Αναζητεί Κύπριους των «κάμπων» των Εβραίων

ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ
Η 27χρονη Κύπρια φοιτήτρια από το Λονδίνο Ηλιάνα Χατζησάββα προσκαλεί, για συνέντευξη, όσους έχουν αναμνήσεις από την περίοδο 1946-49
Ενώ πλησιάζει η 70ή επέτειος έναρξης της λειτουργίας των βρετανικών στρατοπέδων (ή «κάμπων») κράτησης των Εβραίων προσφύγων της Ευρώπης, στον Καράολο Αμμοχώστου και στην Ξυλοτύμπου-Δεκέλεια, τον Αύγουστο του 1946, η 27χρονη Κύπρια φοιτήτρια από το Λονδίνο Ηλιάνα Χατζησάββα προσκαλεί για συνέντευξη, στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής, όσους Κύπριους έχουν αναμνήσεις από εκείνην την περίοδο, είτε από προσωπική εμπειρία είτε από αφήγηση αγαπημένου τους προσώπου, που πιθανόν δεν ζει πια.

«Είναι σημαντικό να έχουμε όσο πιο πολλές μαρτυρίες ατόμων που έζησαν τα γεγονότα από πρώτο χέρι, τα τρία χρόνια εγκλεισμού των Εβραίων στους 'κάμπους' της Κύπρου», είπε η Ηλιάνα Χατζησάββα στη «Σημερινή του Σαββάτου». «Τον Νοέμβρη του 2015», συνέχισε, «είχα άρθρο για την έρευνά μου στη βρετανική εφημερίδα 'Daily Mail', μέσω του οποίου προσκαλούσα για συνέντευξη Βρετανούς που υπηρέτησαν στην Κύπρο ή στην Παλαιστίνη εκείνην την περίοδο. Υπήρξε μια εκπληκτική ανταπόκριση και θα ήθελα να το επαναλάβω στην Κύπρο, για Κύπριους με μνήμες από την εποχή εκείνη».

Στο πλαίσιο της έρευνάς της, η Ηλιάνα πήρε συνεντεύξεις στη Βρετανία από περίπου 30 Βρετανούς υπερήλικες πάνω από 90 χρονών, που υπηρέτησαν ως στρατιώτες ή ακόμα και ως γιατροί, εκείνα τα τρία μακρινά χρόνια, στους «κάμπους» των Εβραίων στην Κύπρο, ή στην Παλαιστίνη. Στην Κύπρο, στη Βρετανία και στις ΗΠΑ συνάντησε ήδη και μίλησε με Κύπριους που εργάστηκαν στους «κάμπους», ή έχουν μνήμες από τη λειτουργία τους, όμως πιστεύει ότι υπάρχουν ακόμα πολλοί στο νησί που δεν μίλησαν ακόμα και θέλει να τους συναντήσει. (Όσοι ενδιαφέρονται, να επικοινωνήσουν με το email cypruscamps46@gmail.com ή στο κινητό 99663120)
Στην κυπριακή Πρεσβεία στις ΗΠΑ
Η Ηλιάνα Χατζησάββα γεννήθηκε από Κύπριους γονείς στο Λονδίνο και εκεί διαμένει (St Albans in Hertfordshire). Έχει μια μεγαλύτερη αδελφή, την Αγγελική, παντρεμένη στη Νότιο Αφρική. Ο πατέρας της Μενέλαος Χατζησάββας κατάγεται από το Νέο Χωρίο Πάφου, ενώ η μητέρα της Λένια, που πέθανε πριν από λίγα χρόνια, γεννήθηκε στο Λονδίνο από Κύπριους γονείς, που είχαν μεταναστεύσει στη βρετανική πρωτεύουσα τη δεκαετία 1950 - ο παππούς της ήταν από τον Άγιο Θεόδωρο Λάρνακας και η γιαγιά της από την Παλουριώτισσα.

Η Ηλιάνα εργάστηκε το 2012 στη Λάρνακα για το Ευρωπαϊκό Επενδυτικό Συμβούλιο (ERPIC), ενώ τώρα βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο της διδακτορικής της διατριβής (Ph.D.) στη Σύγχρονη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο του Birmingham, υπό την εποπτεία του Καθηγητή Gavin Schaffer. Η έρευνά της, που χρηματοδοτείται από το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο Έρευνας (ESRC), εστιάζεται στους Εβραίους εκτοπισθέντες της μεταπολεμικής Ευρώπης, με επίκεντρο τους κυπριακούς «κάμπους» - στρατόπεδα κράτησης της περιόδου 1946-49.

Από τον Οκτώβρη του 2015, η Ηλιάνα είναι μέλος του «Kluge Centre», της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου στην πρωτεύουσα των ΗΠΑ Ουάσινγκτον. Η νεαρή διδακτορική φοιτήτρια προσκλήθηκε και παρουσίασε την έρευνά της στις 29 Ιουνίου του 2016, σε εκδήλωση στο κτήριο της κυπριακής Πρεσβείας στην Ουάσινγκτον, με τίτλο «Η κράτηση Εβραίων προσφύγων στην Κύπρο, 1946-1949 και ο ρόλος της Βρετανίας και των ΗΠΑ».

Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από την Αμερικανο-Εβραϊκή Επιτροπή (American Jewish Committee), με τη συμμετοχή διπλωματών και επισήμων στην Ουάσινγκτον, περιλαμβανομένου του Βρετανού στρατιωτικού ακολούθου στις ΗΠΑ, Ταγματάρχη Richard Cripwell.
Μετανάστευση και μετα-αποικιοκρατία
Η Ηλιάνα είπε, στην παρουσίασή της στην κυπριακή Πρεσβεία στις ΗΠΑ, ότι στο τέλος του Β ́ Παγκόσμιου Πολέμου χιλιάδες Εβραίοι, επιζώντες του Ολοκαυτώματος, προσπάθησαν να ξεφύγουν από τον τρόμο της ναζιστικής Ευρώπης, χωρίς νόμιμα έγγραφα, κάνοντας επικίνδυνα ταξίδια στην υπό Βρετανική Εντολή, Παλαιστίνη, συχνότερα μέσω ιταλικών λιμανιών. Τον Αύγουστο του 1946 η βρετανική κυβέρνηση αντέδρασε, δημιουργώντας στρατόπεδα ή «κάμπους» κράτησης στην Κύπρο, που τότε ήταν αποικία της.

Ανεγέρθηκαν 12 ξεχωριστοί κάμποι περιφραγμένοι με συρματοπλέγματα, στις περιοχές Καράολου Αμμοχώστου και Ξυλοτύμπου, όπου κρατήθηκαν συνολικά 52 χιλιάδες άνθρωποι και όπου γεννήθηκαν 2 χιλιάδες παιδιά, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1949 που έκλεισαν. Η περίπτωση των «κάμπων» της Κύπρου παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό στην περιφέρεια της ακαδημαϊκής μελέτης, συχνά περιοριζόμενης σε σύντομα τμήματα της περιόδου μετά το Ολοκαύτωμα, ή σε εθνικά αφηγήματα του Ισραήλ και της Κύπρου.

Η διατριβή της εξερευνά την ιστορία των “κάμπων” και το πλούσιο θεματικό περιεχόμενο που αυτή εμπερικλείει, από την παράνομη μετανάστευση και τη μεταπολεμική βοήθεια στη μετα-αποικιοκρατία και τις Αγγλο-αμερικανικές σχέσεις.
Να αναφέρουμε ότι ανάμεσα στους κρατούμενους Εβραίους υπήρχαν άτομα από όλες τις ηλικίες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, αλλά η κυρίαρχη ομάδα ήταν νέοι, ιδιαίτερα ορφανά που έχασαν τους γονείς τους στο Ολοκαύτωμα. Η πλειοψηφία των κρατουμένων απελευθερώθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Ισραήλ το καλοκαίρι του 1948, αμέσως μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, αλλά περίπου 10 χιλιάδες νεαροί στρατεύσιμοι και μέλη των οικογενειών τους έμειναν πίσω, έγκλειστοι στους «κάμπους». Στις 10 Φεβρουαρίου του 1949 απελευθερώθηκε και ο τελευταίος κρατούμενος και το κεφάλαιο των «κάμπων» της Κύπρου, στην ιστορία του Σιωνισμού, έκλεισε και έμεινε στην Ιστορία.
Η σπηλιά που έφερε τον Πρέσβη
Η Ηλιάνα Χατζησάββα μάς είπε ότι άρχισε τη διδακτορική της έρευνα για το θέμα το 2013, όταν πήγε στην Ξυλοτύμπου για συνεντεύξεις με επιζώντες Κύπριους που γνώριζαν για τους «κάμπους» των Εβραίων κρατουμένων και εκεί συνάντησε τον συνταξιούχο δάσκαλο Δημήτρη Κυριάκου, που την οδήγησε σε διάφορα μέρη γύρω από το χωριό, περιλαμβανομένης μιας σπηλιάς, όπου κρύβονταν Εβραίοι των «κάμπων», που περίμεναν τους Κύπριους συνεργάτες τους κατευθυνόμενοι στις σήραγγες διαφυγής.

«Έμαθα με έκπληξη», πρόσθεσε, «ότι πολύ λίγοι άνθρωποι γνώριζαν την ιστορία αυτής της σπηλιάς. Μετά την αρχική μου επίσκεψη, ο Ισραηλινός Πρέσβης στη Λευκωσία Michael Harari επισκέφθηκε επίσης τη σπηλιά και αποφάσισε να εργαστεί με την τοπική κοινότητα της Ξυλοτύμπου για την ανέγερση αναμνηστικής πλάκας στο Πάρκο της Ειρήνης στην Ξυλοτύμπου, για τους Κύπριους που βοήθησαν τους έγκλειστους Εβραίους πρόσφυγες, στα βρετανικά στρατόπεδα της Ξυλοτύμπου, της Δεκέλειας και του Καράολου την τριετία 1946-49». Τα αποκαλυπτήρια της πλάκας έκανε ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Νίκος Αναστασιάδης, τον Ιούλιο 2014.
Για ένα μέλλον στην Παλαιστίνη
Είπε, μεταξύ άλλων, για την έρευνά της, η Ηλιάνα Χατζησάββα, σε πρόσφατη συνέντευξή της στον Αμερικανό ιστορικό Jason Steinhauer: «Η έρευνά μου επικεντρώνεται στον εβραϊκό εκτοπισμό στο τέλος του Β ́ Παγκόσμιου Πολέμου και ιδιαίτερα στην κράτηση των Εβραίων προσφύγων σε βρετανικούς “κάμπους” στην αποικιοκρατούμενη Κύπρο.

Για πολλούς επιζώντες του Ολοκαυτώματος, που ήθελαν απεγνωσμένα να ξεφύγουν από τον τρόμο του Ναζισμού και την απειλή της καταδίωξης, η επιθυμία για ένα μέλλον στην Παλαιστίνη ήταν τεράστια. Από το 1917, η Παλαιστίνη εδιοικείτο από την εντολοδόχο βρετανική κυβέρνηση, που ήταν αποφασισμένη να προστατεύσει τα συμφέροντά της στη Μέση Ανατολή, περιορίζοντας τη μαζική εβραϊκή μετανάστευση, στην οποία αντιτίθεντο τα αραβικά κράτη».
Η «Λευκή Χάρτα» των Βρετανών
-Ποια ήταν η επίσημη βρετανική πολιτική για την εβραϊκή μετανάστευση στην Παλαιστίνη;
-Το 1939 η Βρετανία εξέδωσε μια Λευκή Χάρτα (White Paper), που καθόριζε ως ανώτατο όριο της εβραϊκής μετανάστευσης στην Παλαιστίνη τα επόμενα πέντε χρόνια τις 75 χιλιάδες και που προνοούσε την αραβική συγκατάθεση για την περίπτωση αποδοχής μεγαλύτερων αριθμών μεταναστών. Στο τέλος του πολέμου η Βρετανία συνέχισε να εφαρμόζει τα μεταναστευτικά της μέτρα, απαγορεύοντας σε έναν τεράστιο αριθμό επιζώντων του Ολοκαυτώματος να πάρουν άδειες εισόδου στην Παλαιστίνη.

Αυτό οδήγησε σε επικίνδυνες διαδρομές, όπου χιλιάδες Εβραίοι πρόσφυγες συνωστίζονταν σε μικρά, ακατάλληλα σκάφη που διέσχιζαν τη Μεσόγειο, συχνά από λιμάνια στην Ιταλία, σε μια προσπάθεια να μπουν κρυφά στην Παλαιστίνη. Τον Αύγουστο του 1946 η βρετανική κυβέρνηση αντέδρασε σε αυτήν τη δραστηριότητα, ανεγείροντας στρατόπεδα («κάμπους») κράτησης, στις περιοχές Καράολου και Ξυλοτύμπου, μέχρι τον Φεβρουάριο 1949 που έκλεισαν.
«Από το Νταχάου, στην Κύπρο»
-Ποιες ήταν οι συνθήκες στους βρετανικούς «κάμπους» κράτησης της Κύπρου;
-Η ζωή στην Κύπρο ήταν σκληρή. Έλλειψη φαγητού και νερού, συνοδευόμενη από την πλήξη, λόγω της μακρόχρονης κράτησης πίσω από τα συρματοπλέγματα, έκαναν ατέλειωτο τον χρόνο αναμονής για την Παλαιστίνη. Η απόφαση της Βρετανίας να χρησιμοποιήσει Γερμανούς αιχμάλωτους πολέμου, για να κτίσουν τους «κάμπους», προκάλεσε μεγαλύτερη δυσαρέσκεια, ενώ η ανέγερση υπερυψωμένων φυλακίων, επανδρωμένων με ένοπλους Βρετανούς φρουρούς για να εμποδίζουν κρατούμενους να δραπετεύουν, θύμιζε με επώδυνο τρόπο τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, απ' όπου πολλοί πρόσφυγες είχαν απελευθερωθεί τον προηγούμενο χρόνο.

Εμφανίστηκαν συνθήματα όπως «Από το Νταχάου στην Κύπρο», που δήλωναν εμφαντικά την αντίθεση των προσφύγων στη φυλάκισή τους. Η χρησιμοποίηση Γερμανών αιχμαλώτων πολέμου και οπλισμένων φρουρών ήταν ενέργεια πέρα από κάθε ευαισθησία - αλλά βέβαια πρέπει να υπογραμμιστεί ότι δεν επρόκειτο για στρατόπεδα θανάτου. Έτσι, ενώ οι πρόσφυγες ήταν οργισμένοι με την κράτησή τους στην Κύπρο, ταυτόχρονα τη θεωρούσαν τον τελευταίο σταθμό, στο ταξίδι τους για την ελευθερία.

Σε μια προσπάθεια να δώσει στους πρόσφυγες μια αίσθηση φυσιολογικής ζωής, η Αμερικανο-εβραϊκή Κοινή Επιτροπή Διανομής (American Joint Distribution Committee) στο νησί πρόσφερε ζωτικές υπηρεσίες ανακούφισης, όπως σχολικά προγράμματα, υγειονομική φροντίδα, επαγγελματική εκπαίδευση και εργαστήρια, βοηθώντας τους κρατούμενους να προετοιμαστούν για τη ζωή τους στην Παλαιστίνη.
Εβραίοι και «κοσμικοί» εθελοντές
-Ποιο ρόλο έπαιξαν σε αυτή την ιστορία οι Αμερικανοί και οι Καναδοί Εβραίοι στρατιώτες;
-Ο ρόλος των νεαρών Αμερικανών και Καναδών στην ιστορία της Κύπρου είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτος. Ως Εβραίοι που πολέμησαν με τους Συμμάχους στη διάρκεια του πολέμου, ένιωθαν έντονη την ανάγκη να πάνε στην Ευρώπη για να βοηθήσουν τους ομόθρησκούς τους, στην επιδίωξή τους για ένα καταφύγιο. Αυτοί οι άντρες εργάστηκαν με συνεργάτες τους από την Παλαιστίνη για να προετοιμάσουν πλοία για μεταφορά προσφύγων από την Ευρώπη, στην Παλαιστίνη. Παρουσιάστηκαν οι ίδιοι ως μετανάστες, για ν’ αποφύγουν την αναγνώριση από τους Βρετανούς, με αποτέλεσμα να θεωρηθούν και αυτοί πρόσφυγες και να οδηγηθούν με τους υπόλοιπους, στους «κάμπους» της Κύπρου.

Κάποιοι κατάφεραν να δραπετεύσουν και να επιστρέψουν στις ΗΠΑ και μερικοί από αυτούς επέστρεψαν στην Ευρώπη για δεύτερη φορά, μεταφέροντας πρόσφυγες διά θαλάσσης στην Παλαιστίνη και για μια ακόμα φορά, καταλήγοντας στην Κύπρο. Όμως δεν είχαν όλοι οι εθελοντές εβραϊκές ρίζες. Κάποιοι από αυτούς ήταν νεαροί, δυναμικοί άντρες με κοσμικό οικογενειακό ιστορικό, που εμπνέονταν από το πνεύμα της περιπέτειας και από την ιδέα να «αναλάβουν» τους Βρετανούς στη Μεσόγειο, βοηθώντας τους πρόσφυγες της Ευρώπης.
-Τι ψάχνεις στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου που θα σε βοηθήσει να κολλήσεις τα κομμάτια αυτής της ιστορίας;
-Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου περιέχει ένα θησαυρό πηγών που συνδέονται με αυτή την περίοδο. Πολλά βιβλία και φυλλάδια για τους εκτοπισμένους της εποχής αυτής ήταν ανεκτίμητης αξίας σε ό,τι αφορά τη βοήθεια τοποθέτησης της κυπριακής ιστορίας στο ευρύτερο πλαίσιο της μεταπολεμικής Ευρώπης. Επιπρόσθετα, πολλά κείμενα, χειρόγραφα και συλλογές, που περιλαμβάνουν έγγραφα από οργανισμούς ανακούφισης και θέσεις πολιτικών ηγετών των ΗΠΑ, προσφέρουν μια συναρπαστική ματιά στην επίσημη ανταπόκριση στην ευρωπαϊκή προσφυγική κρίση και στην περίπτωση της εβραϊκής μετανάστευσης.
Η κοινή αντι-βρετανική ιδεολογία
-Στα ταξίδια σου στην Κύπρο, μίλησες με Κύπριους που θυμούνται τους «κάμπους» και σου έδειξαν μυστικές σπηλιές και τούνελ. Μπορείς να μας πεις μερικά από αυτά που έμαθες στο νησί;
-Παρά το ότι οι «κάμποι» έκλεισαν πριν από σχεδόν 70 χρόνια, υπάρχουν ακόμα ζωντανοί Κύπριοι που έχουν μνήμες της εποχής εκείνης. Η σχέση κάποιων από αυτούς με τους «κάμπους» ήταν πιο περίπλοκη από τη σχέση άλλων. Η βοήθεια Κυπρίων αριστερών, που συνδέονταν με το κομμουνιστικό ΑΚΕΛ, συνίστατο συχνά σε οργάνωση επικίνδυνων αποπειρών δραπέτευσης, διά μέσου σηράγγων (tunnels) που έσκαβαν κάτω από τους «κάμπους», σε συνεργασία με παραστρατιωτικές οργανώσεις από την Παλαιστίνη, που μοιράζονταν μαζί τους μια αντι-βρετανική ιδεολογία.
-Βλέπεις ομοιότητες μεταξύ της παρούσας προσφυγικής κρίσης στην Ευρώπη και εκείνης της μεταπολεμικής προσφυγικής κρίσης;
-Ναι, υπάρχουν ανησυχητικές ομοιότητες μεταξύ των δύο. Αν και οι πρόσφυγες σήμερα πιέζουν τα σύνορα της Ευρώπης ως σημεία εισόδου και όχι ως σημεία εξόδου, όπως τότε, εντούτοις η απελπισία των μεταναστών που συνωθούνται σε υπερφορτωμένα πλοιάρια, αναζητώντας ασφάλεια, αντικατοπτρίζει ανατριχιαστικά τη δύσκολη κατάσταση των Εβραίων προσφύγων πριν από 70 χρόνια.
Τα στοιχεία στις καρδιές μας
Να υπενθυμίσουμε ότι τον Ιούλιο 2014, συναντήσαμε στην Ξυλοτύμπου τον 74χρονο σήμερα, συνταξιούχο δάσκαλο Δημήτρη Κυριάκου και του πήραμε συνέντευξη για τους «κάμπους» των Εβραίων, ένα χρόνο μετά που τον συνάντησε για το ίδιο θέμα η Ηλιάνα Χατζησάββα. Είχε προηγηθεί την προηγούμενη μέρα της συνάντησής μας (9 Ιουλίου 2014), στην παρουσία του Προέδρου Αναστασιάδη και του τότε Πρέσβη του Ισραήλ Michael Harari, η συγκινητική εκδήλωση αποκαλυπτηρίων αναμνηστικής πλάκας στο Πάρκο της Ειρήνης στη Ξυλοτύμπου, για τους Κύπριους που βοήθησαν τους έγκλειστους Εβραίους, στην οποία αναφέρθηκε η Η. Χατζησάββα.

«Η μισή μου πλευρά, η αριστερή, η πλευρά της καρδιάς μου, είναι ισραηλινή. Η άλλη όμως μισή είναι κυπριακή», αναγράφεται πάνω στην πλάκα, ενισχύοντας την αλήθεια του σημειώματος της ισραηλινής πρεσβείας ότι «65 χρόνια μετά, σχεδόν όλα τα φυσικά στοιχεία από την ύπαρξη των “κάμπων” εξαφανίστηκαν από το πρόσωπο της γης, αλλά όχι από τις καρδιές των ανθρώπων».
Τα αποτυπώματα του παρελθόντος
Ο δάσκαλος Δημήτρης Κυριάκου μάς είχε οδηγήσει αρχικά στο λιμανάκι της Δεκέλειας όπου αγκυροβολούσαν τα πλοία με τους Εβραίους πρόσφυγες που οι Βρετανοί αποικιοκράτες εμπόδιζαν να φτάσουν στην Παλαιστίνη. Στη συνέχεια, μας υπέδειξε τον χώρο κοντά στην αποβάθρα όπου υποβάλλονταν σε ιατρικές εξετάσεις, αφού έμπαιναν σε «καραντίνα» για μερικές μέρες και μετά, μας συνόδευσε στον ανοικτό σήμερα χώρο, όπου δημιουργήθηκε το στρατόπεδο κράτησής τους - εδώ, το μοναδικό σημάδι της ύπαρξης του «κάμπου» είναι μερικές τσιμεντένιες βάσεις στο χώμα, όπου στερεώνονταν οι προκατασκευασμένες παράγκες του βρετανικού στρατού Nissen Huts, που φιλοξενούσαν τους κρατούμενους.

Τέλος ο κ. Κυριάκου μάς οδήγησε στην παλιά σπηλιά, ανάμεσα στη Δεκέλεια και την Ξυλοτύμπου που σήμερα μετατράπηκε σε εξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, όπου κρύβονταν με τη βοήθεια Κυπρίων, Εβραίοι κρατούμενοι που δραπέτευαν με προορισμό το λιμάνι Αμμοχώστου και διέφευγαν μυστικά, με πλοιάρια, στην Παλαιστίνη. Για το θέμα αυτό γράφει, μεταξύ άλλων, σε βιβλίο του με τίτλο «Η Ξυλοτύμβου», που εξέδωσε το 2007, ο Δημήτρης Κυριάκου:

«Οι κάτοικοι της κοινότητας βοηθούσαν με ποικίλους τρόπους τους Εβραίους πρόσφυγες, συγκινημένοι από τα βάσανα, τις διώξεις και ταλαιπωρίες που πέρασαν. Οργανωμένη ομάδα για τη βοήθεια των Εβραίων είχε η Αριστερά της κοινότητας, που τους βοηθούσε να φτάσουν στην Αμμόχωστο».
Με τον παλιό νυχτοφύλακα
Με τη βοήθεια του Δημήτρη Κυριάκου, επισκεφθήκαμε στο σπίτι του στην Ξυλοτύμπου, τον 91χρονο σήμερα Ανδρέα Μάρκου, πρώην υπάλληλο στη βρετανική βάση Δεκέλειας, που την τριετία 1946-49 υπηρέτησε ως νυχτοφύλακας στο στρατόπεδο κράτησης των Εβραίων. Παρά τα σοβαρά προβλήματα όρασης, ακοής και μνήμης που αντιμετωπίζει, ο παλιός «βαριάνος» θυμήθηκε πολλές λεπτομέρειες από εκείνη την περίοδο της ζωής του. Μας είπε ότι δεν εργάστηκε μέσα στον «κάμπο», αλλά επιβεβαίωσε ότι άλλοι Κύπριοι βοήθησαν τους Εβραίους να σκάψουν σήραγγα και να δραπετεύσουν στην Αμμόχωστο.

Μας είπε χαρακτηριστικά και τα εξής: «Οι Κυπραίοι βοηθούσαν τους Εβραίους να παν με αυτοκίνητο στο Βαρώσι. Οι Εβραίοι είχαν επιτροπή μέσα στον κάμπο, που τα μέλη της έβγαιναν έξω και συνεργάζονταν με τους Κυπραίους και τα κανόνιζαν για τις δραπετεύσεις. Ο Αντωνής του Πιτσιλλή ήταν ο οδηγός της επιτροπής των Εβραίων. Τους μετέφερε με ένα Morris Minor κάθε μέρα στο χωριό μας, όπου έκαναν σταθμό στον δρόμο τους για το Βαρώσι».
Ο Δημήτρης Κυριάκου μάς συνόδευσε και στο σπίτι της συγχωριανής του Αναστασίας Τσαγγάρη, 82 χρόνων σήμερα, μητέρας πέντε παιδιών, συζύγου του μακαρίτη Κώστα Τσαγγάρη, ενός από τους πιο αφοσιωμένους φίλους των κρατούμενων Εβραίων. Στα 17 του χρόνια, ο Κώστας δούλευε υδραυλικός μέσα στον «κάμπο» των Εβραίων και δημιούργησε πολύ φιλική σχέση με αυτούς.

Για δεκαετίες, κράτησε μυστικό το γεγονός ότι βοήθησε ενεργά στη δραπέτευση Εβραίων από τη Δεκέλεια και τη δράση του αυτή εξομολογήθηκε στην ίδια, μόνο μετά που παντρεύτηκαν. Για την προετοιμασία των δραπετεύσεων, μέσω υπόγειας σήραγγας που οι κρατούμενοι έσκαβαν κάτω από τα συρματοπλέγματα του «κάμπου», ο Τσαγγάρης πήγαινε στην Αμμόχωστο και βεβαιωνόταν για την ακριβή αναχώρηση σκάφους για την Παλαιστίνη.