Σμύρνη «Φως εξ Ανατολών»

«Τα έργα του πνεύματος πυρ ή μάχαιρα δεν αφανίζει. Εις τας αναμνήσεις και τας καρδίας των ανθρώπων ζουν»

Κάθε Σεπτέμβρη θρηνούμε μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες που υπέστη το Έθνος τα νεότερα χρόνια, τη Μικρασιατική Καταστροφή, που ακόμη μας στοιχειώνει
Η Σμύρνη, το Παρίσι της Ανατολής όπως την αποκαλούσαν, είχε αναδειχθεί σε μεγάλο πνευματικό κέντρο του Μικρασιατικού Ελληνισμού, εφάμιλλο της Κωνσταντινούπολης
Μεγάλοι διαφωτιστές και δάσκαλοι του Γένους γεννήθηκαν και έδρασαν στη Σμύρνη, «την πόλη των Ελλάδων», όπως αναφώνησε ο Γάλλος δημοσιογράφος και ιστορικός Rene Puaux
Πικρά καλοκαίρια και πικρά φθινόπωρα για τον Ελληνισμό. Κάθε Σεπτέμβρη θρηνούμε μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες που υπέστη το Έθνος τα νεότερα χρόνια, τη Μικρασιατική Καταστροφή, που ακόμη μας στοιχειώνει. Η Σμύρνη, το Παρίσι της Ανατολής όπως την αποκαλούσαν, είχε αναδειχθεί σε μεγάλο πνευματικό κέντρο του Μικρασιατικού Ελληνισμού, εφάμιλλο της Κωνσταντινούπολης. Μεγάλοι διαφωτιστές και δάσκαλοι του Γένους γεννήθηκαν και έδρασαν στη Σμύρνη, «την πόλη των Ελλάδων», όπως αναφώνησε ο Γάλλος δημοσιογράφος και ιστορικός Rene Puaux.
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης

Η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης ιδρύθηκε το 1717 με τη βοήθεια εξεχόντων Σμυρναίων και αποτέλεσε το πρώτο κοινοτικό σχολείο. Το 1747 ιδρύθηκε το τυπογραφείο της Σχολής. Συγκέντρωσε μαθητές και από τα ελληνικά γειτνιάζοντα νησιά, αν και υπήρχαν κι άλλες Σχολές στην περιοχή, καθιστάμενη τηλαυγής φάρος της Ανατολής. Μετά την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821, διέκοψε τη λειτουργία της για τρία χρόνια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα κρίθηκε απαραίτητη η ίδρυση Εμπορικής καθ' εαυτό Σχολής, μιας και η Σμύρνη ήταν μεγάλο εμπορικό και οικονομικό κέντρο. Το 1910 απέκτησε Διδασκαλείο, με τη λειτουργία του οποίου αναπτύχθηκε πολυσχιδής πολιτιστική δραστηριότητα. Η Ευαγγελική Σχολή διατηρούσε μουσείο και βιβλιοθήκη με σπανιότατα χειρόγραφα. Κατά το 1922 είχε 1.700 μαθητές.

Κατά τον Νεόφυτο Δούκα, από την Ευαγγελική Σχολή «ξεχύθηκαν πνευματικοί ρύακες, οίτινες υπήρξαν ικανοί να αρδεύσωσι την Ελλάδα» και αυτοί είναι ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Γρηγόριος Ε', ο Ν. Αρώνης, ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, ο Μανώλης Καλομοίρης, ο Στ. Σπεράντζας, ο Ιωάννης Συκουτρής, ο Γ. Σεφέρης. Ακόμη και ο μετέπειτα μεγαλοεφοπλιστής Αριστοτέλης Ωνάσης υπήρξε μαθητής της. Ο Νικόλαος Συκουτρής, φιλόλογος, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή θα γράψει: «Η Ευαγγελική Σχολή δεν υπάρχει πλέον και εις την πατρίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, πρώτη φορά ύστερα από 3.000 χρόνια, ο Φοίβος της Ελληνικής Παιδείας ουκέτι έχει καλύβην. Αλλά τα έργα του πνεύματος πυρ ή μάχαιρα δεν αφανίζει. Εις τας αναμνήσεις και τας καρδίας των ανθρώπων ζουν».
Το Φιλολογικό Γυμνάσιο

Το 1803 ιδρύθηκε το Φιλολογικό Γυμνάσιο. Με παρέμβαση του Αδαμάντιου Κοραή εκλήθη ως διευθυντής ο Kωνσταντίνος Κούμας. Το Φιλολογικό Γυμνάσιο τάραξε τα λιμνάζοντα νερά της παιδείας και έγινε θετικός πόλος έλξης των φιλομαθών Μικρασιατών. Ο Κούμας κατηγορήθηκε, όπως άλλοτε ο Σωκράτης στην αρχαία Αθήνα, ότι εισήγαγε «καινά δαιμόνια» στην εκπαίδευση. Οι αντιδράσεις της Εκκλησίας και του Πατριαρχείου το 1918 οδήγησαν στην εξασθένιση και διάλυση του Φιλολογικού Γυμνασίου το 1919, αλλά το έργο του θα παραμείνει ανεξίτηλο για τα δεδομένα της Ιστορίας της μικρασιατικής εκπαίδευσης.
Παρθεναγωγεία

Όταν τον 19ο αιώνα γίνονται δειλά-δειλά τα πρώτα βήματα εξόδου της γυναίκας προς την εκπαίδευση, θα γεμίσει η Μικρά Ασία με παρθεναγωγεία. Η πρώτη Σχολή Θηλέων άρχισε να λειτουργεί το 1830. Το 1866 εγκαταστάθηκε σε δικό της διδακτήριο και έγινε πλήρες γυμνάσιο, ενώ ταυτόχρονα διηύθυνε όλα τα Παρθεναγωγεία της περιοχής. Το πρόγραμμα σπουδών περιελάμβανε Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Θρησκευτικά, Αριθμητική, Γεωμετρία, Γεωγραφία, Φυσική, Γαλλικά. Η δομή της Σχολής ήταν δημοτικό - γυμνάσιο, αργότερα μια επιπλέον τάξη για μέλλουσες δασκάλες. Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ισότιμη Σχολή με το Αρσάκειο.

Το πρώτο σημαντικό οικοτροφείο Παρθεναγωγείο της περιοχής ιδρύθηκε κατά το πρότυπο του οικοτροφείου του Αρσακείου των Αθηνών το 1881. Το 1886 ονομάστηκε Ομήρειο Παρθεναγωγείο. Σκοπός του ήταν η εκμάθηση της Ελληνικής, η απόκτηση γνώσεων ως μέλλουσες μητέρες για την αγωγή των παιδιών τους, οικοτεχνική αγωγή (ραπτική, κοπτική, μαγειρική, κέντημα κ.λπ.).
Ορφανοτροφεία

Για παιδιά ορφανά, που έπρεπε να τύχουν της πλήρους προστασίας και φροντίδας του κράτους, ιδρύθηκαν ευαγή εκπαιδευτικά ιδρύματα. Το αρχικό Ίδρυμα είχε την επωνυμία Ελληνικό Ορφανοτροφείο Αρρένων και Θηλέων Σμύρνης, και άρχισε να λειτουργεί συστηματικά το 1870. Το 1887 μεταστεγάσθηκε σε δικό του χώρο. Περίπου πάνω από 1.000 ορφανά ανέθρεψε και εκπαίδευσε μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή το φιλόπτωχο και φιλοπρόοδο αυτό ίδρυμα.
Ιδιωτική εκπαίδευση

Σημαντική και εξέχουσα θέση για την εκπαίδευση του Ελληνισμού της Μ. Ασίας διαδραμάτισαν τα ιδιωτικά σχολεία. Το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο των Αδελφών Μεθοδίου και Νικολάου Αρώνη (1830), που έφερε την ονομασία και Ελληνογαλλικόν Λύκειον. Το σχολείο του Κων/νου Ροδέ, ιδρυτή της εφημερίδας «Αμάλθεια» (1841), το Παρθεναγωγείο Ιωσήφ Μάγνη με διευθύντρια τη Σαπφώ Λαίλιου (1851), η ιδιωτική σχολή του Βενέδικτου Κωνσταντινίδη (1842), το Ελληνικό Παρθεναγωγείο με δικό του οικοτροφείο ιδρύεται από τον Αντ. Ισηγόνη το 1851, το Ελληνογερμανικόν Λύκειο του Κυριάκου Γιαννίκη.
Πολιτιστικά κέντρα

Πρωτοφανής υπήρξε η ανάπτυξη πολιτιστικών κέντρων και πάσης φύσεως Συλλόγων. Σκοπός τους ήταν «η μετάδοση γνώσεων και μόρφωσης - φρονήματος και χαρακτήρα εθνοπρεπούς». Τα πιο σημαντικά εξ αυτών είναι η Ιωνική Λέσχη, το Φιλολογικό Μουσείο «Όμηρος», το Λαϊκό Κέντρο Σμύρνης, το Σωματείο της Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας, ο Γυμναστικός Σύλλογος Πανιώνιος και πολλά άλλα. Μεγάλος οργασμός στον τομέα της εκπαίδευσης και του πολιτισμού παρατηρείται την περίοδο της Αρμοστείας (ελληνική διοίκηση) 1919-1922.
Ιωνικό Πανεπιστήμιο

Η πιο σημαντική δραστηριότητα της Αρμοστείας υπήρξε η ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου. Με παρέμβαση του Ελ. Βενιζέλου, κλήθηκε ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και του ανατέθηκε η ίδρυση και οργάνωση του Ιωνικού Πανεπιστημίου, με το μεγάλο όραμα να ενώσει τη σοφία της Ανατολής με τη γνώση της Δύσης. Ο Καραθεοδωρή παρά τη ζηλευτή θέση του στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου αποδέχεται την πρόταση, αφού μεγάλωσε και ανατράφηκε με την ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών της περιοχής τής «καθ' ημάς Ανατολής», έχοντας συνειδητοποιήσει την υπερεθνική αξία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και την αφομοιωτική του δύναμη.

Όντας αποδεκτός απ' όλους τους δυτικοευρωπαϊκούς ακαδημαϊκούς κύκλους, αποτελούσε το ιδανικό άτομο για την ανάληψη αυτού του μεγαλόπνοου έργου. Σε υπόμνημά του προς τον Βενιζέλο, καταγράφει τον ρόλο της νέας Ελλάδας στην Ανατολή, που θα είχε στόχο την εγκαθίδρυση κράτους δικαίου, εξασφαλίζοντας στους σύνοικους λαούς ισονομία και ισοπολιτεία, διατηρώντας τον πολυφυλετικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της «καθ' ημάς Ανατολής», μυώντας στον πολιτισμό όσους εξαιτίας της οθωμανικής κακοδιοίκησης εξακολουθούσαν να ζουν στην αμάθεια και τη βαρβαρότητα. Ένα όραμα που παραπέμπει στον μεγάλο διανοητή Ρήγα Βελεστινλή.

Με την άφιξή του στη Σμύρνη τίθενται στη διάθεσή του δύο μεγάλα ημιτελή κτήρια για εγκατάσταση του πανεπιστημίου, τα οποία συμπληρώθηκαν και διαρρυθμίστηκαν. Επιλέγει ως έμβλημα του πανεπιστημίου το «Εx Οriente Lux», δηλαδή «Φως εξ Ανατολών».

Ο εμπνευσμένος επιστήμονας ταξιδεύει στο Βερολίνο και τη Λειψία, όπου προβαίνει σε αγορά δυσεύρετων και σπάνιων βιβλίων για τη Μικρασία, που είχαν συγκεντρώσει οι Αυστριακοί αρχαιολόγοι στην Έφεσο, από τις ανασκαφές που έγιναν εκεί κατά τα έτη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Δημιούργησε μια πλούσια βιβλιοθήκη από 20.000 συγγράμματα και βιβλία, θεωρώντας την ως τη σπονδυλική στήλη του πανεπιστημίου. Προμηθεύτηκε όργανα μικροβιολογικού εργαστηρίου και ειδικό υλικό. Αγόρασε 8.000 όργανα Φυσικής και Χημείας. Προσκάλεσε ονομαστούς Έλληνες και ξένους καθηγητές για τη στελέχωσή του.

Τα πρώτα σχέδιά του προέβλεπαν την ίδρυση σχολών που σχετίζονται με την αξιοποίηση της περιοχής, ήτοι Γεωπονική Σχολή, Σχολή Φυσικών και Μηχανικών Σπουδών και Υγειονομικό Εργαστήριο. Αργότερα έγινε λόγος για Σχολή Εθνολογίας, Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, Τμήμα Εμπορικών Σπουδών. Προβλεπόταν Πειραματικό Αγρόκτημα.

Επίσης προγραμμάτισε την ίδρυση Σχολής Ανατολικών Γλωσσών, αλλά η βίαιη επέλαση των Τούρκων εκμηδένισε τα όνειρα και τις ελπίδες του, που βρήκαν το απότομο τέλος τους μέσα στις φλόγες της Σμύρνης. Στα μέσα Αυγούστου του 1922 σημειώθηκε η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και τον Σεπτέμβριο επήλθε η πλήρης καταστροφή. Όλα ματαιώθηκαν και διαλύθηκαν με τον χειρότερο τρόπο. Η ίδρυση όμως ελληνικού πανεπιστημίου στη Σμύρνη μένει φωτεινό παράδειγμα στην ιστορία του μικρασιατικού Ελληνισμού. Και σύμφωνα με τον ποιητή:
Ό,τι παρήλθε πέρασε και δεν ξαναγυρίζει.
Μ' αν είχε λάμψη δυνατή και πάλι θα φωτίζει.

Μέσα στη δίνη της καταστροφής, καταφέρνει να επιβιβαστεί, κυριολεκτικά το τελευταίο λεπτό, στο τελευταίο καΐκι που έφευγε από την προκυμαία, αφού πέτυχε να φορτωθούν για την Αθήνα τα βιβλία και το εργαστηριακό υλικό του πανεπιστημίου. Ο τότε πρόξενος των ΗΠΑ Τζορτζ Χόρτον γράφει στο βιβλίο του, το σχετικό με τα τραγικά γεγονότα της εποχής εκείνης:

«Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης, πριν από την είσοδο των Τούρκων, ήταν ο καθηγητής Καραθεοδωρή, πρύτανης του καταδικασμένου εν τη γενέσει του πανεπιστημίου. Όταν αναχώρησε ο Καραθεοδωρή από τη Σμύρνη, ήταν σαν να έφευγε από τη Μικρά Ασία η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυΐας, της Τέχνης και του Πολιτισμού».

Τα διασωθέντα βιβλία και όργανα μεταφέρθηκαν στη μητροπολιτική Ελλάδα και κατανεμήθηκαν σε διάφορες σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών και άλλα επιστημονικά ιδρύματα.
ΠΗΓΕΣ: «Μικρασιατικά Χρονικά», «Χανιώτικα Νέα», «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή» των Δέσποινας Καραθεοδωρή-Ροδοπούλου και Δέσποινας Βλαχοστεργίου-Βασβατέκη