Η Φιλοσοφία της Ισορροπίας - Σόλων ο Αθηναίος

Η Αθήνα στο Χείλος της Καταστροφής

Στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., η Αθήνα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια βαθιά κοινωνικοοικονομική κρίση που απειλούσε την ίδια τη συνοχή της πόλης και νομοτελειακά, την ίδια της την ύπαρξη. Η αριστοκρατία κυβερνούσε αυταρχικά, διατηρώντας το μονοπώλιο της πολιτικής εξουσίας και της δικαιοσύνης, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού κυρίως γεωργοί, τεχνίτες και μικροϊδιοκτήτες ήταν βυθισμένοι στα χρέη. Η πρακτική του δανεισμού με εγγύηση την προσωπική ελευθερία είχε οδηγήσει χιλιάδες, Αθηναίους στη χρεοδουλεία. Πολλοί είχαν ήδη πουληθεί ως δούλοι σε ξένες γαίες, ενώ άλλοι ζούσαν με τον διαρκή φόβο της απώλειας της ελευθερίας τους.

Το κοινωνικό χάσμα μεταξύ των ευπατριδών (αριστοκρατών) και του δήμου είχε πλέον μετατραπεί σε πολιτική αβεβαιότητα με τους φτωχούς να απαιτούν ριζική αναδιανομή της γης, και με τους πλούσιους ανυποχώρητους, έτοιμους να συγκρουστούν.

Ο Σόλωνας

Ο Σόλων, γεννημένος γύρω στο 630 π.Χ., καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, και διακρινόταν για τη μετριοπάθεια, τη φιλομάθειά του και τη συμμετοχή του στον δημόσιο βίο, κυρίως μέσω της ποίησης και της πολιτικής σκέψης. Είχε αποκτήσει φήμη τόσο για την επιτυχία του στην ώθηση της ανακατάληψης της Σαλαμίνας όσο και για τον λόγο του υπέρ του κοινού συμφέροντος.

Όταν η Αθήνα βρέθηκε σε τέλμα, οι πλούσιοι τον αποδέχθηκαν ως έναν απο αυτούς, λόγω καταγωγής και οικονομικής επιφάνειας, ενώ οι φτωχοί τον εμπιστεύτηκαν ως δίκαιο και ανιδιοτελή. Η φήμη του ως έντιμου και ισορροπημένου άνδρα, που δεν είχε δεσμεύσεις σε φατρίες, τον κατέστησε ως αποδεκτή λύση για όλους και ορίστηκε άρχοντας με έκτακτες νομοθετικές εξουσίες το 594 π.Χ., στοχεύοντας στη μακροπρόθεσμη σταθερότητα μέσω της μετριοπάθειας.

Η Σεισάχθεια

Το πρώτο μέτρο του Σόλωνα, η περιβόητη σεισάχθεια, ήταν ριζοσπαστικό. Πρόκειται για τη μαζική διαγραφή των χρεών που βάραιναν τους Αθηναίους πολίτες με αντάλλαγμα την ελευθερία τους. Η χρεοδουλεία καταργήθηκε οριστικά με τους υπάρχοντες χρεωφειλέτες-δούλους να ελευθερώνονται, όσοι είχαν πουληθεί στο εξωτερικό επαναπατρίστηκαν και ο δανεισμός με υποθήκη την προσωπική ελευθερία απαγορεύτηκε για το μέλλον.

Παρότι η μεταρρύθμιση αυτή αποτέλεσε ορόσημο στην πορεία της κοινωνικής συνοχής ο Σόλων δυσαρέστησε πολλούς όταν αυτή δεν συνοδεύτηκε από αναδιανομή της γης, αίτημα που ήταν καίριο για τα φτωχότερα στρώματα. Ο Σόλων πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε ευθεία σύγκρουση με τους πλουσίους και θα ανέτρεπε κάθε προσπάθεια εξισορρόπησης.

Οι μεταρρυθμίσεις δεν ήρθαν χωρίς προβλήματα. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο και τον Αριστοτέλη, φίλοι του Σόλωνα φέρονται να εκμεταλλεύτηκαν εκ των προτέρων γνώση για την επικείμενη σεισάχθεια, δανειζόμενοι χρήματα και αποκτώντας γη, η οποία στη συνέχεια απαλλάχθηκε από χρέη. Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι ο Σόλων ενέκρινε ή συμμετείχε σε αυτή την πράξη, το “σκάνδαλο” κηλίδωσε τη φήμη του για ένα διάστημα.

Τιμοκρατία

Ο Σόλων προχώρησε στη ριζική αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος που αποτέλεσε μια θεμελιώδη μετάβαση, αντικαθιστώντας την αριστοκρατική διακυβέρνηση με την τιμοκρατία, το πολίτευμα δηλαδή στο οποίο τα πολιτικά δικαιώματα καθορίζονταν από την περιουσία και όχι από την ευγενική καταγωγή.

Οι πολίτες χωρίστηκαν σε τέσσερεις τάξεις με βάση το ετήσιο εισόδημά τους σε μεδίμνους (μονάδα μέτρησης σιτηρών). Πρώτοι οι πεντακοσιομέδιμνοι, με εισόδημα τουλάχιστον 500 μεδίμνων, αποτελούσαν την ανώτατη οικονομική και πολιτική τάξη, με πρόσβαση σε όλα τα αξιώματα και τις υψηλότερες υποχρεώσεις προς την πόλη. Οι ιππείς, με εισόδημα μεταξύ 300 και 499 μεδίμνων, συγκροτούσαν την ιππική τάξη και είχαν επίσης σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή. Ακολουθούσαν οι ζευγίτες, με εισόδημα 200–299 μεδίμνων, κυρίως γεωργοί και ιδιοκτήτες μέσης κλίμακας, που είχαν περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα. Τελευταίοι ήταν οι θήτες, οι οποίοι δεν διέθεταν ούτε γη ούτε σημαντικό εισόδημα. Παρότι δεν μπορούσαν να καταλάβουν αξιώματα, συμμετείχαν στην εκκλησία του δήμου και στα δικαστήρια, αποκτώντας έτσι πολιτική παρουσία.

Η Δικαιοσύνη στους Πολίτες

Σημαντική καινοτομία των σολώνειων μεταρρυθμίσεων ήταν και η αναδιάρθρωση της απονομής δικαιοσύνης. Παρότι ο Άρειος Πάγος παρέμεινε ως θεσμός με σημαντική ισχύ, κυρίως για υποθέσεις σοβαρών αδικημάτων και για την εποπτεία της πολιτείας, ο Σόλων ίδρυσε το πρώτο δικαστήριο με μαζική συμμετοχή πολιτών, την Ηλιαία, όπου η απονομή δικαιοσύνης γίνεται καθήκον των ίδιων των πολιτών.

Η Ηλιαία ήταν ένα δικαστικό σώμα αποτελούμενο από πολίτες άνω των 30 ετών, οι οποίοι αναδεικνύονταν με κλήρωση. Το γεγονός ότι δεν υπήρχε περιορισμός κοινωνικής τάξης για τη συμμετοχή σήμαινε πως για πρώτη φορά όλοι οι Αθηναίοι, ανεξαρτήτως πλούτου, μπορούσαν να μετέχουν ενεργά στην απονομή του δικαίου. Η σύνθεση της Ηλιαίας από μεγάλο αριθμό δικαστών απέτρεπε την άσκηση πίεσης ή τον έλεγχο από κάποια φατρία.

Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν το δικαίωμα αμφισβήτησης («έφεση») που θεσμοθετήθηκε όπου κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να αμφισβητήσει τις αποφάσεις των αρχόντων και να ζητήσει κρίση από το σώμα των συμπολιτών του. Παράλληλα, καθιερώθηκε το δικαίωμα της γραφής, που έδινε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη να καταγγείλει αδικήματα, ακόμα και αν δεν τον αφορούσαν άμεσα, ενισχύοντας έτσι την έννοια της συλλογικής ευθύνης και της προστασίας του κοινού συμφέροντος.

Η Πολιτική Αρχιτεκτονική

Ο Σόλων ενίσχυσε θεσμικά την Εκκλησία του Δήμου, επιτρέποντας τη συμμετοχή όλων των πολιτών στις συνελεύσεις και προσδίδοντας της έναν ευρύτερο πολιτικό ρόλο απ’ ό,τι στο παρελθόν. Αν και οι νομοθετικές και εκτελεστικές της αρμοδιότητες ήταν ακόμη περιορισμένες, αποτέλεσε το πρώτο βήμα προς μια περισσότερο συμμετοχική διακυβέρνηση. Παράλληλα, θέσπισε τη δημιουργία της Βουλής των Τετρακοσίων, ενός σώματος που αποτελούνταν από 100 πολίτες από κάθε μία από τις τέσσερεις φυλές. Η Βουλή αυτή είχε ως βασική αποστολή την προετοιμασία των θεμάτων που θα εξετάζονταν στην Εκκλησία, εισάγοντας έτσι μια πρώιμη μορφή θεσμικού ελέγχου και οργανωμένης δημόσιας συζήτησης.

Το μοντέλο του Σόλωνα αποτέλεσε το θεμέλιο ενός συστήματος συμμετοχικής πολιτικής ευθύνης, που θα εξελισσόταν με τον Κλεισθένη και, αργότερα, με τον Περικλή.

Η Σοφία της Ισορροπίας και η Παρακαταθήκη

Η μεγαλύτερη επιτυχία του Σόλωνα ήταν ότι κατάφερε να δώσει σε όλους κάτι, χωρίς να καταστρέψει κανέναν. Προστάτευσε τους φτωχούς από την εξαθλίωση, δεν αφαίρεσε όμως τις περιουσίες των πλουσίων. Δημιούργησε θεσμούς ελέγχου της εξουσίας, χωρίς να διαλύσει την παραδοσιακή αριστοκρατία και διεύρυνε την πολιτική συμμετοχή, χωρίς να παραδώσει την πόλη στη δημαγωγία.

Όπως ο ίδιος είπε για το έργο του «Τῷ δήμῳ μέν γ᾽ ἔδωκα τοσοῦτον γέρας ὅσσον ἱκάνῃ,τιμῆς οὔτ᾽ ἀφελὼν οὔτ᾽ ἐπιδωρήσάμενος.

Αφού ολοκλήρωσε το νομοθετικό του έργο, ο Σόλων παραιτήθηκε οικειοθελώς και αποσύρθηκε από την εξουσία, ταξιδεύοντας επί μία δεκαετία, όπως ο ίδιος είχε δεσμευτεί. Άφησε την πόλη να δοκιμάσει τα νέα θεσμικά της θεμέλια χωρίς τον ίδιο παρόντα, μια πράξη σπάνιας πολιτικής ωριμότητας και ήθους.

*Δικηγόρος

astylianou@stylianoullc.com