Ο θάνατος του Κυριάκου Μάτση

Ο διερμηνέας κάλεσε ξανά τον Μάτση να παραδοθεί. Η απάντηση που έλαβε ήταν πάλι αρνητική. Ελπίζοντας να τον συλλάβει ζωντανό, ο McRitchie προχώρησε έρποντας και έριξε μια δακρυγόνο χειροβομβίδα μέσα στο κρησφύγετο
Είναι εξαιρετικά απίθανο ένας δεξιόχειρας, όπως ήταν ο Κυριάκος Μάτσης, να πυροβολήσει πάνω από δύο φορές στο κεφάλι του στην αριστερή του πλευρά
Τόσο τα επιδημιολογικά βιβλιογραφικά δεδομένα, όσο και οι χαρακτήρες του τραύματος (κυρίως αυτοί), συνηγορούν και είναι κατά πολύ περισσότερο συμβατά με τραύματα που προκάλεσε στον Κυριάκο Μάτση κάποιο άλλο πρόσωπο (ή κάποια άλλα πρόσωπα, και όχι ο ίδιος), που σε κάποια στιγμή βρέθηκε/αν κοντά του
Με αφορμή την αυριανή συμπλήρωση 60 χρόνων από τη θυσία του ήρωα της ΕΟΚΑ, Κυριάκου Μάτση, στις 19 Νοεμβρίου 1960, στο Κάτω Δίκωμο, η «Σημερινή» επαναδημοσιεύει σήμερα μια σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό ιστορική-επιστημονική εργασία για τον θάνατο του ήρωα. Η μελέτη υπό τον τίτλο «Ο Θάνατος του Κυριάκου Μάτση, 19 Νοεμβρίου 1958: Μια διεπιστημονική προσέγγιση», πρωτοδημοσιεύτηκε στο εξαμηνιαίο περιοδικό «Εθνική Φρουρά & Ιστορία» του Υπουργείου Άμυνας (Ιούλιος-Δεκέμβριος 2013, τεύχος 32). Τη μελέτη υπογράφουν οι Ανδρέας Κάρυος, Διδάκτωρ Κυπριακής Ιστορίας, University of London και Ανδρέας Μαρνερίδης, Διδάκτωρ Ιατρικής, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιατροδικαστής και Παθολογοανατόμος.

Συνδυάζοντας την ιστορική έρευνα και την ιατροδικαστική επιστήμη, οι συγγραφείς εξετάζουν κατά πόσον είναι αληθής η βρετανική εκδοχή, ότι «ο τερματισμός της ζωής του Κυριάκου Μάτση ήταν απόρροια αυτοχειρίας», ή κατά πόσον ο θάνατος του ήρωα προήλθε από άλλες αιτίες. Με την άδεια όλων των εμπλεκομένων, παραθέτουμε πιο κάτω αυτούσια την ιστορική-επιστημονική εργασία όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Εθνικής Φρουράς:
«Θάνατος του Κυριάκου Μάτση,
19 Νοεμβρίου 1958:
Μια Διεπιστημονική Προσέγγιση»
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Κυριάκος Μάτσης, ένα από τα σημαντικότερα στελέχη της ΕΟΚΑ1, σκοτώθηκε στις 19 Νοεμβρίου 1958, όταν βρετανικές στρατιωτικές μονάδες ανακάλυψαν την τοποθεσία του κρησφυγέτου του στην κοινότητα Δικώμου. Τα γεγονότα που συνδέονται με τον θάνατο του αγωνιστή καταλαμβάνουν ξεχωριστή θέση στην ελληνόγλωσση 2 και την αγγλόγλωσση 3 ιστορική παραγωγή, λόγω της προσωπικότητας, της πλούσιας επαναστατικής δράσης του και του ηρωικού τρόπου με τον οποίο επήλθε το τέλος του επιλέγοντας να μην παραδοθεί

4. Η συντριπτική πλειοψηφία των εν λόγω εκδόσεων συνηγορεί ότι ο θάνατος του αγωνιστή ήταν ακαριαίος και απότοκο της ενέργειας των Βρετανών στρατιωτών να ρίξουν χειροβομβίδες στην κρύπτη όπου βρισκόταν. Ωστόσο, αρχειακά δεδομένα, που εντοπίστηκαν στη συλλογή του Κρατικού Αρχείου στη Λευκωσία 5, παρέχουν μία εντελώς διαφορετική εκδοχή για την εξέλιξη των γεγονότων. Το βρετανικό ερευνητικό πόρισμα του Criminal Investigation Department (CID), σχετικά με τα γεγονότα της 19ης Νοεμβρίου 1958, καταλήγει ότι ο Μάτσης, «έχοντας αποφασίσει να μην παραδοθεί, έθεσε τέρμα στη ζωή του παρά να διακινδυνέψει να πληγωθεί ή να αιχμαλωτιστεί από τις Δυνάμεις Ασφαλείας»6.

Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η εξέταση της πιο πάνω θέσης, δηλαδή κατά πόσον ο τερματισμός της ζωής του Κυριάκου Μάτση ήταν απόρροια αυτοχειρίας. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η προσέγγιση που επιχειρείται είναι διεπιστημονική, εφόσον γίνεται συνδυασμός μεθόδων της ιστορικής9 και της ιατροδικαστικής 10 επιστήμης. Επομένως, στο πρώτο μέρος πραγματοποιείται ανασύνθεση των γεγονότων όπως αυτά σημειώνονται στα σχετικά βρετανικά έγγραφα, καθώς και η κριτική προσέγγιση του υλικού αυτού.

Στη δεύτερη ενότητα διερευνώνται οι συνθήκες του θανάτου του Μάτση, δίνοντας έμφαση στην αξιολόγηση της φύσης και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των τραυμάτων, που -σύμφωνα με την έκθεση της μεταθανάτιας εξέτασης που τότε διενεργήθηκε- έφερε στο σώμα του. Τα ερευνητικά εργαλεία, που αξιοποιήθηκαν, αποτελούνται από εκδόσεις που αναφέρονται σε διάφορες πτυχές της ζωής του Κυριάκου Μάτση, καθώς και τη σχετική ιατροδικαστική βιβλιογραφία. Επιπρόσθετα, πολύτιμη είναι η συμβολή στοιχείων που προέκυψαν από το αρχειακό υλικό του Κρατικού Αρχείου9, καθώς και πληροφορίες που λήφθηκαν από τον αδελφό του αγωνιστή, Γιαννάκη Μάτση10, ή εμπεριέχονται στο ιδιωτικό του αρχείο.11
2. ΜΕΡΟΣ Α: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
2.1. Δεδομένα
Για την καλύτερη κατανόηση των δεδομένων, που θα αξιολογηθούν στη συνέχεια, κρίνεται σκόπιμη η παράθεση των γεγονότων όπως τα κατέγραψαν μέλη των βρετανικών μονάδων που συμμετείχαν στην επιχείρηση εντοπισμού και εξουδετέρωσης του μαχητή της ΕΟΚΑ. Στις 19 Νοεμβρίου 1958, η περιοχή του Κάτω Δικώμου περικυκλώθηκε από δυνάμεις του αποικιακού καθεστώτος για τη διεξαγωγή ερευνών. Τα τμήματα που δραστηριοποιήθηκαν ήταν ένας λόχος του Συντάγματος Wiltshire, ένας λόχος του Συντάγματος Αλεξιπτωτιστών και μέλη της Αστυνομικής Δύναμης. Αποστολή τους ήταν η σύλληψη του Κυριάκου Μάτση, ο οποίος (όπως ανέφεραν οι πληροφορίες που είχαν εξασφαλίσει) κρυβόταν στην κοινότητα.

Γύρω στις 13:00, την ίδια μέρα, ο ταγματάρχης Timothy Frederick Knott (του Συντάγματος Wiltshire), ο ταγματάρχης Herbert Michael McRitchie (του Συντάγματος Αλεξιπτωτιστών), καθώς και άλλα μέλη του στρατού, άρχισαν να ερευνούν τα σπίτια στο βορειοδυτικό τμήμα του χωριού. Λίγο αργότερα έφτασαν στο σπίτι του Κυριάκου Χριστοδούλου (Διάκος), το οποίο έθεσαν υπό κλοιό. Ο ιδιοκτήτης της οικίας, η σύζυγος και τα δύο παιδιά τους ερευνήθηκαν και στάλθηκαν για περαιτέρω ανακρίσεις.12

Το σπίτι αποτελείτο από τέσσερα δωμάτια. Σύντομα διαπιστώθηκε ότι το δωμάτιο που χρησιμοποιείτο ως καθιστικό ήταν στρωμένο με πλακάκια στο πάτωμα, σε αντίθεση με το υπόλοιπο σπίτι, που είχε πέτρινα πατώματα. Οι στρατιώτες μετακίνησαν τα έπιπλα στον προθάλαμο και άρχισαν να ψάχνουν προσεκτικά το δάπεδο. Σε ένα σημείο κάτω από παράθυρο αντιλήφθηκαν ότι ένα τμήμα από τέσσερα πλακάκια ήταν χαλαρό. Η μετακίνησή του αποκάλυψε μία πλάκα κατασκευασμένη από σκυρόδεμα, η οποία αποτελούσε την είσοδο μιας κρύπτης.13

Κλήθηκε ένας διερμηνέας, ο οποίος κάλεσε στα ελληνικά τον Κυριάκο Μάτση. Μετά από μερικές προσπάθειες, μία φωνή μέσα από το κρησφύγετο ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα. Από τη συνομιλία που ακολούθησε, έγινε αντιληπτό ότι ο Μάτσης και δύο ακόμη άτομα ήταν μέσα στην κρυψώνα, οπλισμένοι με όπλα και βόμβες.

14 Ο μαχητής αρνήθηκε να παραδοθεί, ωστόσο δήλωσε ότι θα έστελνε έξω τους δύο συναγωνιστές του χωρίς οπλισμό.

15 Οι Βρετανοί υπολόγισαν ότι ίσως ακολουθούσε ανταλλαγή πυροβολισμών και έλαβαν θέσεις μάχης έξω από το σπίτι. Ακολούθως, δύο άνδρες, οι Ανδρέας Σοφιόπουλος και Κώστας Χριστοδούλου, βγήκαν από την κρύπτη με τα χέρια ψηλά για να παραδοθούν. Ο ταγματάρχης McRitchie μαζί με τον διερμηνέα εισήλθαν στην οικία από την πίσω πόρτα.

Παρατήρησαν ότι η τσιμεντένια πλάκα είχε μετακινηθεί από την είσοδο της κρύπτης. Ο διερμηνέας κάλεσε ξανά τον Μάτση να παραδοθεί. Η απάντηση που έλαβε ήταν πάλι αρνητική. Ελπίζοντας να συλλάβει το σημαίνον στέλεχος της ΕΟΚΑ ζωντανό, ο McRitchie προχώρησε έρποντας αθόρυβα και έριξε μία δακρυγόνο χειροβομβίδα μέσα στο κρησφύγετο. Αμέσως μόλις άκουσε τον μηχανισμό της να ενεργοποιείται, αποσύρθηκε από το σπίτι μαζί με τον διερμηνέα.

Μία ριπή αυτομάτου ακούστηκε μέσα από την οικία, γεγονός που κατέστησε δύσκολο στις δυνάμεις του αποικιακού καθεστώτος να ερμηνεύσουν τον λόγο ρίψης της, εφόσον (όπως ισχυρίζονται) δεν μπορούσαν να καταλάβουν κατά πόσον ο Μάτσης είχε πυροβολήσει εναντίον των Βρετανών στρατιωτών ή παρίστανε ότι είχε αυτοπυροβοληθεί, έχοντας πρόθεση να αρχίσει να βάλλει μετά εναντίον τους.

Ο ταγματάρχης McRitchie επέστρεψε στο σπίτι, προχώρησε ξανά έρποντας και έριξε μία χειροβομβίδα τύπου “36” μέσα στην κρύπτη. Εγκατέλειψε τρέχοντας το σπίτι και επέστρεψε μόνο μετά την έκρηξη της χειροβομβίδας. Ακολούθως, έριξε ακόμη μία χειροβομβίδα, ώστε να εξουδετερώσει οποιαδήποτε εκρηκτικά υπήρχαν στο κρησφύγετο. Μετά τη δεύτερη έκρηξη, οι ταγματάρχες Knott και McRitchie εισήλθαν στην κρύπτη, όπου αντίκρισαν το νεκρό σώμα ενός άντρα και δύο αυτόματα όπλα.

16 Έπειτα από τις πιο πάνω εξελίξεις, ένα μέλος της Αστυνομίας (Detective Sergeant Laurance Arthur Smith) μπήκε στο δωμάτιο και έθεσε υπό την ευθύνη του όλη την κατάσταση. Σε κανένα άλλο άτομο δεν επιτράπηκε η πρόσβαση στην κρύπτη, έχοντάς την υπό φύλαξη μέχρι την άφιξη (γύρω στις 17:00) του ταγματάρχη Harrison, ειδικού πυροτεχνουργού. Αφού εξετάστηκε ο χώρος της κρυψώνας, το σώμα του Κυριάκου Μάτση διακομίσθηκε εκτός, μαζί με δύο υποπολυβόλα, πυρομαχικά17 και προσωπικά αντικείμενα.

18 Ακολούθως, το κρησφύγετο σφραγίστηκε και τέθηκε υπό στρατιωτική αρμοδιότητα.19 Τέλος, το σώμα του νεκρού μεταφέρθηκε στο νεκροτομείο του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας. Εκεί, πραγματοποιήθηκε την επόμενη μέρα η αναγνώριση της σορού του αγωνιστή από τον πατέρα του, Χριστόφορο Μάτση,20 καθώς και η μεταθανάτια εξέταση από τον Dr N. G. Sanerkin (Senior Sp. Pathologist).21
2.2. Συζήτηση
Αντιπαραβάλλοντας το υλικό του βρετανικού πορίσματος με άλλες πηγές, διαπιστώθηκε διάσταση απόψεων αναφορικά με ειδικότερες πτυχές των γεγονότων. Για παράδειγμα, το πόρισμα του CID αναφέρει ξεκάθαρα ότι ο ταγματάρχης Herbert Michael McRitchie, στέλεχος του 1ου Τάγματος του Συντάγματος Αλεξιπτωτιστών, έριξε τις δύο χειροβομβίδες στο κρησφύγετο.22 Αντίθετα, υπάρχει η μαρτυρία του Frank Davis, ενός Βρετανού στρατιώτη, που υποστηρίζει ότι έριξε ο ίδιος τις χειροβομβίδες εκτελώντας τις διαταγές των ανωτέρων του.23

Επιπρόσθετα, στον βρετανικό φάκελο αναφέρεται ότι η ριπή που ακούστηκε μέσα από το κρησφύγετο ρίφθηκε μετά την παράδοση των δύο μελών της ΕΟΚΑ, Ανδρέα Σοφιόπουλου και Κώστα Χριστοδούλου, και ερμηνεύεται ως αυτοχειρία εκ μέρους του Κυριάκου Μάτση, η οποία οδήγησε στο τέλος του.24 Απεναντίας, ο Κώστας Χριστοδούλου μαρτυρεί δύο περιστατικά ρίψης πυροβολισμών: το πρώτο οφειλόταν σε κατά λάθος εκπυρσοκρότηση όπλου πριν από την έξοδο των μαχητών από το κρησφύγετο, λόγω της προσπάθειάς τους να αλλάξουν θέσεις μέσα σε αυτό (κατόπιν διαταγής του αρχηγού τους). 25 Το δεύτερο αφορά σε τρεις πυροβολισμούς και μία έκρηξη που άκουσε ο Χριστοδούλου μετά την έξοδό του από την κρύπτη και τη σύλληψή του από τους Βρετανούς.26

Στη συζήτηση δημιουργούνται εύλογες απορίες όταν ληφθούν υπόψη ακόμη δύο παράγοντες. Πρώτον, ο γιατρός που διεξήγαγε τη μεταθανάτια έρευνα, σημείωσε ως αιτία θανάτου του Μάτση τα τραύματα στο κεφάλι του, αλλά δεν προέβη σε οποιαδήποτε εκτίμηση περί αυτοχειρίας/αυτοκτονίας του άνδρα.27 Αντίθετα, σε ένα τέτοιο συμπέρασμα κατέληξε στο πόρισμα του CID ο επιθεωρητής S. E. Cox χρησιμοποιώντας μεν τα επιστημονικά ευρήματα του ιατρού, προσεγγίζοντάς τα όμως κατά το δοκούν ή απρόσεκτα, δηλαδή με τρόπο αυθαίρετο και αντιεπιστημονικό, εφόσον το μέλος της Αστυνομίας δεν είχε την επιστημονική κατάρτιση ώστε να μπορεί να τεκμηριώσει την ερμηνεία αυτή.

Δεύτερον, στην ερευνητική διαδικασία πρέπει να συνυπολογιστεί και η συλλογή πληροφοριών για τη στάση ζωής του Κυριάκου Μάτση απέναντι στον θάνατο. Όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι επρόκειτο για άτομο που αγαπούσε τη ζωή, έκανε σχέδια για το μέλλον και δεν είχε εκδηλώσει ποτέ πρόθεση -ή αφήσει έστω υπόνοιες- για αυτοκτονία.

Όπως υποδεικνύουν άτομα του στενού οικογενειακού του κύκλου ή που συνεργάστηκαν μαζί του στις τάξεις της ΕΟΚΑ, η δράση του σε όλους τους τομείς της ζωής είχε ευρύτητα και πολυμορφία, δείγμα της εκτίμησης που έτρεφε για την αξία της ζωής. Από την άλλη, ούτε η έννοια του θανάτου, της εθελοθυσίας ή του εισπηδητικού μαρτυρίου στο πλαίσιο της φιλοπατρίας ήταν κάτι το αλλότριο προς την προσωπικότητα του Μάτση.

28 Επρόκειτο για προσωπικότητα που είχε σφυρηλατήσει ένα υψηλό σύστημα αξιών, αρνούμενος μάλιστα την υπέρογκη αμοιβή που του είχε προτείνει ο Βρετανός κυβερνήτης της Κύπρου, Στρατάρχης Sir John Harding, για να εκμαιεύσει υψίστης βαρύτητας πληροφορίες για την ΕΟΚΑ, δηλώνοντας ότι: «Ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα αλλά περί αρετής».

29 Στην ίδια άποψη συνηγορεί επίσης και η μαρτυρία του αδελφού του ότι, ως αγωνιστής που προσέφερε τις υπηρεσίες του για την απελευθέρωση της Κύπρου, ήταν συμφιλιωμένος με το ενδεχόμενο του θανάτου, προσθέτοντας ότι «δεν θα παραδινόταν ποτέ ο Κυριάκος και ο θάνατος δεν ήταν φόβος για τον ίδιο ήταν μέσα στα στοιχεία του αγώνα»,30 κατάθεση που σκιαγραφεί περιεκτικά το ψυχολογικό προφίλ του Κυριάκου Μάτση αναφορικά με την προσέγγισή του για τη ζωή και τον θάνατο.
2.3. Συμπεράσματα
Όλα τα πιο πάνω ιστορικά στοιχεία δρουν υποστηρικτικά, ώστε να συμπεράνουμε ότι το βρετανικό πόρισμα και το σενάριο της αυτοχειρίας, στο οποίο καταλήγει, τίθενται εν αμφιβόλω. Οι αντικρουόμενες μαρτυρίες για συγκεκριμένα σημεία των γεγονότων, η χρήση των ευρημάτων της μεταθανάτιας εξέτασης από τον συντάκτη της βρετανικής αναφοράς κατά το δοκούν, καθώς και η μελέτη πληροφοριών από τη ζωή του Κυριάκου Μάτση δεν υποδεικνύουν συμβατότητα με το ενδεχόμενο της αυτοκτονίας.

Ωστόσο, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι οι παρατηρήσεις που σημειώθηκαν στο προηγούμενο τμήμα της ανάλυσης δεν δύνανται να προβληθούν καταληκτικά από μόνες τους ως μία αναμφισβήτητη απόρριψη της βρετανικής θέσης. Συνεπακόλουθα, η ιστορική έρευνα είναι αναγκαίο να στραφεί προς εξειδικευμένη γνώση επί ιατροδικαστικών ζητημάτων, για να καταλήξει σε συμπαγή συμπεράσματα αναφορικά με το κατά πόσον η περιπτωσιολογία που εξετάζεται ήταν προϊόν αυτοκτονίας.
3. ΜΕΡΟΣ Β: ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
3.1 Δεδομένα
Ο ιατρός Dr N. G. Sanerkin, που διεξήγαγε τη μεταθανάτια εξέταση (νεκροψία και νεκροτομή)31, περιγράφει τα τραύματα από σφαίρες (Bullet wounds) ως εξής: ένα τραύμα εισόδου σφαίρας, 0.7 εκατοστών σε διάμετρο, ακριβώς κάτω από την εξωτερική γωνία του αριστερού ματιού, που περιβάλλεται από πυκνό μαύρο εναπόθεμα σκόνης (σ.σ. αιθάλης) με σποραδικά στίγματα-τρυπήματα υπό μορφή τατουάζ (σ.σ. υπολείμματα/κόκκοι πυρίτιδας).

Η σφαίρα πέρασε προς τα άνω και προς τα δεξιά, τρυπώντας τον βολβό του αριστερού ματιού, διαπέρασε την οροφή του αριστερού οφθαλμικού κόγχου, διαπέρασε τον εγκέφαλο και εξήλθε μέσα από ένα μεγάλο τραύμα εξόδου με ακανόνιστες σχισμές, διαστάσεων 5x3 εκατοστών στη δεξιά μετωπο-βρεγματική περιοχή της κεφαλής.

Ένα τραύμα εισόδου σφαίρας 0.7 εκατοστών σε διάμετρο, ακριβώς μπροστά από το αριστερό αφτί, με περιστασιακό πλευρικό σχίσμα, αλλά χωρίς εναπόθεση σκόνης ή σποραδικά στίγματα-τρυπήματα υπό μορφή τατουάζ (σ.σ. δηλαδή χωρίς εναπόθεση αιθάλης και χωρίς εναπόθεση υπολειμμάτων/κόκκων πυρίτιδας). Η σφαίρα πέρασε προς τα άνω και προς τα δεξιά, μέσα στον εγκέφαλο, και εξήλθε μέσω ενός τραύματος εξόδου, περίπου 2.5x1.5 εκατοστών, στη δεξιά μετωπο-βρεγματική περιοχή της κεφαλής.32

Σχηματικά, τα τραύματα εισόδου και εξόδου, καθώς και η πορεία των σφαιρών φαίνονται στο πιο κάτω διάγραμμα. Τα τραύματα εισόδου αποδίδονται διαγραμματικά με κύκλους, τα τραύματα εξόδου με οκτάγωνα, η διεύθυνση με τη γραμμή και η κατεύθυνση με το βέλος (κόκκινο χρώμα για το τραύμα 1 και μπλε χρώμα για το τραύμα 2).
3.2. Συζήτηση
Όσον αφορά τα στοιχεία που αναφέρονται στην ιατρική έκθεση, σημειώνουμε ότι τα τραύματα εισόδου βρίσκονταν και τα δύο στα αριστερά. Η πορεία και στα δύο ήταν προς τα δεξιά και πάνω, με πύλη εξόδου στη δεξιά βρεγματο-μετωπιαία χώρα. Είναι γεγονός ότι στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν περιπτώσεις (case reports) αυτοχειρίας, όπου ο αυτόχειρας πυροβόλησε δύο (ή και περισσότερες) φορές το κεφάλι του.33 Εντούτοις, αυτό αφορά σε ποσοστό μικρότερο του 6% του συνόλου των αυτοχειριών, σε αντίθεση με τις ανθρωποκτονίες, στις οποίες σε ποσοστό σχεδόν 54% δύο ή περισσότερα τραύματα παρατηρούνται στο κεφάλι.34

Επιπλέον, οι περιοχές του ματιού ή του αφτιού (αυτές δηλαδή που περιγράφει ο Dr N. G. Sanerkin) είναι εξαιρετικά σπάνιες ανατομικές θέσεις τραυμάτων εισόδου σε περιπτώσεις αυτοχειρίας με πυροβόλα όπλα.35 Οι πιο συχνές ανατομικές περιοχές, στις οποίες εντοπίζονται τραύματα εισόδου στο κεφάλι, είναι σε φθίνουσα σειρά συχνότητας ο δεξιός κρόταφος (~67%), το στόμα (~16%), το μέτωπο (~7%), ο αριστερός κρόταφος (~6%), η κάτω γνάθος (~2%) και η βρεγματική περιοχή (~1%).

36 Οι δεξιόχειρες αυτόχειρες συνήθως πυροβολούν στη δεξιά πλευρά του κεφαλιού τους, ωστόσο υπάρχει ένα ποσοστό 5-8 % των αυτοχείρων που επιλέγουν την αντίθετη πλευρά (δηλαδή την αριστερή εφόσον πρόκειται για δεξιόχειρα και τη δεξιά εφόσον πρόκειται για αριστερόχειρα).

37 Από τα επιδημιολογικά δεδομένα, λοιπόν, προκύπτει ότι είναι εξαιρετικά απίθανο αυτά που ο Dr N. G. Sanerkin περιγράφει στην έκθεσή του να είναι συμβατά με αυτοχειρία, μιας και θα πρέπει να συντρέχουν μεταβλητές που από μόνες τους δεν είναι βιβλιογραφικά συχνές. Με άλλα λόγια, είναι εξαιρετικά απίθανο ένας δεξιόχειρας, όπως ήταν ο Κυριάκος Μάτσης,

38 να πυροβολήσει πάνω από δύο φορές στο κεφάλι του (αναφέρεται στη βιβλιογραφία σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά, από μόνο του, όμως, χωρίς να συντρέχουν τα υπόλοιπα) στην αριστερή του πλευρά (συμβαίνει, από μόνο του και χωρίς να συντρέχουν τα υπόλοιπα, μόνο σε ποσοστό 5-8 %) και μάλιστα και τις δύο φορές σε άτυπες περιοχές (δηλαδή στις περιοχές του ματιού και του αφτιού, κάτι που συμβαίνει σε ποσοστό <1% των αυτοχειριών, αλλά δεν αναφέρεται σε δεξιόχειρες που αυτοπυροβολήθηκαν στην αριστερή τους πλευρά ή το αντίστροφο).

Επιπρόσθετα, για να υπάρχουν δύο τραύματα εισόδου, σημαίνει ότι είτε υπήρξαν δύο πυροβολισμοί (δηλαδή η σκανδάλη πατήθηκε δύο φορές), που κατέληξαν στο κεφάλι ή ότι το όπλο βρισκόταν σε θέση ριπής και δύο από τις σφαίρες κατέληξαν στο κεφάλι. Στον χώρο βρέθηκαν σύμφωνα με τον Major Harrison ένα «9 χιλιοστών Sterling Sub-machine Gun» και ένα «.45 Sub-Machine Gun».39 Αμφότερα είναι υποπολυβόλα (άρα μπορούν να βάλλουν κατά ριπή), ενώ το διαμέτρημα για το πρώτο είναι 9 χιλιοστά και για το δεύτερο είναι 0.45 ίντσες (δηλαδή 11.43 χιλιοστά ή 0.1143 εκατοστά).

Αναφέρεται επίσης ότι βρέθηκαν πυρομαχικά διαμετρήματος 9 χιλιοστών σε υφασμάτινη τσάντα.40 Και τα δύο περιγραφόμενα τραύματα έχουν την ίδια διάμετρο. Δεν παρέχονται όμως λεπτομέρειες για το πού ακριβώς έγινε η μέτρηση του μεγέθους του τραύματος (στο δέρμα; στην έξω επιφάνεια του οστού; στην έσω επιφάνεια του οστού;). Είναι συνεπώς δύσκολο, αν όχι και αντιεπιστημονικό, να επιχειρηθεί συσχέτιση του διαμετρήματος των βλημάτων και του μεγέθους του τραύματος που τα δύο αυτά όπλα θα μπορούσαν να προκαλέσουν, γι’ αυτό και δεν προβαίνουμε σε αυτή τη συσχέτιση.

Το πρώτο τραύμα περιγράφεται από τον Dr N. G. Sanerkin με παρουσία πυκνής αιθάλης και σποραδικών στιγμάτων υπολειμμάτων πυρίτιδας γύρω του (υπό μορφή τατουάζ). Στο δεύτερο τραύμα κατηγορηματικά δηλώνεται από τον Dr N. G. Sanerkin ότι δεν υπήρχε ούτε εναπόθεση αιθάλης, ούτε εναπόθεση υπολειμμάτων πυρίτιδας («but no powder-marks or tattooing»41).

Η αιθάλη (καπνιά) και τα υπολείμματα πυρίτιδας εξέρχονται της κάννης του πυροβόλου όπλου και ανάλογα με την απόσταση εναποτίθενται στον στόχο, ενώ η έξοδός τους έχει σχήμα κώνου (με την κορυφή στο στόμιο της κάννης και τη βάση του κώνου στον στόχο) από το κέντρο του οποίου διέρχεται η βολίδα.42 Τα τυπικά τραύματα εισόδου στο κεφάλι όταν το πυροβόλο είναι σε απόλυτη ή σχεδόν απόλυτη επαφή με το κεφάλι είναι σχετικά μεγάλα και έχουν χαρακτηριστική αστεροειδή εμφάνιση.

Η εναπόθεση αιθάλης και υπολειμμάτων πυρίτιδας παρατηρείται σε τραύματα από πυροβόλα όπλα από απόσταση μεγαλύτερη των 5 εκατοστών και μικρότερη των 80 εκατοστών, ενώ δεν παρατηρείται σε τραύματα από πυροβόλα όπλα σε απόσταση μεγαλύτερη των 80 εκατοστών.43 Συνεπακόλουθα, μπορούμε εύλογα να δηλώσουμε ότι, βάσει της έκθεσης του ιατρού που διενήργησε την μεταθανάτια εξέταση, το πρώτο τραύμα δεν προήλθε από απόλυτη ή σχεδόν απόλυτη επαφή, αλλά από μία απόσταση που κυμαίνεται μεταξύ 5-80 εκατοστών, ενώ το δεύτερο τραύμα προήλθε από απόσταση μεγαλύτερη των 80 εκατοστών.
3.3. Συμπέρασμα
Αν δεχτούμε, λοιπόν, για σκοπούς συζήτησης, ότι αυτά τα τραύματα θα μπορούσε να είναι συμβατά με αυτοχειρία, τότε θα έπρεπε -βάσει των ευρημάτων που καταγράφονται στην ιατροδικαστική έκθεση του Dr N. G. Sanerkin, ο οποίος δεν καταλήγει σε συμπέρασμα κατά πόσον πρόκειται για αυτοχειρία ή όχι- ένας τέτοιος αυτόχειρας να τοποθετήσει το όπλο σε τέτοια θέση και απόσταση, ώστε να μπορεί να πατήσει την σκανδάλη (με το χέρι του ή χρησιμοποιώντας κάτι άλλο, π.χ. ένα ικανού μήκους ξύλο, για να πατήσει την σκανδάλη) και το όπλο να βάλλει κατά ριπάς με αποτέλεσμα να πετύχει την περιοχή του αριστερού του ματιού (και η απόσταση από την κάννη να είναι 5-80 εκατοστών) και στη συνέχεια να απομακρυνθεί από το όπλο ώστε η επόμενη βολίδα (ή κάποια απ’ τις επόμενες) να πετύχει την περιοχή του αριστερού του αφτιού (σε απόσταση μεγαλύτερη των 80 εκατοστών).

Η άλλη πιθανότητα είναι πρώτα να πέτυχε την περιοχή του αριστερού του αφτιού (σε απόσταση μεγαλύτερη των 80 εκατοστών, προφανώς πατώντας τη σκανδάλη με κάποιο αντικείμενο) και να πλησίασε με τέτοιο τρόπο το σταθερά τοποθετημένο υποπολυβόλο που έβαλλε κατά ριπάς ώστε η επόμενη (ή κάποια από τις επόμενες βολίδες) να πετύχει την περιοχή του αριστερού του ματιού σε απόσταση από την κάννη μεταξύ 5-80 εκατοστών. Επίσης, όλα αυτά θα έπρεπε αυτός ο αυτόχειρας να τα υπολογίσει και να τα πραγματοποιήσει σε διάστημα είκοσι λεπτών (βάσει της δήλωσης του ταγματάρχη Herbert Michael McRitchie)44 και μέσα στον περιορισμένο χώρο του κρησφυγέτου, όντας περικυκλωμένος από εχθρικές προς αυτόν δυνάμεις.

Το συμπέρασμα, συνεπώς, στο οποίο καταλήγει ο επιθεωρητής Stanley Ernest Cox, ότι ο Κυριάκος Μάτσης «έχοντας αποφασίσει να μην παραδοθεί, έθεσε τέρμα στη ζωή του παρά να διακινδυνέψει να πληγωθεί ή να αιχμαλωτιστεί από τις Δυνάμεις Ασφαλείας»45 είναι βάσει των χαρακτήρων των τραυμάτων, όσο και βάσει των επιδημιολογικών βιβλιογραφικών στοιχείων, εξαιρετικά απίθανο, αν όχι αδύνατο, να αντικατοπτρίζει το τι πραγματικά είχε συμβεί.

Τόσο τα επιδημιολογικά βιβλιογραφικά δεδομένα, όσο και οι χαρακτήρες του τραύματος (κυρίως αυτοί) όπως περιγράφονται από τον Dr N. G. Sanerkin, συνηγορούν και είναι κατά πολύ περισσότερο συμβατά με τραύματα που προκάλεσε στον Κυριάκο Μάτση κάποιο άλλο πρόσωπο (ή κάποια άλλα πρόσωπα, και όχι ο ίδιος), που σε κάποια στιγμή βρέθηκε/αν κοντά του.

Αν το πρόσωπο αυτό ήταν ένα, τότε τον πυροβόλησε αφού πλησίασε την κάννη του όπλου του στην περιοχή του αριστερού αφτιού του Κυριάκου Μάτση σε απόσταση πέραν των 80 εκατοστών και στη συνέχεια στην περιοχή του αριστερού ματιού του Κυριάκου Μάτση σε απόσταση που κυμάνθηκε ανάμεσα στα 5-80 εκατοστά (είτε και με την αντίστροφη σειρά, πρώτα δηλαδή στην περιοχή του ματιού και μετά του αφτιού).

Εάν τα τραύματα προκλήθηκαν από τα όπλα δύο προσώπων, τότε το ένα προκάλεσε το ένα τραύμα και το άλλο προκάλεσε το άλλο τραύμα. Εφόσον, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ο Κυριάκος Μάτσης ήταν ζωντανός όταν τα δύο άλλα πρόσωπα βγήκαν από το κρησφύγετο και δεν υπήρχε κάποιος άλλος εντός του κρησφυγέτου πέραν του ιδίου του Κυριάκου Μάτση, τότε εύλογα μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι το πρόσωπο ή τα πρόσωπα το/τα οποίο/α τον πυροβόλησε/αν μπήκε/αν στο κρησφύγετο αφού οι δύο σύντροφοί του βγήκαν από αυτό. Το πιθανότερο είναι να μπήκε/αν αφού είχε προηγηθεί η ρίψη των χειροβομβίδων.
4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Συμπερασματικά, στην παρούσα έρευνα καταβλήθηκε προσπάθεια συγκερασμού δύο διαφορετικών επιστημονικών προσεγγίσεων, μίας ιστορικής και μίας ιατροδικαστικής, οι οποίες συνεργάστηκαν (διεπιστημονικά) εξετάζοντας την ίδια περίπτωση: κατά πόσον αξιολογείται ως έγκυρο το συμπέρασμα της βρετανικής πλευράς ότι ο Κυριάκος Μάτσης μπροστά στο φάσμα της ενδεχόμενής σύλληψης ή τραυματισμού του από τις δυνάμεις του αποικιακού καθεστώτος επέλεξε να θέσει τέρμα στη ζωή του ο ίδιος.

Τα ιστορικά δεδομένα βασίστηκαν σε ένα σύνολο παρατηρήσεων επί του ιδίου πορίσματος και σε μαρτυρικό, γραπτό και φωτογραφικό υλικό, καταλήγοντας σε ευρήματα που έθεσαν υπό λογική αμφισβήτηση τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στη βρετανική έκθεση. Ταυτόχρονα, λειτούργησαν ως κίνητρο (και σε ένα βαθμό ακόμη και ως υπόστρωμα), ώστε η ιατροδικαστική προσέγγιση να επεξεργαστεί τα χαρακτηριστικά των τραυμάτων που έφερε ο νεκρός αγωνιστής και, σε συνδυασμό με τα επιδημιολογικά βιβλιογραφικά στοιχεία, να καταλήξει σε μία διαφορετική ερμηνεία για την πορεία εξέλιξης των γεγονότων: ότι ένα σενάριο, όπου ο αγωνιστής της ΕΟΚΑ πυροβολήθηκε από άτομο ή άτομα που εισήλθαν στο κρησφύγετο μετά τον βαρύ τραυματισμό του από την έκρηξη της χειροβομβίδας (ή και των δύο χειροβομβίδων), είναι πολύ πιο εύλογο. Ως εκ τούτου, το πόρισμα των Βρετανών για αυτοκτονία του Κυριάκου Μάτση κρίνεται ως υπολειπόμενο επιστημονικών ερεισμάτων και τεκμηρίων.
Βιβλιογραφία:
Η ΕΟΚΑ έδρασε την περίοδο 1955-1959 κατά του βρετανικού αποικιακού καθεστώτος στην Κύπρο. Στόχος της ήταν η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Η επαναστατική δράση της τερματίστηκε με τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, οι οποίες δεν αφορούσαν στην Ένωση, όπως η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων Κυπρίων επιθυμούσε, αλλά στη δημιουργία της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας. Βλ. σχετικά Karyos A. EOKA, 1955-1959: A Study of the Military Aspects of the Cyprus Revolt. Institute of Commonwealth Studies, School of advanced Study, University of London, London, 2011, Unpublished PhD Thesis.
2 Δες ενδεικτικά Ιωαννίδης Κ. Κυριάκος Μάτσης: ο οραματιστής, 2 Τόμοι, ΑΡΜΙΔΑ, Λευκωσία, 1998? Σπανού Γ. ΕΟΚΑ: Έτσι Πολεμούν οι Έλληνες, 3 Τόμοι, Ανδρέας Σπανός, Λευκωσία, 1996, Τόμος 2, σ. 310-352? Ρίχτερ Α. Χ. Ιστορία της Κύπρου, 2 Τόμοι, Εστία, Αθήνα, 2008, Τόμος 2, σ. 880-881? Γρίβας Γ. Απομνημονεύματα Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-59, Αθήνα, 1961, σ. 325.
3 Βλ. ενδεικτικά Barker D. Portrait of a Terrorist, Harcourt, Brace and Company, New York, 1959, σ. 188? Alastos D. Cyprus Guerilla. Grivas, Makarios and the British, Heinemann, London, 1960, σ. 167.
4 Μαζί με τη Μάχη του Μαχαιρά (3 Μαρτίου 1957), όπου σκοτώθηκε ο Γρηγόρης Αυξεντίου και τη Μάχη του Αχυρώνα στο Λιοπέτρι (2 Σεπτεμβρίου 1958), όπου έπεσαν μαχόμενοι οι Ανδρέας Κάρυος, Χρήστος Σαμάρας, Ηλίας Παπακυριακού και Φώτης Πίττας, ο θάνατος του Κυριάκου Μάτση στο Δίκωμο αποτελούν την τριλογία των «ολοκαυτωμάτων» της περιόδου του Κυπριακού Αγώνα.
5 Violent death of Kyriakos Christofi Matsis, 32 years, of Palechori, a wanted E.O.K.A. terrorist, at Kato Dikomo, on 19th November, 1958, χωρίς ημερομηνία, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
6 Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 5, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
7 Η σειρά ιστορικών ζητημάτων, που θίγονται στην παρούσα ανάλυση, αποτέλεσαν αντικείμενο διερεύνησης από τον Ανδρέα Κάρυο.
8 Το σύνολο των ιατροδικαστικών θεμάτων της παρούσας έρευνας αποτέλεσε προϊόν εργασίας του Ανδρέα Μαρνερίδη.
9 Violent death of Kyriakos Christofi Matsis, 32 years, of Palechori, a wanted E.O.K.A. terrorist, at Kato Dikomo, on 19th November, 1958, χ.η, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
10 Συνέντευξη με Γιαννάκη Μάτση, 7 Οκτωβρίου 2013, Λευκωσία.
1 Ιδιωτικό αρχείο Γιαννάκη Μάτση, Λευκωσία.
12 Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 1, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
3 Ό.π., σ. 2.
4 Ό.π.
5 Σε αυτό το σημείο ενδιαφέρον είναι να παρατεθεί η συνομιλία μεταξύ Μάτση και διερμηνέα, όπως διασώθηκε από τον επιθεωρητή του CID, Salim Yiavouz, ο οποίος υπήρξε αυτήκοος μάρτυς: «Άκουσα τον διερμηνέα να φωνάζει στα ελληνικά "Μάτση, Μάτση, έχεις πιαστεί σε αυτήν την κρυψώνα. Δεν υπάρχει πιθανότητα απόδρασης. Παραδόσου". Μετά άκουσα μία πνιχτή βαθιά φωνή, η οποία φαινόταν να βγαίνει κάτω από το δάπεδο, να απαντάει στα ελληνικά "Δεν παραδίνομαι". Μετά ο διερμηνέας είπε "Πόσοι άνδρες είστε εκεί κάτω;" και η φωνή απάντησε "Τρεις". Ο διερμηνέας μετά είπε "Πόσα όπλα έχετε;" και η φωνή απάντησε "Δύο". Μετά ο διερμηνέας είπε "Έχετε καθόλου βόμβες;" και η φωνή απάντησε "Έχουμε βόμβες". Μετά ο διερμηνέας είπε "Ελάτε πάνω ο ένας μετά τον άλλο, άοπλοι και παραδοθείτε". Η φωνή απάντησε "Δύο άτομα έρχονται άοπλα - μην πυροβολήσετε εναντίον τους". Μετά ο διερμηνέας είπε "Τι θα κάνεις εσύ;". Η φωνή απάντησε "Σκέφτομαι τι θα κάνω. Αν δεν θέλετε να αγωνιστείτε, καλύτερα να φύγετε από τον χώρο"». Βλ. μαρτυρία Salim Yiavouz, χ.η., σ. 12, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
16 Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 2, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
7 «Weapons and ammunition recovered from hide under house at Kato Dhikomo on 19th November, 1958», χ.η., σ. 25, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
18 Η λίστα των αντικειμένων παρατίθεται στο F. W. Bird to Superintendent of the Police, 22 Νοεμβρίου 1958, σ. 20, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Για τη θήκη από τα κιάλια δες 19 Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 2, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
20 Statement by Christoforos Kyriakou Matsis, 20 Νοεμβρίου 1958, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
21 Report of Dr. N. G. Sanerkin, 20 Νοεμβρίου 1958, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
22 Statement by Herbert Michael McRitchie, 24 Νοεμβρίου 1958, σ. 8 και 9, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
23 Συνέντευξη με Γιαννάκη Μάτση, 7 Οκτωβρίου 2013, Λευκωσία. Μάλιστα, ο Frank Davis επιδίωξε και συναντήθηκε μαζί με τον Γιαννάκη Μάτση στο Λονδίνο το 1982. Εκεί του αποκάλυψε την άβολη και άσχημη ψυχολογική κατάσταση, στην οποία βρισκόταν τόσα χρόνια αργότερα «δολοφονώντας έστω και κατόπιν διαταγών έναν ανυπεράσπιστο άνθρωπο». Δες 24 Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 2 και 5, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
25 Δες μαρτυρία Κώστα Χριστοδούλου στο Ιωαννίδης Κ. Κυριάκος Μάτσης, Τόμος 1, σ. 358-359.
26 Ό.π., σ. 360.
27 Report of Dr. N. G. Sanerkin, 20 Νοεμβρίου 1958, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
28 Δες τις μαρτυρίες που αναφέρονται στην προσωπικότητα του Κυριάκου Μάτση όπως παρατίθενται στο Ιωαννίδης Κ. Κυριάκος Μάτσης, Τόμος 1, σ. 129-395. Επιπρόσθετα, δες γραπτά κείμενα ή ποιήματα όπως διασώζονται στο Ό.π., Τόμος 2, σ. 701-707.
29 Δες συνομιλία μεταξύ Μάτση-Harding όπως τη διηγήθηκε ο ίδιος ο Κυβερνήτης της Κύπρου στον Ανδρέα Καραγιώργη και Δώρο Άλαστο στο Ό.π., Τόμος 1, σ. 341-344.
30 Συνέντευξη με Γιαννάκη Μάτση, 7 Οκτωβρίου 2013, Λευκωσία.
31 Report of Dr. N. G. Sanerkin στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης Report of Dr. N. G. Sanerkin, 20 Νοεμβρίου 1958, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
32 Ό.π.
33 Kury G, Weiner J, Duval JV. Multiple Self-Inflicted Gunshot Wounds to the Head: Report of a Case and Review of the Literature. Am J Forensic Med Pathol. 2000 Mar;21(1). σ. 32-35. Δες επίσης Marnerides A, Zagelidou E, Leontari R. An Unusual Case of Multiple-Gunshot Suicide of an Alcohol-Intoxicated Cancer Sufferer with Prolonged Physical Activity. J Forensic Sci. 2013 Mar 4. doi: 10.1111/1556-4029.12073. [Epub ahead of print].
34 Karger B, Billeb E, Koops E, Brinkmann B. Autopsy features relevant for discrimination between suicidal and homicidal gunshot injuries. Int J Legal Med. 2002 Oct;116(5), σ. 273-278.
35 Ό.π.
36 Ό.π. Δες επίσης Nikoli S, Zivkovi V, Babi D, Jukovi F. Suicidal Single Gunshot Injury to the Head: Differences in Site of Entrance Wound and Direction of the Bullet Path Between Right- and Left-Handed-An Autopsy Study. Am J Forensic Med Pathol. 2012 Mar;33(1), σ. 43-46.
37 Spitz WU. Spitz and Fisher’s Medicolegal Investigation of Death: Guidelines for the Application of Pathology to Crime Investigation. 4th ed. Springfield, IL: Charles C Thomas; 2006. Δες επίσης Stone CI. Characteristics of firearms and gunshot wounds as marker of suicide. Am J Forensic Med Pathol. 1992; 13, σ. 275-280.
38 Η εξακρίβωση ότι ο Κυριάκος Μάτσης ήταν δεξιόχειρας οφείλεται στον Ανδρέα Κάρυο. Το εύρημα προκύπτει από την εξέταση φωτογραφικού υλικού για τον Κυριάκο Μάτση, καθώς και από τη μαρτυρία του αδελφού του ότι ο αγωνιστής καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ήταν δεξιόχειρας, δηλαδή χρησιμοποιούσε το δεξί του χέρι για να επιτελεί κάθε είδους ενασχόληση που απαιτούσε δεξιότητα (π.χ. η συγγραφή της διατριβής του, η χρήση λεπίδας για τον τεμαχισμό κρέατος κ.ά.) ή μυϊκή δύναμη (χειρωνακτικές εργασίες, χρήση οπλισμού στο κυνήγι κ.α.). Βλ. συνέντευξη με τον Γιαννάκη Μάτση, 7 Οκτωβρίου 2013, Λευκωσία. Επίσης, δες σχετικό φωτογραφικό υλικό στο Ιωαννίδης Κ. Κυριάκος Μάτσης, Τόμος 2, σ. 721, 736, 739, 744, 751, 752 καθώς και στο ιδιωτικό αρχείο του Γιαννάκη Μάτση, Λευκωσία. Πρόκειται για μία ακόμη περίπτωση, η οποία αναδεικνύει τα πλεονεκτήματα της διεπιστημονικής προσέγγισης εφόσον τα ευρήματα της κάθε επιστήμης ενισχύουν μεθοδολογικά την άλλη και αντίστροφα.
39 Report of Major Harrison στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης Statement by Government Explosives Officer on «Examination of terrorist hide at house of Kyriakos Christodoulou in Kato-Dhikomo village, 1700 hours, 19th November, 1958», 21 Νοεμβρίου 1958, σ. 19, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
40 List of firearms etc. recovered on 19.11.1958 στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης «Weapons and ammunition recovered from hide under house at Kato Dhikomo on 19th November, 1958», χ.η., σ. 25, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
41 Report of Dr. N. G. Sanerkin στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης Report of Dr. N. G. Sanerkin, 20 Νοεμβρίου 1958, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
42 Μιχαλοδημητράκης Μ. Ιατροδικαστική Διερεύνηση του Θανάτου. Δεύτερη Έκδοση, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα, 2001, σ. 165.
43 Κουτσελίνης Α. Ιατροδικαστική. Δ’ Έκδοση, Επιστημονικές εκδόσεις Γρ. Παρισιάνος & Μαρία Παρισιάνου, Αθήνα, 2000, σ. 235-239.
44 Statement of Major Herbert Michael McRitchie στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης Statement by Herbert Michael McRitchie, 24 Νοεμβρίου 1958, σ. 9, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.
45 Report of Detective Inspector Stanley Ernest Cox στο http://www.kyriakosmatsis.com.cy/anakriseismain.shtm Δες επίσης Report by S. E. Cox to Assistant Chief Constable (C.I.D.), 29 Νοεμβρίου 1958, σ. 5, Special Courts, Inq. 12/58, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.