Περικοπές και στα φωνήεντα;

Το καλοκαίρι του 2012 ξέσπασε στην Ελλάδα ένας γλωσσικός πόλεμος με αφορμή την εισαγωγή της νέας γραμματικής για την πέμπτη και έκτη δημοτικού ως βιβλίου αναφοράς για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας σε Ελλάδα και Κύπρο από το ακαδημαϊκό έτος 2011–2012. Στη λεγόμενη «φωνηεντιάδα» ή «πόλεμο των φωνηέντων» οι αμυνόμενοι «θεματοφύλακες της γλώσσας»—αρχικά μια μερίδα εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και αργότερα διάφοροι «εθνοακτιβιστές»—παρακινούμενοι από ιδεολογικά κίνητρα και επιστρατεύοντας αντιεπιστημονικά επιχειρήματα άδραξαν την ευκαιρία να εξαπολύσουν μια πρωτοφανή επίθεση εναντίον των γλωσσολόγων με την κατηγορία ότι δήθεν προωθούν την κατάργηση γραμμάτων και την απλοποίηση του ελληνικού αλφαβήτου.

Το casus belli

Πέτρα του σκανδάλου υπήρξε η παρουσίαση του φωνολογικού συστήματος και του συστήματος γραφής της νεοελληνικής στο δεύτερο μέρος της νέας γραμματικής (σελίδες 34–56). Οι συγγραφείς κατηγορήθηκαν ότι δήθεν καταργούσαν από την ελληνική τα φωνήεντα ήτα, ύψιλον και ωμέγα και τα σύμφωνα ξι και ψι, ενώ προσέθεταν στα φωνήεντα τον «δίφθογγο» ου και στα σύμφωνα τα δίψηφα μπ, ντ και γκ. «Βιασμός της ελληνικής γλώσσας» και «εθνική εξολόθρευση» ήταν μερικές από τις τρομολαγνικές και καταστροφολογικές εκφράσεις της υστερικής παραφιλολογίας που ακολούθησε και απευθυνόταν στο θυμικό και στα εθνικά αντανακλαστικά ενός εύπιστου κοινού αγγίζοντας τα όρια της φαιδρότητας. Τα λογύδρια που δημοσιεύτηκαν διανθίστηκαν βέβαια και με ανάλογους χαρακτηρισμούς προς τους συγγραφείς (π.χ. «ανθέλληνες»). Επακόλουθο ήταν η συνωμοσιολογία περί απόπειρας απλοποίησης του ελληνικού αλφαβήτου με την κατάργηση γραμμάτων, μελλοντικής επιβολής φωνητικής ορθογραφίας και τελικής αντικατάστασης του ελληνικού με το λατινικό αλφάβητο!

Ήταν απλώς μια παρεξήγηση

Η παρανόηση άρχισε από ένα στρεβλό πρότυπο γραμματικής που οι διαφωνούντες είχαν στο μυαλό τους και ενισχύθηκε από την ελλιπή γνώση των πηγών που παρέθεταν· προπαγανδίστηκε μάλιστα στηριζόμενη σε επιλεκτική αναπαραγωγή μιας και μόνο σελίδας από το επίμαχο δεκασέλιδο κεφάλαιο. Οι παραδοσιακές γραμματικές της νεοελληνικής (π.χ. η νεοελληνική γραμματική Μ. Τριανταφυλλίδη), οι οποίες υπηρέτησαν επάξια την ελληνική εκπαίδευση για πολλές δεκαετίες και για πολλούς αποτελούν πρότυπο γραμματικής, ακολουθούν μια προ-γλωσσολογική πρακτική περιγραφής της γλώσσας που έχει τις ρίζες της στην ελληνιστική περίοδο: αντικείμενο περιγραφής τους είναι ο γραπτός λόγος.

Ενδεικτικό στοιχείο της πρακτικής αυτής είναι ότι περιλαμβάνουν τα σημεία στίξης, τα οποία δεν υφίστανται στον προφορικό λόγο, αλλά αναπαριστούν γραπτώς τα μελωδικά και εκφραστικά χαρακτηριστικά της προφορικής ομιλίας. Η νέα γραμματική ωστόσο εφαρμόζει μια διαφορετική προσέγγιση: περιγράφει τη γλώσσα στη συγχρονική της μορφή δίνοντας βαρύτητα στον προφορικό λόγο, ο οποίος αποτελεί την πρωτογενή έκφανση του γλωσσικού συστήματος. Έτσι, για παράδειγμα, η νέα γραμματική καινοτομεί αφιερώνοντας το πρώτο μέρος της στη γλωσσική χρήση και τις λειτουργίες της γλώσσας στην επικοινωνία. Επιπλέον, καλλιεργεί μεταγλωσσική ικανότητα, δηλαδή διδάσκει στους μαθητές με ευχάριστο και απλό τρόπο χρήσιμους γλωσσολογικούς όρους, οι οποίοι τους βοηθούν να κατανοήσουν τα δομικά στοιχεία της γλώσσας κυρίως στον προφορικό λόγο, αλλά και στον γραπτό λόγο, κάνοντας ταυτόχρονα τις απαραίτητες διακρίσεις ανάμεσα στον προφορικό και τον γραπτό λόγο.

Τι λέει το επίμαχο κεφάλαιο

Η νέα γραμματική τονίζει τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ φθόγγων (δηλαδή, στοιχείων του προφορικού λόγου) και γραμμάτων (δηλαδή, στοιχείων του γραπτού λόγου). Αφενός οι φθόγγοι είναι οι γλωσσικοί ήχοι που παράγονται από τους αρθρωτές (γλώσσα, χείλη, δόντια, ουρανίσκο κ.λπ.) μέσω της φωνητικής οδού (λάρυγγα, στόμα, μύτη), και αφετέρου τα γράμματα είναι γραπτά σύμβολα που αναπαριστούν τους φθόγγους σε μια αλφαβητική γραφή, όπως την ελληνική. Αξίζει να πούμε ότι στη γλωσσολογία χρησιμοποιούμε ειδικά σύμβολα εντός αγκυλών—το γνωστό Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο—για να αποδώσουμε τους φθόγγους μιας γλώσσας (π.χ. [a], [r], [v]).

Στο πλαίσιο της καλλιέργειας μεταγλωσσικής ικανότητας, η νέα γραμματική εισάγει ένα απλουστευμένο σύστημα απόδοσης των φθόγγων χρησιμοποιώντας ελληνικά γράμματα εντός αγκυλών (π.χ. [α], [ρ], [β]), καθώς η ανάγνωση του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου απαιτεί εξειδικευμένη γνώση. Όσο αφορά τους φθόγγους, όταν εκπνέουμε αέρα χωρίς να τον παρεμποδίζουμε με κάποιο αρθρωτή παράγουμε φωνήεν, ενώ όταν εκπνέουμε αέρα παρεμποδίζοντάς τον με κάποιο αρθρωτή παράγουμε σύμφωνο.

Για να κατανοήσετε την ύπαρξη παρεμπόδισης ή μη, δοκιμάστε να προφέρετε ένα [α] και ένα [δ]. Οι συνδυασμοί των αρθρωτών δίνουν στον άνθρωπο τη δυνατότητα να παράγει έναν τεράστιο αριθμό φθόγγων. Κατακτώντας όμως ένα παιδί το γλωσσικό του σύστημα, από το δεύτερο εξάμηνο της ζωής του αρχίζει να διακρίνει μόνο έναν περιορισμένο αριθμό φθόγγων που είναι σημαντικοί στη μητρική του γλώσσα· αυτοί οι διαφοροποιητικοί φθόγγοι ονομάζονται φωνήματα. Προφέρετε, για παράδειγμα, τις ομάδες λέξεων φάση–φύση–φέσι, βουλή–βολή και πάθη–πάλι–πάχη–παύει και προσέξτε ότι σε κάθε ομάδα οι λέξεις διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ως προς έναν φθόγγο, ο οποίος τις κάνει διαφορετικές λέξεις. Συμπερασματικά, ως ομιλητές της νεοελληνικής διακρίνουμε συνολικά 23 φωνήματα—5 φωνήεντα και 18 σύμφωνα (δείτε την εικόνα)—τα οποία αναπαριστούμε στον γραπτό λόγο με 24 γράμματα και συνδυασμούς αυτών των γραμμάτων.

Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ενώ η χρήση των όρων φωνήεν και σύμφωνο αναφέρεται πάντοτε στον προφορικό λόγο, οι παραδοσιακές γραμματικές εφαρμόζουν καταχρηστικά αυτή τη διάκριση και στα γράμματα, με αποτέλεσμα να μιλάμε εσφαλμένα για 7 φωνήεντα και 17 σύμφωνα στο ελληνικό αλφάβητο. Αυτό θα ίσχυε αν υπήρχε απόλυτη αντιστοιχία μεταξύ ενός φωνήματος και ενός γράμματος, όπως συμβαίνει στις φωνητικές ορθογραφίες. Στην ελληνική ορθογραφία όμως, η οποία ανήκει στις ιστορικές ορθογραφίες, μια τέτοια αντιστοιχία δεν υφίσταται.

Ένας φθόγγος μπορεί να αποδίδεται με διαφορετικά γράμματα (π.χ. ο φθόγγος [ο] γράφεται με όμικρον ή ωμέγα και ο φθόγγος [ι] αποδίδεται με γιώτα, ήτα, ύψιλον ή τα δίψηφα οι, ει και υι) ή με συνδυασμό γραμμάτων (π.χ. ο φθόγγος [ου] αποδίδεται με το ου και οι φθόγγοι [μπ], [ντ] και [γκ] αποδίδονται με τα μπ, ντ και γκ αντίστοιχα). Αυτοί οι συνδυασμοί γραμμάτων ονομάζονται δίψηφα και όχι κατά το εσφαλμένο «δίφθογγοι»· ο φθόγγος [μπ] είναι ασφαλώς διαφορετικός από τους φθόγγους [μ] και [π].

Επίσης, ένα γράμμα μπορεί να αποδίδει έναν συνδυασμό φθόγγων (όπως τα ξι και ψι που αποδίδουν τους συνδυασμούς συμφώνων [κσ] και [πσ] αντίστοιχα). Αλλά, κι αν ακόμα θέλαμε να μιλήσουμε για 7 «φωνηεντικά γράμματα» και 17 «συμφωνικά γράμματα», τότε σε ποια από τις δύο κατηγορίες θα τοποθετούσαμε το ύψιλον, το οποίο εκτός από το φωνήεν [ι] αποδίδει και τα σύμφωνα [β] και [φ] (π.χ. ευάλωτος, ευκατάστατος);

«Περικοπές» λόγω άγνοιας...

Η νέα γραμματική μεταφέρει στους μαθητές όλες αυτές τις βασικές έννοιες από τον χώρο της γλωσσολογικής φωνητικής–φωνολογίας με έξυπνο και απλό τρόπο και τους βοηθά να συνειδητοποιήσουν τις δύο διαστάσεις της γλώσσας: την προφορική και τη γραπτή. Έννοιες που οι επικριτές της αρνήθηκαν ή δυσκολεύτηκαν να κατανοήσουν. Υποστήριξαν μάλιστα σθεναρά ότι οι πληροφορίες που δίνει η νέα γραμματική για τα φωνήεντα και τα σύμφωνα απέχουν από τις αντίστοιχες περιγραφές της γραμματικής Μ. Τριανταφυλλίδη.

Ο λόγος ήταν απλούστατα η πλήρης άγνοια των πηγών από μέρους τους. Όπως και η νέα γραμματική, έτσι και η γραμματική Μ. Τριανταφυλλίδη αναφέρει τη διάκριση φθόγγων και γραμμάτων, αναγνωρίζει την ύπαρξη μόνο 5 φωνηέντων και παρουσιάζει την αντιστοιχία φθόγγων–γραμμάτων. Ωστόσο, ως μια παραδοσιακή γραμματική, δίνει έμφαση στον γραπτό λόγο και χρησιμοποιεί τους όρους «φωνήεν» και «σύμφωνο» για να αναφερθεί στα γράμματα δημιουργώντας τη σύγχυση περί 7 φωνηέντων.

Μέσα στην εμμονή τους για 7 φωνήεντα, οι επικριτές προπαγάνδισαν το ψέμα ότι η νέα γραμματική καταργεί φωνήεντα και σύμφωνα αναπαράγοντας παραπλανητικά μόνο τη σελίδα 36, όπου παρουσιάζονται οι 23 φθόγγοι–φωνήματα με το απλουστευμένο Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο, και προσπερνώντας δόλια τις σελίδες 39–40, όπου παρουσιάζονται τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου και η αντιστοιχία φθόγγων–γραμμάτων. Φυσικά, το σύστημα παρουσίασης των φθόγγων που χρησιμοποιεί η νέα γραμματική έχει καθαρά διδακτική–τεχνική λειτουργία και σε καμιά περίπτωση δεν υπονομεύει το ελληνικό αλφάβητο, ούτε το αντικαθιστά. Όπως άλλωστε μαρτυρεί και το παντόγραμμα Ξεσκεπάζω την ψυχοφθόρα βδελυγμία, και τα 24 γράμματα είναι σε ενεργή χρήση!

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.

vassileiou@cbs.mpg.de

Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας

Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,

Τμήμα Νευροψυχολογίας,

Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)