαφορετικά αξιώματα πρέπει να ανατίθενται σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες ανάλογα με τις φυσικές και πνευματικές τους ικανότητες. Στα «Πολιτικά» (VII.9, 1329a-b) αναλύει πώς οι νέοι είναι κατάλληλοι για στρατιωτικά καθήκοντα λόγω φυσικής δύναμης, οι μεσήλικες για πολιτικές θέσεις λόγω εμπειρίας και φρόνησης, ενώ οι πρεσβύτεροι μπορούν να διορίζονται ως ιερείς λόγω σοφίας.

Μηχανισμοί Ελέγχου και Ισορροπίας

Ο Αριστοτέλης, έχοντας μελετήσει τις πολιτικές πραγματικότητες των ελληνικών πόλεων-κρατών, αντιλήφθηκε τον κίνδυνο της καταχρηστικής εξουσίας. Στα Πολιτικά αναλύει τους κινδύνους της τυραννίας και προτείνει δύο βασικούς μηχανισμούς προστασίας, την αρχή της εναλλαγής στην εξουσία, όπου υποστηρίζει ότι η εναλλαγή στην εξουσία είναι θεμελιώδης αρχή δικαιοσύνης και εξηγεί πώς οι πολίτες πρέπει να εναλλάσσονται μεταξύ των ρόλων του κυβερνώντος και του κυβερνωμένου, αποτρέποντας τη συσσώρευση εξουσίας (Πολιτικά III.16), και ο δεύτερος πυλώνας είναι η αυστηρή λογοδοσία. Στα Πολιτικά (IV.15, 1299a-b) αναφέρει τη σημασία του ελέγχου των αρχόντων μέσω θεσμών όπως οι ετήσιοι απολογισμοί και η δημόσια εξέταση των πράξεων τους.

Εκτός από την εναλλαγή και τη λογοδοσία, ο Αριστοτέλης προτείνει την κοινή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Συγκεκριμένα, στα Πολιτικά (III.11) υποστηρίζει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η συλλογική κρίση του πλήθους μπορεί να είναι καλύτερη από την ατομική κρίση των ειδικών, αποτρέποντας την ολιγαρχική συγκέντρωση εξουσίας.

Σημασία δίνει προφανώς και στη οργανωτική διάκριση των λειτουργιών όπου στα Πολιτικά (IV.14-16) αναλύει τα διαφορετικά όργανα της πολιτείας (βουλευτικό, αρχηγικό, δικαστικό) και τις λειτουργίες τους, χωρίς όμως να διατυπώνει ολοκληρωμένη θεωρία διαχωρισμού εξουσιών όπως στη νεωτερική

Η Παιδεία ως Θεμέλιο

Ο Αριστοτέλης θεωρεί την εκπαίδευση (παιδεία) ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωστή κατανομή αξιωμάτων. Στο βιβλίο VIII των «Πολιτικών» (1337a-b) αναλύει πώς η εκπαίδευση πρέπει να εξυπηρετεί τους σκοπούς της πολιτείας και να διαμορφώνει καλούς πολίτες. Δεν αρκεί η φυσική αρετή - χρειάζεται συστηματική καλλιέργεια των πολιτικών αρετών.

Η εκπαίδευση πρέπει να περιλαμβάνει την ηθική διαπαιδαγώγηση και συγκεκριμένα την καλλιέργεια χαρακτήρα και αρετών, την πολιτική μάθηση όπου γίνεται η κατανόηση των θεσμών και των αρχών διακυβέρνησης και η πρακτική άσκηση με την συμμετοχή σε πολιτικές δραστηριότητες.

Χωρίς αυτή τη συστηματική προετοιμασία, ακόμη και οι «φυσικά προικισμένοι» πολίτες δεν μπορούν να ασκήσουν αποτελεσματικά τα αξιώματα.

Συμπέρασμα

Μπορεί να μην συμφωνούμε σε όλα με τον Αριστοτέλη, είναι όμως σοφό να θυμόμαστε ότι η πολιτική εξουσία δεν είναι αυτοσκοπός. Είναι ένα μέσο για την επίτευξη της κοινής ευδαιμονίας και η κατανομή των αξιωμάτων πρέπει να βασίζεται στην αρετή, να ενισχύεται από θεσμικά αντίβαρα και να υπηρετεί το σύνολο των πολιτών, όχι τους λίγους.

Σε μια εποχή όπου οι δημοκρατίες δοκιμάζονται από πόλωση, δημαγωγία και συγκεντρωτισμό, η φρόνηση, η εναλλαγή στην εξουσία, η λογοδοσία και η παιδεία είναι πρακτικές λύσεις για ποιο ανθρώπινη, δίκαιη και ελεύθερη διακυβέρνηση.

Η εξισορρόπηση μεταξύ αξιοκρατίας και δημοκρατίας, η σημασία της εκπαίδευσης, και η ανάγκη για θεσμικούς ελέγχους παραμένουν ζωτικά ζητήματα στη σύγχρονη πολιτική σκέψη.

*Δικηγόρος

astylianou@stylianoullc.com