«Ου την φύσιν, αλλά την υπόστασιν…»

Β ́
Το γεγονός ότι προορισμός τής ζωγραφικής στην βυζαντινή ναοδομία είναι να «τελειώσει», συμπληρώνοντάς το, το αρχιτεκτόνημα, ήταν ό,τι τελικά συμπεράναμε στο προηγούμενο άρθρο. Ο ζωγράφος, με άλλα λόγια, κρατάει στα χέρια του την υπόσταση τού αρχιτεκτονήματος: Μπορεί είτε να το συντρίψει, πράγμα «εύκολο», είτε να το τελειώσει, πράγμα όμως «δυσκολότερο»! Ιδού γιατί:

Είναι γνωστό πως κυρίαρχο αισθητικό αίτημα στη βυζαντινή αρχιτεκτονική είναι η έκφρασις τού Υψηλού. Πράγμα που επιτυγχάνει η μεγάλη εκείνη τέχνη, πρωτίστως με τη διαλεκτική τών ποικίλων μερών (κιόνων, αψίδων σφαιρικών, τριγώνων κ.λπ) όσων συνθέτουν το αρχιτεκτόνημα, ώστε το αίσθημα τού θεατή να «ωθείται» προς τα άνω, προς το κυρίαρχο σημείο συμβολισμού τού ναού (γεγονός που στο Βυζάντιο υποβάλλεται ήρεμα, με μέτρο, και όχι βίαια και άμετρα όπως στη γοτθική αρχιτεκτονική.)

Την επιδίωξη, συνεπώς, αυτή τη συμπληρώνει και η βυζαντινή ζωγραφική. Και είναι ο βασικός λόγος που η βυζαντινή αυτή ζωγραφική υιοθέτησε την τεχνοτροπία τής (διδιάστατης) επιφάνειας, και όχι του (προοπτικού) βάθους. Ώστε η αγιογράφηση τού ναού να αναδεικνύει, με υποδειγματική δε λιτότητα, το γεωμετρικό σχήμα όπου δημιουργείται η αγιογραφία, ενισχύοντας έτσι την συμβολική αποστολή του ως αρχιτεκτονικού μέλους. Στην «κίνηση»1* δηλ. που υποβάλλει ως σύνολο ο ναός προς το ύψος. Γεγονός που δεν συμβαίνει στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, π.χ. του Μπαρόκ, όπου η πληθωρική προοπτική αλλοιώνει, μέχρις εξαφάνισης, ακόμα και το ίδιο το σφαιρικό σχήμα τού τρούλου, ακυρώνοντας έτσι τον κυρίαρχο συμβολισμό του, ως κορυφαίου στοιχείου τού ναού.

Πέρα όμως από την τεχνοτροπία, που για τη βυζαντινή ζωγραφική αποτελεί γενικό χαρακτηριστικό στους ναούς, σημαντικό είναι να κατανοήσει ο αγιογράφος τού κάθε ναού, πρώτο, το κρίσιμο θέμα τής θέσης, και δεύτερο, το μέγα θέμα τής κλίμακας τών ζωγραφικών έργων στον συγκεκριμένο ναό.

Για τη θέση τών αγιογραφιών, πρέπει, για παράδειγμα, να γνωρίζει ότι με το δάπεδο τού ναού συμβολίζεται η γη, με τον τρούλο ο ουρανός, και με την κόγχη τού Ιερού Βήματος ο σύνδεσμος ουρανού και γης. Για τον λόγο αυτό, η μορφολογία τής εικόνας σ’ αυτές τις επιφάνειες, απορρέει μεν από το Δόγμα και την ιεραρχική τάξη, κυρίως όμως καθορίζεται από την αρχιτεκτονική τού χώρου. Έτσι στην ασπίδα τής κόγχης τού ιερού αγιογραφείται η πλατυτέρα, και στον τρούλο ο Παντοκράτωρ, σε ιδιάζουσα κλίμακα αμφότερες. Λέει, σε μια ποιητικής διάθεσης έκφραση, ο Μιχελής: «Ο τρούλος θεωρείται ως θυρίδα μέσα από την οποία ο Παντοκράτορας θεάται τους πιστούς επί τής γης»...

Η ρήση αυτή τού Μιχελή μάς οδηγεί και στο επόμενο μέγα θέμα: Τής κλίμακας τών ζωγραφικών έργων στον ναό! Και είναι, πρώτο η κλίμακα τών έργων μεταξύ τους, δεύτερο, που αποτελεί και το σημαντικό, η κλίμακα που δημιουργούν οι αγιογραφίες, όλες μαζί, για τον κάθε ναό!2* Όσον αφορά το πρώτο, αυτό είναι που ερμηνεύει γιατί ο Παντοκράτωρ στον τρούλο απεικονίζεται συντριπτικά υπερμεγέθης σε σχέση με τα άλλα εικονιζόμενα προσωπα.3* Το δεύτερο, που όπως είπαμε είναι και το κυρίαρχο, είναι το «μυστικό» εκείνο «μέτρο» που επιβάλλει η «προσωπική κλίμακα» τού κάθε ναού, ο εσωτερικός του «λόγος» ως αρχιτεκτονήματος! Το αίσθημα αυτής τής κλίμακας, είναι που καλείται ο ζωγράφος να συσχετίσει, με το αρχιτεκτόνημα, τις αγιογραφίες του.

Το συμπέρασμα που προκύπτει από την προηγηθείσα επιγραμματικά σύντομη ανάλυση είναι διπλό: Το πρώτο πηγάζει από το γεγονός που μόλις επισημάναμε, ότι ο ναός έχει προσωπική κλίμακα. (Ό,τι ονομάσαμε δικό του «λόγο»). Σε ένα τέτοιο χώρο συνεπώς, που, ως ελληνότροπος, μετέρχεται την ανθρώπινη κλίμακα, δεν είναι δυνατό να εγγραφούν σώματα μικροσκοπικά για να χωρέσει πλήθος, όπως φαίνεται πως είναι πια τάση τών ζωγράφων (είτε απαίτηση τών εκκλησιαστικών επιτροπών!), ώστε να υπάρξει μέγιστος αριθμός αγιογραφιών!4*

Ο ναός δεν είναι κάποια πινακοθήκη, να αποθηκεύονται πλήθος έργα... Δεύτερο συμπέρασμα είναι συνέπεια τού πρώτου: Εφόσον ο ναός δεν είναι πινακοθήκη, είναι τουλάχιστον παραμορφωτική τού, υψηλού αισθητικού ήθους, προορισμού του, η σύγχρονη τάση να αναρτώνται αδιακρίτως στους τοίχους ναών πλήθος ετερόκλητες φορητές εικόνες αγίων!

Για να κάνουν, αλήθεια, τι; Να υποκαταστήσουν τάχα την απουσία τοιχογραφιών; Δεν είναι αυτό μυκτηρισμός τής ίδιας τής συμβολικής τού βυζαντινού ναού;5* Δεν είναι, αυτό ειδικά, αναστροφή τού πολιτισμού μας; Όταν μάλιστα Γερμανός αισθητικός, ο Βουλφ, διαπίστωσε πως: «Η βυζαντινή αγιογραφία δεν παριστάνει, εκφράζει»...

Προς τι όμως ξένες ρήσεις, όταν, κατά δώδεκα αιώνες, προηγήθηκε εκείνη τού Δαμασκηνού: «Ου την φύσιν αλλά την υπόστασιν».
ΧΑΡΗΣ ΦΕΡΑΙΟΣ
Διδάκτωρ του ΕΜΠ
1* Υπενθυμίζω: Ο χριστιανός δεν βλέπει τον κόσμο στατικά, αλλά «εν γίγνεσθαι»...

2* Αίσθηση που, όπως κορυφαίοι αισθητικοί θεωρούν, ο Αρχιτέκτων κατέχει (άλλωστε είναι και φυσιολογικό), σπανιότερα δε ο ζωγράφος.

3* Συνήθεια αυτή τού παλαιόθεν ελληνικού τρόπου (άγαλμα του Διός στον ναό τής Ολυμπίας).

4* Παράδειγμα: Ναός Αγ. Παντελεήμονος Λακατάμειας, όπου μια ούτως η άλλως θορυβώδης αρχιτεκτονική, συμπληρώνεται από μια καταθορυβούσα αγιογράφηση...

5* Ιδίως όταν αυτό γίνεται σε ιστορικούς ναούς όπως ο Αγ. Κασσιανός Λευκωσίας.