Η Ευρώπη των γλωσσών

Εκδηλώσεις για την Ευρωπαϊκή Ημέρα Γλωσσών στην Κύπρο
Μετά από πρωτοβουλία του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2001—το Ευρωπαϊκό Έτος Γλωσσών—η 26η Σεπτεμβρίου έχει καθιερωθεί ως Ευρωπαϊκή Ημέρα Γλωσσών και γιορτάζεται με ποικίλες εκδηλώσεις στις ευρωπαϊκές χώρες, μέχρι την Ινδία και την Ταϊλάνδη. Η ημέρα αυτή μας καλεί να συλλογιστούμε μια όψη της ταυτότητάς μας ως Ευρωπαίων πολιτών: τη γλωσσική ποικιλότητα. Ζώντας όλοι μας σε μια πολυγλωσσική ήπειρο, η εκμάθηση και η χρήση γλωσσών πέρα από τη μητρική μας είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας κάθε ενεργού πολίτη. Το Γλωσσοσκόπιο κάνει σήμερα ένα σύντομο ταξίδι σε λιγότερο γνωστές ή και άγνωστες πτυχές του γλωσσογεωγραφικού άτλαντα της γηραιάς ηπείρου.
Πολυγλωσσία και ευαίσθητες ισορροπίες

Σύμφωνα με την ηλεκτρονική βάση δεδομένων του Ethnologue, στην Ευρώπη μιλιούνται σήμερα 287 διαφορετικές γηγενείς γλώσσες: 74 θεσμικές (δηλαδή, γλώσσες που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση, στη διοίκηση και στα ΜΜΕ σε κρατικό ή περιφερειακό επίπεδο), 111 αναπτυσσόμενες, 50 σε κίνδυνο και 52 προς εξαφάνιση.

Από τις 74 θεσμικές γλώσσες, 24 έχουν οριστεί ως επίσημες γλώσσες εργασιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς κάθε κράτος–μέλος κατά την ένταξή του έχει το δικαίωμα να επιλέγει μία γλώσσα που θα χρησιμοποιεί κατά τη συμμετοχή του στα θεσμικά όργανα και τις δραστηριότητες της Ένωσης.

Οι ισορροπίες μεταξύ των διαφορετικών γλωσσών είναι ευάλωτες—ακόμα και μεταξύ των θεσμικών γλωσσών. Γίνεται συχνά λόγος για «ισχυρές» και «ασθενείς» γλώσσες σε κρατικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο, για τον ηγεμονικό ρόλο της αγγλικής γλώσσας—της de facto κοινής γλώσσας επικοινωνίας, ιδιαίτερα όταν δεν υπάρχει άλλος κοινός κώδικας—και για το δίλημμα της γλωσσικής αφομοίωσης ή της διατήρησης του πολυγλωσσικού χαρακτήρα επιμέρους κοινωνιών.

Μέσα από την επίσημη γλωσσική πολιτική του το Συμβούλιο της Ευρώπης ενθαρρύνει τη γλωσσική ποικιλότητα. Μάλιστα, στο πλαίσιο προστασίας των μειονοτικών γλωσσών στην ευρωπαϊκή επικράτεια, θέσπισε το 1992 τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τις Περιφερειακές ή Μειονοτικές Γλώσσες. Ο Χάρτης δεσμεύει τα συμβαλλόμενα κράτη να αναγνωρίσουν γλώσσες ή γλωσσικές ποικιλίες που μιλιούνται στην επικράτειά τους και βρίσκονται σε κίνδυνο ή υπό εξαφάνιση και να αναλάβει δράσεις με στόχο την αναβίωση και διάσωσή τους.
Δεσμοί συγγένειας

Καμιά σύγχρονη ή μαρτυρούμενη αρχαία γλώσσα δεν προήλθε από παρθενογένεση. Οι γλώσσες του κόσμου συγγενεύουν μεταξύ τους με γενετικούς δεσμούς, παρουσιάζουν κοινά δομικά και λεξιλογικά χαρακτηριστικά και σχηματίζουν γλωσσικές οικογένειες που ξεπερνούν τα κρατικά σύνορα. Ας φανταστούμε ένα γενεαλογικό δέντρο που ξεδιπλώνεται στο πέρασμα πολλών αιώνων: από μια πρωτογλώσσα—έτσι ονομάζουμε μια πρώιμη μορφή γλώσσας που συνήθως δεν μαρτυρείται σε γραπτά μνημεία, αλλά «κατασκευάζεται» με την πολύπλοκη μέθοδο της επανασύνθεσης—ξεπηδούν κλάδοι γλωσσών που εξελίσσονται σε νεότερες μορφές ή διασπώνται σε διακριτές γλώσσες.

Τον «γενετικό κώδικα» που θα αποκαλύψει συγγενικούς δεσμούς και θα οδηγήσει σε ταξινόμηση των γλωσσών σε οικογένειες οι ιστορικοί γλωσσολόγοι τον αναζητούν στα παλαιότερα διαθέσιμα γλωσσικά στοιχεία που είναι λιγότερο ανοιχτά σε δανεισμό, όπως τις προσωπικές αντωνυμίες, το αριθμητικό λεξιλόγιο, τις λέξεις για τα μέλη του σώματος και τους βαθμούς συγγένειας.

Η γεωγραφική περιοχή της Ευρώπης (συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας) είναι η κοιτίδα γλωσσών που ανήκουν σε 3 μεγάλες γλωσσικές οικογένειες: την ινδοευρωπαϊκή, την ουραλική και την αλταϊκή.

Η πιο οικεία ίσως να είναι η ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, καθώς οι κλάδοι της καλύπτουν το μεγαλύτερο γεωγραφικό κομμάτι της Ευρώπης. Η ιστορία της ανακάλυψής της μας πάει στον 18ο αιώνα, όταν πρώτος ο φιλόλογος και δικαστικός Sir William Jones (1746–1794) παρατήρησε τόσο συστηματικές δομικές και λεξιλογικές ομοιότητες μεταξύ των σανσκριτικών (δηλαδή, της κλασικής γλώσσας της Ινδίας), των λατινικών και των αρχαίων ελληνικών, ώστε υπέθεσε ότι προέρχονται από έναν κοινό πρόγονο, που δεν είχε αφήσει ωστόσο γραπτά μνημεία. Η πρωτογλώσσα αυτή ονομάστηκε αργότερα ινδοευρωπαϊκή, αφού στο μεταξύ η περαιτέρω μελέτη είχε αναγνωρίσει περισσότερα μέλη της ίδιας οικογένειας: γλώσσες που μιλιούνταν στον γεωγραφικό χώρο από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία.

Από τις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες ο κλάδος των νεολατινικών—αλλιώς, ρομανικών—γλωσσών εντοπίζεται στο δυτικό κομμάτι της ηπειρωτικής Ευρώπης (πορτογαλικά, ισπανικά, γαλλικά, ιταλικά, καταλανικά). Στον ίδιο κλάδο ανήκουν και τα ρουμανικά και, έτσι, μοιάζουν με έναν γεωγραφικά απομακρυσμένο νεολατινικό θύλακα ανάμεσα σε γλώσσες του σλαβικού κλάδου (ρωσικά, πολωνικά, ουκρανικά, βουλγαρικά, λευκορωσικά, σερβικά, κροατικά, τσεχικά, σλοβακικά, σλοβενικά).

Στην ίδια γειτονιά βρίσκουμε και τον κλάδο των βαλτικών γλωσσών (λετονικά, λιθουανικά). Τα Βαλκάνια συμπληρώνουν δύο γλώσσες που αποτελούν ξεχωριστούς κλάδους: η ελληνική και η αλβανική. Τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη καταλαμβάνουν οι γερμανικές γλώσσες (αγγλικά, γερμανικά, ολλανδικά, φλαμανδικά, δανικά, νορβηγικά, σουηδικά, ισλανδικά). Ο κλάδος των κελτικών γλωσσών επιβιώνει στο βορειοδυτικό άκρο της Ευρώπης με 4 μειονοτικές πια γλώσσες (βρετονικά, ουαλικά, ιρλανδικά και σκωτικά γαελικά).

Στην Ευρώπη όμως υπάρχουν και γλώσσες που δεν ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια: είναι τα μέλη της ουραλικής γλωσσικής οικογένειας (φινλανδικά, εσθονικά, ουγγρικά και λαπωνικά) και ένα μέλος της αλταϊκής οικογένειας (τουρκικά), η οποία εκτείνεται μέχρι τη Σιβηρία. Μέσα στις εξαιρέσεις είναι και μια απομονωμένη γλώσσα που μιλιέται στο δυτικό άκρο των Πυρηναίων σε γαλλικό και ισπανικό έδαφος και πιθανόν να σχετίζεται με τις νότιες Καυκασιανές γλώσσες· είναι τα βασκικά.
Εκδηλώσεις στην Κύπρο

Τη Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου από τις 8:30 μέχρι τις 14:00 θα πραγματοποιηθούν οι φετινοί εορτασμοί της Ευρωπαϊκής Ημέρας Γλωσσών στην Κύπρο με τίτλο «Γλώσσες — Εφόδιο Ζωής». Στο επίκεντρο βρίσκεται φέτος η πολύτιμη συμβολή της εκμάθησης γλωσσών και της πολύγλωσσης παιδείας στη συγκρότηση υπεύθυνων και δεκτικών πολιτών με ανεπτυγμένες επαγγελματικές δεξιότητες, ευέλικτων στις συνεχείς κοινωνικοοικονομικές αλλαγές.

Η εκδήλωση συνδιοργανώνεται από την Αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, το Πανεπιστήμιο Κύπρου και τη Γλωσσολογική Εταιρεία Κύπρου και θα λάβει χώρα στην Πανεπιστημιούπολη του Πανεπιστημίου Κύπρου (Κτήριο Κοινωνικών Δραστηριοτήτων 07).

Οι δραστηριότητες θα περιλαμβάνουν γλωσσικό πανηγύρι με περίπτερα από πρεσβείες και γλωσσικά ινστιτούτα πολλών ευρωπαϊκών χωρών, γλωσσικούς διαγωνισμούς για μαθητές δημοτικού και γυμνασίου–λυκείου, ομιλίες από τους διοργανωτές, μουσικό πρόγραμμα και μίνι μαθήματα γλωσσών για παιδιά και ενήλικες.

Όσοι βρεθείτε εκεί θα έχετε τη μοναδική ευκαιρία να πάρετε μια γεύση από γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, κινέζικα, ρωσικά, σουηδικά, φινλανδικά, αλλά και από γλώσσες με ιδιαίτερους δεσμούς με την Κύπρο, όπως την κυπριακή αραβική, την αρμένικη, την κυπριακή νοηματική και την τουρκική, αλλά και να πληροφορηθείτε από αρμόδιους φορείς για τις δυνατότητες εκμάθησης ξένων γλωσσών. Για λεπτομέρειες σχετικά με το πρόγραμμα της εκδήλωσης, επισκεφτείτε τη σελίδα της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο στο Facebook (www.facebook.com/ec.cyprus).
Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
vassileiou@cbs.mpg.de
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook).