Χτίζουμε τις λέξεις μας με τυχαίους ήχους;

Εντύπωση έχει προκαλέσει τις τελευταίες μέρες μελέτη ομάδας επιστημόνων που βάζει στο μικροσκόπιο μια θεμελιώδη αρχή της σύγχρονης γλωσσολογίας και δίνει έναυσμα στους επιστήμονες της γλώσσας να την επανεξετάσουν. Η μελέτη δημοσιεύτηκε την προηγούμενη Τρίτη στο τελευταίο τεύχος του έγκριτου πολυθεματικού επιστημονικού περιοδικού Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), το οποίο εκδίδεται από την Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ.

Έκτοτε πάνω από 40 εγχώριες και ξένες ενημερωτικές διαδικτυακές σελίδες αναπαρήγαγαν το περιεχόμενο της μελέτης. Άλλες σελίδες επέλεξαν να περιγράψουν τη μελέτη και τα συμπεράσματά της διατηρώντας το ουδέτερο ύφος της, ενώ άλλες υποδέχτηκαν την είδηση με υπερβολικό ενθουσιασμό: «επιστήμονες ανακαλύπτουν “καθολική ανθρώπινη γλώσσα”», «οι άνθρωποι μπορεί να μιλάνε μια “καθολική” γλώσσα», «καταρρίπτεται η αρχή της αυθαιρεσίας του γλωσσικού σημείου», «ριζοσπαστική ανακάλυψη που ανασκευάζει μια θεμελιώδη έννοια της γλωσσολογίας» και «η πρώτη φορά που ένα “δόγμα” της γλωσσολογίας αμφισβητείται με πειστικά επιχειρήματα» είναι μερικά από τα δημοσιεύματα.

Οι συγγραφείς της μελέτης βέβαια δεν αναφέρονται πουθενά σε «καθολική» ανθρώπινη γλώσσα, ούτε αμφισβητούν ή επιχειρούν να καταρρίψουν την αρχή της αυθαιρεσίας του γλωσσικού σημείου. Αντίθετα, παρέχουν μια σειρά δεδομένων που προβάλλουν την ανάγκη επανεξέτασης—αυτός είναι ο ακριβής όρος που χρησιμοποιούν—της αρχής. Σε σύγκριση με την ειδησεογραφική κάλυψη της μελέτης, οι ισχυρισμοί των συγγραφέων σχετικά με την ερμηνεία των συμπερασμάτων τους είναι πολύ πιο μετριοπαθείς.
Ποια είναι η αρχή της γλωσσολογίας που «καταρρίπτεται»;

Ένας από τους θεμέλιους λίθους της σύγχρονης γλωσσολογίας που διατυπώθηκε το 1916 από τον Ελβετό γλωσσολόγο Ferdinand de Saussure, η αρχή της αυθαιρεσίας του γλωσσικού σημείου. Είναι μια απλή διαπίστωση: οι λέξεις είναι συνδυασμοί μιας ακουστικής εικόνας και μιας σημασίας και ο συνδυασμός αυτός δεν είναι αιτιακός, αλλά αυθαίρετος. Μοιάζει δηλαδή με μια «σύμβαση» μεταξύ των μελών της γλωσσικής κοινότητας να ονομάσουν ένα αντικείμενο της πραγματικότητας, συνδυάζοντας ήχους που όμως δεν υπαγορεύονται από το ίδιο το αντικείμενο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Για παράδειγμα, οι λέξεις [puː], [namu], [triː], [ˈalbero] και [ˈðendro] σημαίνουν όλες το φυσικό αντικείμενο «δέντρο» σε πέντε διαφορετικές γλώσσες (φινλανδικά, κορεάτικα, αγγλικά, ιταλικά και ελληνικά αντίστοιχα). Η επιλογή των ήχων που φτιάχνουν τις πιο πάνω λέξεις είναι αυθαίρετη, τυχαία και δεν έχει κάποια αιτιακή σχέση με τις φυσικές ιδιότητες του δέντρου. Στην υποθετική περίπτωση που κάποια φυσική ιδιότητα του δέντρου ωθούσε στη χρήση συγκεκριμένων ήχων για τη γλωσσική δήλωσή του, τότε θα παρατηρούσαμε ηχητικά όμοιες λέξεις σε όλες τις γλώσσες του κόσμου.
Η μεθοδολογία και τα συμπεράσματα της μελέτης

Η διεθνής ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τον γνωσιακό επιστήμονα δρα Morten Christiansen του Cornell University (Νέα Υόρκη, ΗΠΑ), ο οποίος δραστηριοποιείται στον χώρο της εξέλιξης και της κατάκτησης της γλώσσας, εξέτασε την πιο πάνω υπόθεση. Ανέλυσαν 6.452 λίστες λέξεων από 4.298 ζωντανές και 359 αρχαίες διαφορετικές γλώσσες, καλύπτοντας περίπου το 60% των καταγεγραμμένων γλωσσών σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Οι λίστες περιλάμβαναν 40–100 βασικές λέξεις που αποδίδουν κοινές σημασίες σε όλες τις γλώσσες, και συγκεκριμένα λέξεις για μέρη του σώματος, ζώα, φυτά, οντότητες του φυσικού κόσμου, βασικά ρήματα, αριθμητικές λέξεις, χρώματα, επίθετα για βασικές ιδιότητες και δεικτικές αντωνυμίες. Οι λέξεις αυτές ήταν καταγεγραμμένες φωνητικά, για να αποδίδουν την ακουστική εικόνα και όχι την ορθογραφία.

Οι ερευνητές εντόπισαν συστηματικές και στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ συγκεκριμένων ήχων και σημασιών για 30 από τις 100 βασικές λέξεις σε μεγάλο μερίδιο των υπό ανάλυση γλωσσών. Ένας ήχος έχει την τάση να συσχετίζεται ή να μη συσχετίζεται με μια σημασία· έτσι έχουμε θετικές και αρνητικές συσχετίσεις αντίστοιχα. Κάποια παραδείγματα συσχετίσεων έχουν κλέψει την παράσταση στο διαδίκτυο.

Οι λέξεις για τη μύτη έχουν την τάση να περιέχουν το σύμφωνο [n] ή/και το φωνήεν [u], αλλά και την τάση να μην περιέχουν το φωνήεν [a]. Το σύμφωνο [r] έχει την τάση να εμφανίζεται στις λέξεις για το κόκκινο χρώμα και το στρογγυλό σχήμα, ενώ το [a] έχει την τάση να εμφανίζεται στις λέξεις για το ψάρι. Δεδομένου ότι όλες οι προς ανάλυση λέξεις βρίσκονται στην ονομαστική πτώση, για τα νέα ελληνικά ισχύουν οι συσχετίσεις για το ψάρι και το στρογγυλό σχήμα και για τα αρχαία ελληνικά ισχύει η συσχέτιση για το κόκκινο χρώμα.

Οι ερευνητές δεν μπόρεσαν να ερμηνεύσουν επαρκώς τις συσχετίσεις αυτές ούτε αποδίδοντας τις ομοιότητες στη γεωγραφική εξάπλωση—μιλάμε για γλώσσες που δεν είχαν ποτέ επαφή—ούτε υποθέτοντας ότι οι κοινοί ήχοι κληρονομούνται σταθερά από τις αρχαιότερες μορφές της κάθε γλώσσας. Έτσι, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι κάποιος βιολογικός παράγοντας είναι πιθανόν να ευθύνεται για τις παρατηρούμενες συσχετίσεις ήχου–σημασίας, όπως ο ηχητικός συμβολισμός (sound symbolism), και επιφυλάσσονται να απαντήσουν στο νέο αυτό ερώτημα με μελλοντική έρευνα.
Ο η χ η τ ι κ ό ς σ υ μ β ο λ ι σ μ ό ς ε ί ν α ι η ι δ έ α ό τ ι μ ε μ ο ν ω μ έ ν ο ι
ή χ ο ι ε ί ν α ι φ ο ρ ε ί ς σ η μ α σ ί α ς κ α ι π ρ ο δ ι α θ έ τ ο υ ν τ ο ν
ά ν θ ρ ω π ο ν α τ ο υ ς χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ε ι ό τ α ν φ τ ι ά χ ν ε ι μ ι α
λ έ ξ η γ ι α α υ τ ή τ η σ η μ α σ ί α
Μια πρώτη κριτική

Η μελέτη του δρος Christiansen και της ομάδας του δεν αποτελεί καινοτομία, ούτε ως προς το θεωρητικό της υπόβαθρο, ούτε ως προς τη μεθοδολογία της, ούτε ως προς τα συμπεράσματά της. Ο ηχητικός συμβολισμός είναι μια πολύ παλιά ιδέα—ας σκεφτούμε τα επιφωνήματα ωχ! της ελληνικής και ouch! της αγγλικής που μιμούνται ηχητικά την ενστικτώδη αντίδραση στον πόνο—και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον ως επιχείρημα κατά των ιδεών του Ferdinand de Saussure. Παρόμοιες μελέτες έχουν γίνει και στο παρελθόν, με πιο ενδιαφέρουσες αυτές που εισηγούνται ότι τα βρέφη αναγνωρίζουν συσχετίσεις ήχου–σημασίας προτού μιλήσουν και η χρήση τους τα βοηθά να κατακτήσουν τη μητρική τους γλώσσα.

Η μεγάλη δημοσιότητα οφείλεται στα προφανή πλεονεκτήματα της μελέτης αυτής συγκριτικά με προηγούμενες παρόμοιες μελέτες. Αναλύθηκε ένας τεράστιος αριθμός γλωσσών, οι οποίες δεν περιορίζονται ούτε σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, ούτε σε μία γενετική οικογένεια γλωσσών, παράγοντες που θα μπορούσαν να εξηγήσουν λεξιλογικές ομοιότητες. Ένα παράδειγμα γενετικής οικογένειας είναι τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά, τα πορτογαλικά, και τα ρουμάνικα μεταξύ άλλων, τα οποία έχουν κοινό πρόγονο τη λατινική γλώσσα, η οποία με τη σειρά της έχει πρόγονο, όπως και η ελληνική και άλλες πολλές, την ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα.

Επιπλέον, για την κάθε γλώσσα αναλύθηκε ένας μεγάλος αριθμός βασικών λέξεων (40–100), αν και οι λίστες ήταν πολλές φορές ελλιπείς. Για παράδειγμα, οι λέξεις για το κόκκινο χρώμα και το στρογγυλό σχήμα μεταξύ άλλων έλειπαν από τις (ξεχωριστές) λίστες της αρχαίας και της νέας ελληνικής γλώσσας.

Τα μειονεκτήματα δεν λείπουν, παρότι η ειδησεογραφική γενίκευση τα παραβλέπει. Η μελέτη περιορίζεται σε βασικό λεξιλόγιο που περιλαμβάνει λέξεις με συγκεκριμένη σημασία, όπως μέρη του σώματος και οντότητες του φυσικού κόσμου, οι οποίες έχουν σαφή αισθητηριακά χαρακτηριστικά, ενώ λέξεις με αφηρημένη σημασία (π.χ. νόμος, ελευθερία) δεν περιλαμβάνονται στην ανάλυση. Ένα ιδιαιτέρως σοβαρό μειονέκτημα είναι ότι παρά το μεγάλο μέγεθος του δείγματος, η μελέτη δεν καταφέρνει να αναπαραγάγει συσχετίσεις ήχων–σημασιών που είχαν εντοπιστεί σε προηγούμενες μελέτες, όπως την τάση του φωνήεντος [o] να εμφανίζεται διαγλωσσικά στις λέξεις για το μεγάλο μέγεθος.

Ωστόσο, κατά την προσωπική μου γνώμη, το σημαντικότερο μειονέκτημα είναι ότι οι ερευνητές αποφεύγουν να αναλύσουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που χτίζουν τη συσχέτιση ήχου–σημασίας για κάθε λέξη. Με άλλα λόγια, αν υπάρχει κάποια λογική στη συσχέτιση του ήχου [n] με τη μύτη λόγω της ρινικότητάς του, πώς συσχετίζεται αντίστοιχα ο ήχος [k] με το αυτί και γιατί ο ήχος [t] έχει την τάση να μην εμφανίζεται σε λέξεις για το νερό;

Ας μην ξεχνάμε ότι οι σκύλοι γάβγιζαν πάντα και παντού με τον ίδιο τρόπο· όμως οι αντίστοιχες ηχομιμητικές λέξεις στα ελληνικά [ɣaˈvʝizo], στα γερμανικά [ˈbɛlən], στα γαλλικά [abwaje] και στα αγγλικά [bɑːk] μαρτυρούν ότι οποιαδήποτε συσχέτιση ήχου–σημασίας υπάρχει χωμένη κάπου στην ιστορία της γένεσης της λέξης, αυτή περνά από το απαραίτητο φιλτράρισμα που τη μεταμορφώνει σε ένα αυθαίρετο γλωσσικό σύμβολο.
Παραπομπή: Blasi, D.E., Wichmann, S., Hammarström, H., Stadler, P.F., & Christiansen, M.H. (September 12, 2016). Sound–meaning association biases evidenced across thousands of languages. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 10.1073/pnas.1605782113
Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
vassileiou@cbs.mpg.de
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook).