Η γελοιογραφία του Πολέμου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΗΣ «ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ» ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 28ΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΚΙΤΣΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Όσο πιο κοντά στη σκέψη των αναγνωστών είναι ο γελοιογράφος τόσο πιο επιτυχημένες ή αποτελεσματικές αποδεικνύονται οι γελοιογραφίες του, και ειδικά σε καιρό πολέμου τόσο πιο εμψυχωτικές
Η Γελοιογραφία, από τον 19ο αιώνα και εξής, έπαιζε σημαντικό ρόλο στην Ελλάδα, ως μέσο αντίδρασης, αντίστασης, διακωμώδησης του άλλου, του απέναντι, του αντιπάλου της κυβέρνησης, της αντιπολίτευσης. Στις περιόδους των πολέμων, εμφανίζεται πάντοτε ως μέσο γελοιοποίησης ή και προπαγάνδας και, φυσικά, όπως διαφέρει το χιούμορ από χώρα σε χώρα, έτσι και το μέσον έκφρασης του χιούμορ, δηλαδή η γελοιογραφία, διαφέρει στο στυλ, στα σημεία που ο λαός ανταποκρίνεται και στο ποιος είναι ο σκοπός ή ο στόχος.

Σε ένα πόλεμο η γελοιοποίηση του εχθρού αποβαίνει πιο καταστροφική για αυτόν απ’ ό,τι ο θυμός και το μίσος, ενώ, αντίθετα, αυτή η διακωμώδηση του αντιπάλου είναι πολύ ευεργετική για την ψυχολογία των φίλιων δυνάμεων. Ο γελοιογράφος λοιπόν είναι κάτι μεταξύ «σατιρικού κοινωνιολόγου» (χωρίς πολλά λόγια) και κωμωδού ζωγράφου (με οικονομική γραμμή). Σατιρίζει δηλαδή με το σκίτσο, έχοντας αντιληφθεί ή προσλάβει εκπομπές μηνυμάτων (χωρίς προσυμφωνία) με τους αναγνώστες, στο σωστό μήκος κύματος. Όσο πιο κοντά στη σκέψη των αναγνωστών είναι ο γελοιογράφος τόσο πιο επιτυχημένες ή αποτελεσματικές αποδεικνύονται οι γελοιογραφίες του, και ειδικά σε καιρό πολέμου τόσο πιο εμψυχωτικές! Σήμερα η «Σημερινή» παρουσιάζει ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα της γελοιογραφίας της εποχής του πολέμου.
Τα προπολεμικά σκίτσα μέχρι την ιταλική επίθεση

Οι σχεδιασμοί του Άξονα είχαν από νωρίς διαφανεί. Και όπως σε όλη την Ευρώπη, έτσι και οι Έλληνες γελοιογράφοι, ήδη από το 1936, σατίριζαν τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι. Κάποια στιγμή η ελληνική κυβέρνηση απαγορεύει τη δημοσίευση σκίτσων του Χίτλερ στο πλαίσιο μιας πολιτικής μη εξερεθισμού της ναζιστικής Γερμανίας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ν. Κατσουρού, του οποίου λογοκρίνεται σκίτσο του Μουσολίνι στο βιβλίο του «Σεξ-αππήλ», που εξέδωσε το 1936. Ειδικά για τον Ιταλό δικτάτορα, και για να μην διαταραχθούν οι σχέσεις των δύο χωρών, η Μεταξική Κυβέρνηση απαγόρευσε τη σάτιρα σε βάρος του Μουσολίνι.

Είναι γνωστή η περίπτωση του Σ. Μπέζου, όταν 40 γελοιογραφίες του λογοκρίθηκαν από το 1937 με θέμα τον Μουσολίνι. Κάτι ανάλογο γίνεται και στην Αίγυπτο, όταν το 1938 ο Αιγυπτιώτης Έλληνας Γελοιογράφος ΝΙΚΟ σύρεται στο Αιγυπτιακό Δικαστήριο από τη Γερμανική Πρεσβεία για δύο προσβλητικές για τον Χίτλερ γελοιογραφίες του. Η απαγόρευση στην Ελλάδα ήρθη δυόμισι μήνες μετά τον τορπιλισμό της Έλλης (15 Αυγούστου) κι όταν αποκαλύφθηκε ότι ήταν ενέργεια των Ιταλών (30 Οκτωβρίου).
Ελληνοϊταλικός πόλεμος

Ο ενθουσιασμός του λαού για αντίσταση στην επίθεση των κοκορόφτερων Ιταλών του Μουσολίνι μα και η ανδρεία των στρατιωτών στα σύνορα, από τις πρώτες συγκρούσεις, ενέπνευσαν τους Έλληνες γελοιογράφους της εποχής, να μπουν με τη γραφίδα τους στη μάχη της εμψύχωσης των στρατιωτών και των πολιτών. Μια πλειάδα εμπνευσμένων γελοιογράφων θα σηκώσουν την Ελλάδα στον... ΑΕΡΑ. Σε όλες, σχεδόν, τις εφημερίδες καθημερινά ή εβδομαδιαία θα κάνουν τη μάχη των μετόπισθεν ενδιαφέρουσα και διασκευαστική... μέχρι που οι υπέρτερες δυνάμεις των Γερμανών θα κάμψουν την αντίσταση και θα βυθίσουν στο σκοτάδι τον Ελληνισμό.
1941-44

Την περίοδο της κατοχής ο Τύπος περιορίζεται σε ανώδυνες για τον κατακτητή ειδήσεις και κείμενα. Η γελοιογραφία όμως στις εφημερίδες και τα έντυπα των ελεύθερων χώρων του πλανήτη γίνεται σε καθημερινή βάση. Χιλιάδες οι γελοιογραφίες, ως προμετωπίδα της αντιφασιστικής προπαγάνδας κι ανάμεσά τους εκατοντάδες όσες αφορούν την ελληνική αντίσταση, που τη συγκρίνουν με τους αρχαιοελληνικούς ήρωες και θεούς! Την ίδια περίοδο κάποιοι Έλληνες γελοιογράφοι εξακολουθούν να πολεμούν με το πενάκι εκτός Ελλάδας, όπως ο ΝΙΚΟ (Ν. Παπάς) στην Αίγυπτο. Γνωστό επίσης και το έργο του Σταμάτη Πολενάκη, που, κρυμμένος στη Σίφνο, έφτιαξε σπουδαίες γελοιογραφίες, οι οποίες σήμερα εκτίθενται στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών.
1945 και μετά

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, στον ελληνικό καθημερινό και εβδομαδιαίο Τύπο επανεμφανίζονται οι σχετικές γελοιογραφίες. Και οι γελοιογράφοι αναπληρώνουν τον χαμένο χρόνο αντίστασης ή γελοιοποίησης των δικτατόρων που καταδυνάστευσαν την Ελλάδα και τους Έλληνες. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά, για ένα τουλάχιστον χρόνο στη συνέχεια, τούς διακωμωδούν με κάθε τρόπο, σατιρίζοντας την ήττα τους.
Ο «Ιερός Λόχος» των γελοιογράφων

Παρουσιάζονται έργα των ακόλουθων γελοιογράφων της εποχής: Φωκίων Δημητριάδης, Ε. Τερεζόπουλος, Καστανάκης Στέφανος, Μπέζος (ή Κ. Μπέζος), Αντώνης Βώττης, Νίκος Καστανάκης, Παύλος Παυλίδης, Ν. Παπάς, ΝΙΚΟ, Κίμωνας Μαραγκός, ΚΕΜ, Σταμάτης Πολενάκης, Λυδάκης, Α. Θεοφιλόπουλος, Γ. Γκεϊβέλης, Ν. Νομικός, Μιχάλης Παπαγεωργίου, Μιχ. Παπ. Κατσουρός, Σ. Αντωνιάδης (Σοφό), Γιώργος Μαυριλάκος (Νoir), Α. Βλασσόπουλος, Νίκος Νομικός.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΣΑΜΑΡΑΣ
Ιστορικός