ΛΕΞΙΣΤΟΡΗΣΕΙΣ: Kiss όπως κυνέω…!

Αρχικά σκεφτόμουν να βάλω τον τίτλο Ελληνικές λέξεις που έκαναν καριέρα στο εξωτερικό; (με ερωτηματικό στο τέλος), ακριβώς για να παραπέμπει στο άρθρο-αφορμή των σημερινών Λεξιστορήσεων. Πριν καιρό λοιπόν κυκλοφόρησε σε ενημερωτικά blogs γενικού περιεχομένου ένα ανώνυμο άρθρο με τίτλο 10 ελληνικές λέξεις που έκαναν καριέρα στο εξωτερικό. Πρόκειται για μια λίστα 10 αγγλικών λέξεων, τις οποίες η αγγλική γλώσσα υποτίθεται ότι δανείστηκε από την ελληνική. Κατ’ αρχάς, η λίστα είναι ένα συνονθύλευμα διάφορων λεξιλογικών φαινομένων, όπως αντιδάνεια και δάνεια από κύρια ονόματα. Μαζί λοιπόν με τα pause και disaster, λέξεις με αρχαιοελληνική ρίζα που πράγματι εισήχθησαν στην αγγλική μέσω λατινικών, εμφανίζονται στη λίστα και οι λέξεις carat και marmalade, οι οποίες αφού σχηματίστηκαν με αρχαιοελληνική βάση και πέρασαν στην αγγλική επανεισήχθησαν στην ελληνική ως αντιδάνεια, για να δηλώσουν τις νέες σημασίες που απέκτησαν κατά το ταξίδι τους.

Αν και βρίσκω το περιεχόμενο του άρθρου κάπως ηπιότερο από αυτό που έχουμε συνηθίσει σε άρθρα που αναπαράγουν γλωσσικούς μύθους, δεν παύει να περιλαμβάνει σοβαρές ανακρίβειες. Στην προσπάθειά του να μας πείσει για το πόσο ωφέλησε την αγγλική ο δανεισμός από την ελληνική γλώσσα, παραβλέπει το ότι και η ελληνική ωφελήθηκε από τον αντιδανεισμό. Το χειρότερο: κάποιες από τις συσχετίσεις μεταξύ αγγλικών λέξεων και των υποτιθέμενων (αρχαιο)ελληνικών ριζών τους είναι καταφανώς τραβηγμένες ιστορίες που στερούνται τεκμηρίωση—τουλάχιστον λεξικογραφική.

Το άρθρο απηχεί μια δημοφιλή παραγλωσσολογική άποψη που θέλει το ελληνικό λεξιλόγιο—κυρίως το αρχαιοελληνικό και το ελληνιστικό—να συνιστά την πηγή του αγγλικού λεξιλογίου, αν όχι αποκλειστικά, οπωσδήποτε σε εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό. Εμβληματικές φιγούρες του «καφενειακού» γλωσσολογικού λόγου και υποστηρικτές της άποψης αυτής είναι μεταξύ άλλων ο Κωνσταντίνος Πλεύρης, ο Άδωνις Γεωργιάδης και ο Αριστείδης Κωνσταντινίδης. Με μια οικεία επιστημονικοφάνεια προσκομίζουν διάφορα αριθμητικά ποσοστά ελληνογενών λέξεων στο αγγλικό λεξιλόγιο: 150.000 ελληνογενείς λέξεις σε ένα σύνολο 180.000 αγγλικών λέξεων, 100% ελληνογένεια στους επιστημονικούς όρους, και φυσικά οι 42.914 ελληνογενείς λέξεις (25,73%) που καταμέτρησε ο Αριστείδης Κωνσταντινίδης στο λεξικό Merriam-Webster—θα μου πείτε, μπακαλίστικη λογική ενός νομικού, ο οποίος ομολογεί ο ίδιος ότι δεν έχει σχέση ούτε με τη γλωσσολογία, ούτε με τη φιλολογία... Το γιατί επικεντρώνουν το «ερευνητικό ενδιαφέρον» τους στο αγγλικό λεξιλόγιο και περιφερειακά στα λεξιλόγια των υπόλοιπων ευρωπαϊκών γλωσσών, αλλά αδιαφορούν για τις «δοσοληψίες» του ελληνικού λεξιλογίου με λεξιλόγια άλλων γειτονικών γλωσσών (π.χ. των αραβικών ή των τουρκικών) έχει βέβαια ιδεολογικά θεμέλια.

Οι σημερινές Λεξιστορήσεις δεν φιλοξενούν ελληνικές λέξεις, αλλά αγγλικές που έχουν δήθεν ελληνική προέλευση. Ανέτρεξα σε λεξικά της αρχαίας και της νέας ελληνικής, της αγγλικής και της λατινικής και προσπάθησα να ακολουθήσω το νήμα της προέλευσής τους. Εδώ πρέπει να σας θυμίσω ότι από γενετικής άποψης η αγγλική γλώσσα και η ελληνική γλώσσα είναι μακρινοί συγγενείς: όχι ότι η μια προήλθε από την άλλη, αλλά ότι έχουν κοινό πρόγονο, την ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Είναι σημαντικό, γιατί ο ενθουσιασμός που μας προκαλούν ορισμένες λεξιλογικές ομοιότητες μάς παρασύρει να μιλάμε για δανεισμό εκεί που απλώς βρίσκεται ένας κοινός πρόγονος, μια κοινή κληρονομιά.
************************************************* ***********

Kiss

Σύμφωνα με την ετυμολογία που δίνει το άρθρο, το αγγλικό ρήμα kiss «προέρχεται» από το αρχαιοελληνικό ρήμα κυνέω, συγκεκριμένα από τον τύπο μέλλοντα κύσω. Αφήνει όμως ανοιχτή και την πιθανότητα το kiss και το κυνέω να προέρχονται από κοινό ινδοευρωπαϊκό πρόγονο. Φαίνεται πως αυτή η δεύτερη ετυμολογία είναι πολύ πιθανότερη από την πρώτη. Είναι αδύνατο ένα ρήμα συνδεδεμένο σημασιολογικά τόσο με τις οικείες διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων, όσο και με τη θρησκευτική λατρεία να αποτελεί προϊόν δανεισμού από μια γλώσσα σε άλλη. Τέτοιες λέξεις (όπως και οι λέξεις για τη μητέρα, τον πατέρα, τους αριθμούς κ.λπ.) συνιστούν τη ραχοκοκαλιά του λεξιλογίου μιας γλώσσας και, έτσι, υπάρχουν εξαρχής κατά την απόσχιση μιας γλώσσας από τον πρόγονό της—κληρονομούνται από τον πρόγονο. Και επειδή κινητήριος δύναμη του δανεισμού από γλώσσα σε γλώσσα είναι η εισαγωγή σημασιών που λείπουν σε μια γλώσσα, είναι απίθανο το σενάριο οι ομιλητές και οι ομιλήτριες της παλαιάς αγγλικής να πρωτοέμαθαν το φίλημα και μαζί την αντίστοιχη λέξη μέσω της επαφής τους με την αρχαία ελληνική γλώσσα! Πώς το εξέφραζαν άραγε μέχρι τότε και γιατί να υποκαταστήσουν μια ήδη υπάρχουσα δική τους λέξη με μια αρχαιοελληνική;

Η ετυμολογία που καταγράφεται στα αγγλικά λεξικά ανάγει το σύγχρονο αγγλικό ρήμα kiss, το οποίο έχασε κατά τα μεσαιωνικά χρόνια την κατάληξη -en στο ρήμα cyssan, το οποίο με τη σειρά του ανάγεται στην ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ku(s)-, η οποία δηλώνει το φιλί και το φίλημα. Από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα προήλθε το αντίστοιχο ρήμα και σε άλλες συγγενείς με την αγγλική γλώσσες του γερμανικού κλάδου της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, όπως το γερμανικό küssen και το ισλανδικό kyssa, αλλά και το λεξικό θέμα κυ(σ)-, από το οποίο δημιουργήθηκε το αρχαιοελληνικό ρήμα κυνέω· το θέμα αυτό μαρτυρείται επίσης και στον αρχαϊκό, ομηρικό τύπο ἔκυσσε.
Yes

Ευφάνταστη η σύνδεση του αγγλικού yes με το αρχαιοελληνικό μόριο γε! Ίσως να ήταν αληθής, αν υποθέταμε ότι οι αρχαίοι Άγγλοι έμαθαν να λένε «ναι» μόνο μετά την επαφή τους με τους αρχαίους Έλληνες και μάλιστα επιλέγοντας να δανειστούν ένα μόριο με διαφορετικές σημασίες και όχι απευθείας το καταφατικό μόριο ναί. Τα αγγλικά ετυμολογικά λεξικά ανιχνεύουν το σύγχρονο yes στο παλαιό αγγλικό gēse, τύπο που παράχθηκε από τις λέξεις gēa και sī: το gēa ήταν αρχαϊκή κατάφαση που παρέπεμπε στην πρωτογερμανική ρίζα που απαντάται στο σύγχρονο γερμανικό, ολλανδικό και ισλανδικό ja, και το sī ήταν τύπος προστακτικής του ρήματος bēon, του σημερινού be.
Sponsor

Ο σπόνσορας δεν είναι «ελληνοποιημένη λέξη» της αντίστοιχης αγγλικής sponsor, διότι το sponsor προέρχεται από τα αρχαιοελληνικά σπένδω και σπονδή. Αυτό μας πληροφορεί το άρθρο. Διπλό το άλμα, βέβαια! Το νεοελληνικό σπόνσορας είναι αναμφισβήτητα δάνειο από την αγγλική γλώσσα, το οποίο απέκτησε την κατάληξη -ας. Ωστόσο, είναι δυνατό το αγγλικό sponsor να προέρχεται από το σπονδή; Οι δύο λέξεις μοιάζουν ύποπτα, αλλά η λεξικογραφική έρευνα εντοπίζει τα ίχνη της προέλευσης της αγγλικής λέξης sponsor μέσω λατινικών και όχι μέσω αρχαίων ελληνικών: spondere ήταν το λατινικό ρήμα που σήμαινε ότι κάποιος δίνει μια επίσημη υπόσχεση, δεσμεύεται, εγγυάται για κάτι.

Στη συμφωνία αυτή, το υπεύθυνο, υπόλογο άτομο ονομαζόταν αντίστοιχα sponsus και η εγγύηση που έδινε λεγόταν sponsion. Αργότερα, το παράγωγο λατινικό ρήμα sponsare δήλωσε μια πιο εξειδικευμένη δέσμευση, τον αρραβώνα και έδωσε το γαλλικό ρήμα épouser, το οποίο δηλώνει τη σύναψη γάμου, και τις γαλλικές λέξεις για τον σύζυγο και τη σύζυγο, époux και épouse. Το αγγλικό ουσιαστικό sponsor πλάστηκε από το λατινικό ρήμα, καταγράφεται για πρώτη φορά γύρω στον 17ο αιώνα και έχει διατηρήσει τη σημασία της νομικής δέσμευσης, ενώ ταυτόχρονα έχει αποκτήσει κι άλλες παραπλήσιες σημασίες (π.χ. το πρόσωπο που έχει την ευθύνη της δαπάνης για κάποια διοργάνωση).

Τα αρχαιοελληνικά σπένδω και σπονδή δήλωναν το θρησκευτικό έθιμο της ρίψης σταγόνων κρασιού από το ποτήρι προς τιμήν ενός θεού. Η ίδια πρακτική συνόδευε και τη σύναψη διακρατικής συμφωνίας, όπως κατά την παύση πυρός, κάτι που επέκτεινε τη σημασία των αρχαιοελληνικών λέξεων, ώστε να συμπέσει με τη σημασία του spondere. Αυτό όμως δεν αποδεικνύει ότι οι Λατίνοι δανείστηκαν το spondere από το σπένδω. Η ύπαρξη ομόρριζων λέξεων σε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όπως το χεττιτικό šip(p)and- με την ίδια σημασία, υποδεικνύει κοινό ινδοευρωπαϊκό πρόγονο, από τον οποίο προήλθαν ανεξάρτητα το αρχαιοελληνικό σπένδω και το λατινικό spondere.
Massage

Αν και το massage δεν περιλαμβάνεται στη λίστα των 10, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι είναι το καταφύγιο ευεξίας του Κωνσταντίνου Πλεύρη, αφού στις τηλεοπτικές του εκπομπές προσπαθεί να μας αποδείξει ότι πρόκειται για ξένη λέξη με ελληνική καταγωγή. Και η ρίζα της; Το αρχαιοελληνικό ρήμα μάσσω, το οποίο κυριολεκτικά σημαίνει το ζύμωμα· από αυτό προέρχονται οι λέξεις μάζα και μαζεύω. Μάλιστα, ο Πλεύρης συνέδεσε εσφαλμένα το μάσσω με το μασώ θεωρώντας ότι οι σημασίες των δύο ρημάτων είναι παραπλήσιες και ότι το μάσημα θυμίζει ζύμωμα με τα δόντια! Ωστόσο, έχουν διαφορετικές ρίζες—το μασῶ είναι εξέλιξη του αρχαιότερου μασῶμαι—και παρά τη σημερινή φωνολογική ομοιότητά τους, στην αρχαιότητα ακούγονταν διαφορετικά.

Η εισήγηση του Πλεύρη είναι κλασική περίπτωση παρετυμολογίας. Η λέξη massage πλάστηκε στα γαλλικά, από τα οποία πέρασε στα αγγλικά, και πρωτομαρτυρείται το 1874. Εικάζεται ότι ως τέχνη μάλαξης των μυών εισήχθη από τον αραβικό στον γαλλικό πολιτισμό κατά τη διάρκεια των ναπολεόντειων εκστρατειών στην Αίγυπτο και προέρχεται από το αραβικό ρήμα massa, δηλαδή τρίβω, χαϊδεύω, μαλάσσω.
************************************** *********** ***********
Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
vassileiou@cbs.mpg.de
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook).