Υπηρετώντας την κυπριακή παράδοση και το κυπριακό τραγούδι

Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ ΜΙΛΑ ΣΤΗ «Σ» ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΤΟΥ ΔΟΥΛΕΙΑ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΟΣΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΚΑΝΕ
Σύντομα θα παρουσιάσει στο κοινό της Κύπρου κι όχι μόνο ένα σπουδαίο, μεγάλο έργο, τις Κυπριακές Φωνές, αναδεικνύοντας μέσα από αυτόν τον μεγάλο θησαυρό που διαθέτει η χώρα μας και που σε πολλούς είναι άγνωστος
«Όταν λέμε Φωνές εννοούμε συγκεκριμένες μελωδίες, πάνω στις οποίες οι λαϊκοί ποιητές, οι πνευματικοί δημιουργοί προσάρμοζαν τους στίχους τους για να τους τραγουδήσουν», εξηγεί για τη νέα του δουλειά
Η βιβλιογραφία είναι πραγματικά ανύπαρκτη και για τον λόγο αυτόν πάντα επιλέγω με τις δισκογραφικές μου δουλειές να παρουσιάζω κι ένα ένθετο με αρκετές πληροφορίες, κυρίως πάνω στις κυπριακές φωνές, οι οποίες είναι αναπόσπαστο και πολύ σημαντικό κομμάτι της παράδοσής μας
Όσον αφορά τη δισκογραφία, θεωρεί ως σημαντικότερές του δουλειές «Τα Κυπριακά Παραδοσιακά Τραγούδια για Παιδιά» που κυκλοφόρησε το 2008, το «Γεια σου Μαστόρισσα» το 2011 και το «Τραουδούμεν Κυπριακά» το 2012
Μιχάλης Χατζημιχαήλ. Ένα όνομα, μία ιστορία. Ένα όνομα ταυτισμένο με την κυπριακή παράδοση και το κυπριακό τραγούδι, που με το έργο του θα αφήσει μία σημαντική παρακαταθήκη, μία ιστορία για τους επόμενους. Πρόκειται για έναν άνθρωπο που υπηρετεί εδώ και τρεις και βάλε δεκαετίες τη μουσική της Κύπρου μας, αναδεικνύοντας το μεγαλείο και τους θησαυρούς της, χωρίς να επιδιώκει ιδίον όφελος.

Στη μακρά πορεία του έχει παρουσιάσει πολλές δισκογραφικές δουλειές, ενώ είναι ο άνθρωπος που ανέδειξε μία μεγάλη φωνή της Κύπρου, αυτή της Κυριακούς Πελαγία και σύντομα θα κυκλοφορήσει τη νέα του δουλειά «Φωνές της Κύπρου». Μία σπουδαία δουλειά που θα χωριστεί σε τρία μέρη και θα αναδείξει όλες τις φωνές του τόπου μας, καταγράφοντας ταυτόχρονα σημαντικά στοιχεία για καθεμία από αυτές. Με αφορμή αυτό το σημαντικό γεγονός, η «Σ» συνάντησε τον Μιχάλη Χατζημιχαήλ στα στούντιο της Galinis Productions, με τον οποίο είχε μία ενδιαφέρουσα συνομιλία, η οποία παρουσιάζεται στις επόμενες παραγράφους.
-Κατ' αρχάς θα θέλαμε να μας πείτε μερικά πράγματα για τη νέα σας δισκογραφική δουλειά και πότε θα έχουμε την ευκαιρία να την απολαύσουμε.

Πρόκειται για την ενδέκατη προσωπική δισκογραφική μου δουλειά -εκτός από τις συμμετοχές σε δισκογραφικές δουλειές άλλων καλλιτεχνών- κι έχει να κάνει αποκλειστικά με τις λεγόμενες Κυπριακές Φωνές. Μέχρι σήμερα οι Φωνές δεν έχουν μελετηθεί όσο πρέπει κι ούτε υπάρχουν ολοκληρωμένες δουλειές με αυτές. Αποφάσισα, μετά από πολλά χρόνια σκληρής δουλειάς κι έρευνας, να παρουσιάσω μέρος αυτών σύντομα. Μέχρι τον Μάη.

Πριν προχωρήσω παρακάτω, να πω ότι όταν λέμε Φωνές εννοούμε συγκεκριμένες μελωδίες πάνω στις οποίες οι λαϊκοί ποιητές, οι πνευματικοί δημιουργοί προσάρμοζαν τους στίχους τους για να τους τραγουδήσουν. Δηλαδή, υπέτασσαν τον στίχο τους πάνω στις μελωδίες αυτές. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, οι Φωνές δεν είχαν συγκεκριμένους στίχους, επειδή ακριβώς ο κάθε λαϊκός ποιητής ταίριαζε τους δικούς του στίχους για να τους τραγουδήσει.
-Για πόσες φωνές μιλάμε και ποιες από αυτές θα παρουσιάσετε;

Οι φωνές είναι γύρω στις 40-45 συνολικά. Ένεκα του μεγάλου αριθμού, δυστυχώς δεν θα μπορέσουμε να τις περιλάβουμε όλες σε μία δισκογραφική δουλειά. Για να γίνει αυτό θα χρειαστούν τρία τουλάχιστον cds. Σε αυτό που ευελπιστώ πως σύντομα θα κυκλοφορήσει, θα παρουσιάσουμε 13 τέτοιες Φωνές. Ανάμεσα σε αυτές είναι η λεγόμενη Αυκορίτισσα, η Νεκαλιστή Αυκορίτισσα, η Κοτροφίσιμη, η Κοτσινοχωρκάτικη η οποία χρησιμοποιείται στα τσιαττίσματα, η Ίσια φωνή για την οποία ο Καλλίνικος μάς λέει ότι είναι η βάση για τις περισσότερες Φωνές, η Πεγειώτισσα, η Παφίτισσα, μία εξαιρετικά δύσκολη φωνή για τον ερμηνευτή και άλλες.
-Ποιοι μετέχουν σε αυτή τη δουλειά;

Σε αυτή τη δουλειά έχω τη χαρά να συνεργαστώ για τρίτη φορά με τον Γιώργο Νταλάρα, με τον οποίο πρωτοσυνεργαστήκαμε το 2008 στην έκδοση Κυπριακά Παραδοσιακά Τραγούδια για Παιδιά και το 2011 στην τελευταία δισκογραφική δουλειά της μαστόρισσας, της Κυριακούς Πελαγία, με τίτλο «Γεια σου Μαστόρισσα», όπου τραγούδησε δύο τραγούδια. Στις Φωνές θα τραγουδήσει και η Δήμητρα Χατζημιχαήλ.
- Τα τελευταία χρόνια έχετε να επιδείξετε ένα τεράστιο έργο σε ό,τι αφορά την ανάδειξη της κυπριακής μουσικής παράδοσης. Πόσο δύσκολο ήταν για σας να συλλέξετε όλο αυτό το υλικό και να το παρουσιάσετε;

Πρέπει να πω πως το δύσκολο για μένα δεν είναι να δισκογραφήσω τις Φωνές. Το δύσκολο κι εκείνο που νομίζω ότι θα μείνει τελικά είναι η έρευνα των τελευταίων 35 χρόνων και οι πληροφορίες που θα καταγράφω στο ένθετο, που ελπίζω να φανούν χρήσιμες στους μουσικολόγους του μέλλοντος. Η βιβλιογραφία είναι πραγματικά ανύπαρκτη και για τον λόγο αυτό πάντα επιλέγω με τις δισκογραφικές μου δουλειές να παρουσιάζω κι ένα ένθετο με αρκετές πληροφορίες κυρίως πάνω στις Κυπριακές Φωνές, οι οποίες είναι αναπόσπαστο και πολύ σημαντικό κομμάτι της παράδοσής μας.

Ελπίζω με τις πληροφορίες που θα συνοδεύουν και τη νέα μου δουλειά να δώσω το έναυσμα για περαιτέρω μελέτη. Το ένθετο θα είναι γύρω στις 50-60 σελίδες και θα καταγράφει όλες τις πληροφορίες που έχω συλλέξει όλα αυτά τα χρόνια. Η καταγραφή και αξιοποίηση του υλικού είναι ένα κοπιώδες έργο που απαιτεί χρόνο, γνώση, θέληση, αντοχή, μεράκι και σωστή κρίση.
-Άρα θα είναι μία σημαντική παρακαταθήκη για τους επόμενους...

Αυτός είναι ο στόχος μου. Αυτή μου η έρευνα πιστεύω θα είναι πολύ βοηθητική ειδικά για τους μουσικολόγους, οι οποίοι θα θελήσουν να εμβαθύνουν ακόμη πιο πολύ σ’ αυτό το κεφάλαιο των Κυπριακών Φωνών, που, επαναλαμβάνω, είναι ένα σημαντικό, αν όχι το σημαντικότερο, κομμάτι της κυπριακής μουσικής παράδοσης.
-Από τις έως τώρα συνεργασίες σας, θα ξεχωρίζατε αυτή με την Κυριακού Πελαγία, τη μαστόρισσα όπως την αποκαλείτε;

Οπωσδήποτε. Ανεπιφύλακτα. Αυτό που έγινε με τη Μαστόρισσα δεν θα ξαναγίνει ποτέ. Έχω τόσα πολλά να πω γι' αυτή τη συνεργασία, που μπορώ να γράψω τόμους ολόκληρους πραγματικά. Πρωτοπήρα τη μαστόρισσα στο στούντιο για να ηχογραφήσουμε τραγούδια όταν ήταν σχεδόν εξήντα χρονών κι ενώ την ήξερα κυρίως μέσα στο Παραλίμνι και στα περίχωρα, όπου πήγαινε και τραγουδούσε. Δεν είχε κάνει ποτέ της δισκογραφική δουλειά, ούτε είχε μπει μέχρι τότε σε στούντιο ηχογράφησης.

Επίσης, δεν είχε την ευκαιρία να τραγουδήσει με μεγάλη ορχήστρα ή να τραγουδήσει σε ένα τεράστιο κοινό όμοιο με εκείνο της συναυλίας της Άννας Βίσση στο ΓΣΠ το 2004, που ήταν πραγματικά μεγάλη εμπειρία και για μένα.

Παρότι όμως ήταν σχεδόν εξήντα χρονών, καταφέραμε μέσα σε 15 χρόνια να γίνει η αγαπημένη παραδοσιακή τραγουδίστρια των Κυπρίων σε ολόκληρη τη γη και όχι μόνο. Κι αυτό, λόγω του σπουδαίου και μεγάλου της ταλέντου, αφού δεν είναι μόνο παραδοσιακή τραγουδίστρια. Είναι λαϊκή ποιήτρια, πολύ ετοιμόλογη και εξαιρετική στο τσιάττισμα, ενώ έχει και μία σπουδαία φωνή. Όλα αυτά κατάφεραν να την κάνουν παραδεκτή κι αποδεκτή από όλους. Πέραν τούτου, έχει αγαπηθεί από πολλούς μεγάλους καλλιτέχνες όπως η Άννα Βίσση, ο Γιώργος Νταλάρας, ο Μιχάλης Χατζηγιάννης, η Γλυκερία, κ.ά., σε σημείο που να την έχουν και πρότυπό τους.
-Είναι στην ουσία δική σας «ανακάλυψη»...

Η γνωριμία και η συνεργασία μας της έδωσε την ώθηση να βγει προς τα έξω. Και πραγματικά για μένα είναι ηθική ικανοποίηση που την επέλεξα, αλλά και τιμή που είχα την αποκλειστική συνεργασία μαζί της, ενώ είχε πάρα πολλές προτάσεις για να συνεργαστεί με άλλους. Η δική μας, επιτυχημένη, συνεργασία έληξε με τέσσερεις δισκογραφικές δουλειές, με τραγούδια που για πρώτη φορά έβγαιναν στην κυπριακή δισκογραφία, όπως το τραγούδι του «Αψεντή» που είναι τραγούδι του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, το «Είπα σου χτενίστου λλίον» και το «Περτίτζιν μου μιτσόστομον», την «Αρμενοπούλα», το «Βάωσε τζιαι ρωμάνισε», κ.ά., που είναι μέρος της έρευνας και καταγραφών μου ανά την Κύπρο.

Επειδή, λοιπόν, αντιλήφθηκα ότι δεν ήταν πουθενά καταγεγραμμένα αυτά τα τραγούδια, αποφάσισα πως έπρεπε να τα δισκογραφήσω και να τα αναδείξω. Αυτό ήταν το ερέθισμα που με οδήγησε στην αναζήτηση της Κυριακούς, για να την πείσω να συνεργαστούμε και να αναδείξουμε όλον αυτόν τον θησαυρό του τόπου μας, πράγμα που καταφέραμε.
-Πέραν όμως της Κυριακούς Πελαγία, εσείς αναδείξατε και μία άλλη, νεότερη φωνή, τη Βασιλική Χατζηαδάμου.

Εσείς το λέτε. Η αλήθεια είναι ότι της έδωσα τη βοήθεια και τη στήριξη που μπορούσα. Αυτό μόνο. Την εμπιστεύομαι για δέκα τώρα χρόνια. Αυτά τα δέκα χρόνια συνεργαστήκαμε πολύ αποδοτικά και πιστεύω ότι καταφέραμε αξιοπρόσεκτα πράγματα. Δισκογραφικά, τηλεοπτικά και σε παραστάσεις. Μετά από μια τόσο σταθερή και δημιουργική πορεία, τα λάθη και τα πειράματα δεν έχουν θέση και πιθανό να γίνουν τροχοπέδη στην παραπέρα πορεία.
-Ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ, όμως, δεν είχε ποτέ εύκολα χρόνια κι ειδικά όταν ήταν στην Αθήνα για σπουδές.

Ναι, υπήρξαν όντως αρκετές δυσκολίες, όμως χωρίς δυσκολίες δεν μπορεί να σου χαμογελάσει η μέρα. Ταυτόχρονα πρέπει να πω πως ήμουν και αρκετά τυχερός. Κι αυτό, γιατί ενώ τα πρώτα δύο χρόνια των σπουδών μου προσπαθούσα με νύχια και με δόντια να επιβιώσω δουλεύοντας σε διάφορες πολύ σκληρές δουλειές, όπως ήταν οι οικοδομές, τα εργοστάσια κ.ά., εντούτοις, επειδή «γρατζουνούσα» και μία κιθάρα, κατάφερα πρωτοπατήσω σε πάλκο και να δείξω τι μπορούσα να κάνω. Θυμάμαι αρκετές φοιτητικές συνάξεις και συγκεντρώσεις που πήγαινα και έπαιζα με την κιθάρα μου και τραγουδούσα.

Σε μία από αυτές έτυχε να έρθει και ένας κύριος που είχε μία μικρή μπουάτ. Όταν με άκουσε μου πρότεινε, εάν ήθελα να συμμετέχω στην μπουάτ του λέγοντας μερικά κυπριακά τραγούδια. Έτσι άρχισε η επαφή μου με τον χώρο και η αναζήτηση της πραγματικής μας ταυτότητας μέσω της κυπριακής μουσικής παράδοσης.

Για καλή μου τύχη στην Αθήνα η μια παράσταση μου έφερνε την επόμενη κι αυτό μου έδινε ακόμη πιο μεγάλη ώθηση για να συνεχίσω, και να εμβαθύνω ακόμη περισσότερο στο κυπριακό τραγούδι και την κυπριακή παράδοση ευρύτερα. Ένιωθα ότι όταν τραγουδούσα άρεσε στον κόσμο. Κι όταν είδα ότι τα μηνύματά μου περνούσαν στον κόσμο, αποφάσισα να ασχοληθώ πιο εντατικά, πιο σοβαρά, πιο προγραμματισμένα, πιο μεθοδικά, πιο μελετημένα.
-Στα τόσα χρόνια της πορείας σας είχατε την ευκαιρία να γνωρίσετε μεγάλες μορφές του ελληνικού τραγουδιού, όπως ο Νίκος Ξυλούρης, ο Γιώργος Νταλάρας, η Άννα Βίσση, ο Μιχάλης Βιολάρης κ.ά.

Όντως, είχα την τιμή να συνεργαστώ με πολύ μεγάλες φωνές και μορφές του ελληνικού τραγουδιού. Με τον συνθέτη Γιώργο Κατσαρό είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ στον Πρώτο Διαγωνισμό Ταλέντων που διοργάνωσε η ΕΡΤ, «Να η ευκαιρία». Επίσης, είχα την τύχη να συνεργαστώ σε συναυλίες με καταξιωμένους καλλιτέχνες όπως η Άννα Βίσση, ο Μιχάλης Βιολάρης, ο Μιχάλης Χατζηγιάννης, η Νένα Βενετσιάνου, ο Δώρος Δημοσθένους, η Δέσποινα Ολυμπίου, ο Νίκος Χατζόπουλος, ο Παναγιώτης Λάλεζας και δισκογραφικά με το Γιώργο Νταλάρα.

Ξεχωριστή ήταν η συνεργασία μου με τον Παναγιώτη Μυλωνά στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το 2012. Σημαντικότερη στιγμή για μένα το 2016, εκτός από την τηλεοπτική επιτυχία με την Παραδοσιακή Βραδιά, ήταν η συμμετοχή μου στη μεγάλη συναυλία «Ζήτω το Κυπριακό Τραγούδι» που έγινε στο αρχαίο Θέατρο Κουρίου με τους Μιχάλη Βιολάρη, Κωνσταντίνα, Κώστα Χατζηχριστοδούλου και Βασιλική Χατζηαδάμου, σε ενορχήστρωση Άδμητου Πιτσιλλίδη και στο πιάνο τον Βάσο Αργυρίδη.

Όσον αφορά τη δισκογραφία, σημαντικότερές μου δουλειές θεωρώ Τα Κυπριακά Παραδοσιακά Τραγούδια για Παιδιά το 2008, Γεια σου Μαστόρισσα το 2011 και Τραουδούμεν Κυπριακά το 2012. Όμως και οι άλλες μου δισκογραφικές δουλειές έχουν μια περίοπτη θέση στην καρδιά μου και στη συνείδηση του κόσμου. Ευλογία Θεού και η συμμετοχή μου στην έκδοση του Γιάννη Σαούλη, Ζιβανία και Τσαμαρέλλα.
-Βέβαια, επιστρέφοντας στην Κύπρο δεν ασχοληθήκατε από την αρχή με τη μουσική, αλλά περάσατε ένα διάστημα στα χωράφια...

Πάντα ήμουν αγρότης, από τον καιρό που ήμουν μωρό στο «κοφίνι». Μάλιστα, για 12 χρόνια, μετά τις σπουδές μου στα Οικονομικά, ήμουν επαγγελματίας αγρότης. Εντός αυτών των 12 χρόνων έκανα τις σημαντικότερες έρευνές μου, γιατί είχα αρκετό χρόνο στη διάθεσή μου να μελετήσω και να γυρίσω την Κύπρο απ’ άκρη σ’ άκρη και να καταγράψω πολλά και ωφέλιμα.

Στα 37 μου, αποφάσισα ότι θα τα εγκαταλείψω όλα για να ασχοληθώ αποκλειστικά με το κυπριακό τραγούδι και την κυπριακή παράδοση. Αυτή η επιθυμία έπεσε πάνω μου σαν ευεργετική βροχή. Θα ήμουν αχάριστος αν έλεγα ότι ασχολούμενος με την παράδοση του τόπου μας έχασα χρόνο. Κοπίασα, μα δεν κουράστηκα. Ξόδεψα, μα δεν ζήμιωσα. Στερήθηκα, μα δεν μετάνιωσα. Η δημιουργία και η επαφή μου με τον κόσμο με αντάμειψε με μια πρωτόγνωρη εσωτερική χαρά.
-Τα τελευταία χρόνια μεταφέρετε την κυπριακή παράδοση και στην τηλεόραση, μέσω του «Παίζουμε Κυπριακά» και της «Παραδοσιακής Βραδιάς». Αυτό έχει αλλάξει καθόλου τη ζωή σας;

Έχει αλλάξει εννοείται... Έγινε πιο δύσκολη και πιεστική, γιατί μου μείωσε τον ελεύθερό μου χρόνο. Αυτά υπό τύπον αστείου βέβαια. Έχω ευτυχήσει τα τελευταία πέντε και βάλε χρόνια να ήμουν και να είμαι σε δύο εκπομπές που κρατούσαν και κρατούν την πρωτιά στην ώρα προβολής τους, με κοινό που ξεκινά από παιδιά νηπιαγωγείου και φτάνει μέχρι την τρίτη ηλικία. Εννοώ την Παραδοσιακή Βραδιά και το Παίζουμε Κυπριακά.

Με σπουδαίους συνεργάτες τον Γιάννη Τσιμιτσέλη, τη Βασιλική Χατζηαδάμου, τον Σάββα Στεφάνου. Βέβαια, αυτές οι εκπομπές δεν θα έβλεπαν το φως της «τηλεόρασης», εάν δεν τις οργάνωνε και δεν τις αναδείκνυε η Galinis Productions και ειδικά ο Νίκος Γαλήνης, ο οποίος αγαπά και στηρίζει την κυπριακή παράδοση και έχει να επιδείξει σημαντικότατες παραγωγές στην κυπριακή τηλεόραση. Συνεπώς, ήταν και είναι μεγάλη τύχη, αλλά και τιμή για μας που συνεργαζόμαστε μαζί του. Πιστεύω όμως ότι τον έχουμε βγάλει ασπροπρόσωπο με τη δουλειά, τη μελέτη και το μεράκι μας.
-Το γεγονός πως στην εκπομπή φιλοξενείτε κάθε Σαββατόβραδο διάφορους πολιτιστικούς και χορευτικούς ομίλους, στους οποίους μετέχουν και μικρά παιδιά, πιστεύετε ότι αυτά τα παιδιά θα είναι το αύριο αυτού του τόπου που θα κρατήσει ζωντανή την παράδοσή μας;

Εάν κρίνω από το 1991 που πρωτοξεκίνησα και έκανα το πρώτο μου μουσικό σχήμα, έχουν γίνει μεγάλα, τεράστια βήματα προόδου και πιστεύω πως υπάρχει μέλλον, επειδή ήρθαν πολλοί νέοι κοντά στη μουσικοχορευτική μας παράδοση. Εκείνο που πιστεύω πως συνέβαλε τα μέγιστα γι' αυτή τη στροφή των νέων είναι η Κυριακού Πελαγία, την οποία αγάπησαν οι Κύπριοι κάθε ηλικίας.
-Κλείνοντας, θα θέλαμε να μας πείτε και μερικά πράγματα για το Μουσικό σας Σχήμα «Μεσόγειος».

Το 1991, όταν μετά από τις έρευνες που έκανα και είδα ότι πολλά τραγούδια που εντόπισα δεν υπήρχαν στην κυπριακή δισκογραφία, αποφάσισα να δημιουργήσω το πρώτο μουσικό μου σχήμα, το Μουσικό Σχήμα «Μεσόγειος». Το ονόμασα «Μεσόγειος» επειδή δεν παίζαμε μόνο κυπριακά τραγούδια, αλλά και τραγούδια από πολλές περιοχές της Μεσογείου όπως τα ελληνικά νησιά. Αργότερα το μετονόμασα σε «Ανατολική Μεσόγειο» και ακολούθως σε Μουσικό Σχήμα Μιχάλη Χατζημιχαήλ. Κλείνοντας, θα ήθελα να σας αφιερώσω και ένα τετράστιχο:

«Τα έργα μας που κάμνουμεν στην στράταν της ζωής μας
Εν με το γαίμαν της καρκιάς, το μύρον της ψυσιής μας.
Τζι’ η πιο καλή ανταμοιβή τζι’ η μόνη πιερωμή μας
Εν η πολλή αγάπη σας, φίλοι αγαπητοί μας».