Θύμησες ενός αλλιώτικου Πάσχα

ΤΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ, ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΝ ΠΟΛΛΟΙΣ ΞΕΧΑΣΑΜΕ
ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΒΙΩΝΕ ΕΝΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΠΑΣΧΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΣΗΜΕΡΑ, ΑΦΟΥ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΕΡΝΟΥΣΕ ΑΠΟ ΑΥΣΤΗΡΗ ΝΗΣΤΕΙΑ, ΕΝΩ ΤΗΡΟΥΣΕ ΜΕ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΥΛΑΒΕΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Κάθε συνήθεια και κάθε ζύμωμα της τότε εποχής είχε τη δική του ημέρα και τη δική του σημασία, την οποία οι νεότεροι σήμερα αγνοούν και είναι καλό να τη μάθουν
Τι σημαίνει το Πάσχα για σένα, Νικόλα; «Δύο εβδομάδες μακριά από το σχολείο, κυρία». Για σένα, Ανδρέα; «Φλαούνες και κόκκινα αβγά... τσάκρες!» Εσύ, Γεωργία, τι κάνεις συνήθως το Πάσχα; «Πηγαίνουμε στο χωριό για να φάμε με τους συγγενείς». Και μετά το φαγητό τι κάνετε στο χωριό; Μήπως μαζεύεστε στην πλατεία για παιχνίδια; «Όχι δεν μας αρέσουν αυτά. Μπορεί να συμμετέχουν οι μεγάλοι και εμείς να βλέπουμε για να γελάσουμε».

Αυτή ήταν μια πραγματική συζήτηση με παιδιά στην εφηβεία που βλέπουν το Πάσχα σαν ακόμη μια ευκαιρία για διακοπές. Μπορεί να μην είναι η πλειονότητα, αλλά σίγουρα μια μεγάλη μερίδα των νέων δεν βιώνουν το Πάσχα όπως το βίωναν μιαν άλλη εποχή εδώ στο νησί μας. Τα πασχαλινά ήθη και έθιμα, που πολλοί αγνοούν, δεν είναι μόνο η παρασκευή φλαούνων και τα κόκκινα αβγά - και προς Θεού ούτε οι κροτίδες που κάποιοι «βάφτισαν» ως έθιμο.

Το σαρανταήμερο όπως και η Μεγάλη Εβδομάδα είναι μια χρονική περίοδος κατάνυξης, ευλάβειας, την οποία διανύουν οι πιστοί για να οδηγηθούν σε μια κάθαρση και στη δική τους ανάσταση, όπως ακριβώς ο Κύριός μας. Άρα κάθε συνήθεια και κάθε ζύμωμα είχε τη δική του ημέρα και τη δική του σημασία. Αξίζει τον κόπο να θυμηθούμε ποια είναι αυτά τα έθιμα, με την ευχή να μην παραμείνουν μόνο στα βιβλία, αλλά να συνεχίσουν να μεταφέρονται από γενιά σε γενιά.
Η Ανάσταση του Λαζάρου

Οι προετοιμασίες για το Πάσχα ξεκινούσαν λίγο πριν από τη Μ. Εβδομάδα με την κατάλληλη «προετοιμασία» του σπιτιού. Με την καθαριότητα «που γωνιάς», οι νοικοκυρές προετοίμαζαν το σπίτι για το χαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασης. Το Σάββατο του Λαζάρου τα μικρά παιδιά γύριζαν από σπίτι σε σπίτι για να πουν το τραγούδι του Λαζάρου, το οποίο διέφερε από περιοχή σε περιοχή.

Σαν αντάλλαγμα τα παιδιά έπαιρναν αβγά από τους νοικοκυραίους. Κάτι που βέβαια αφθονούσε σε κάθε σπίτι τον καιρό της νηστείας και όμως ήταν απαραίτητο για το κοκκίνισμα και για τον «φουκό», το εσωτερικό γέμισμα των φλαούνων. Σε μερικές περιοχές τα παιδιά μάζευαν λιζάρι -ένα φυτό που η ρίζα του περιέχει κόκκινη χρωστική ουσία- και το πρόσφεραν στις νοικοκυρές μετά το τραγούδι τους, για το βάψιμο των αβγών.

Στην Κερύνεια έβγαζαν «πογιά» από τη θάλασσα. Ένα είδος βρύων τα οποία φύτρωναν στους βράχους που σκεπάζονταν από τη θάλασσα. Ο χυμός τους έβαφε τα αβγά σε βαθύ κόκκινο χρώμα. Την Κυριακή των Βαΐων η παράδοση, που κρατά μέχρι και τις μέρες μας, θέλει τους πιστούς να μεταφέρουν κλάδους ελαίας στην εκκλησία. Αυτά παραμένουν εκεί μέχρι και την ημέρα της Αναλήψεως. Αγιάζονται τα κλαδιά της ελιάς και τα φύλλα χρησιμοποιούνται για το κάπνισμα. Το κάπνισμα πιστεύεται ότι διώχνει κάθε κακό και ζηλοφθονία από την οικογένεια.
Η Σταύρωση κι ο Θάνατος

Την Μεγάλη Πέμπτη οι εκκλησίες ντύνονται στα μαύρα και το βράδυ γίνεται αναπαράσταση της Σταύρωσης. Οι εκκλησιαζόμενοι έβαζαν κάτω από το αναλόγιο φιάλες με νερό για να αγιαστεί την ώρα που ο παπάς διάβαζε τα 12 ευαγγέλια. Το νερό χρησίμευε για αγιασμό και για το προζύμι των πασχαλινών άρτων. Αυτό το προζύμι χρησιμοποιείτο όλον τον χρόνο και μάλιστα αν έπρεπε να το δανειστεί κάποιος από άλλη οικογένεια, δεν θα έπρεπε να το δει ούτε ξένος ούτε ήλιος. Το αγκάθινο στεφάνι που μάτωσε το μέτωπο του Χριστού έδωσε τη σημασία του στο κόκκινο χρώμα του αβγού, ενός υλικού που συμβολίζει τη νέα ζωή και την Ανάσταση.

Τη Μεγάλη Πέμπτη, ανήμερα τη Σταύρωση, συνηθίζεται ακόμη και σήμερα να βάφονται τα αβγά, τα οποία δεν εμφανίζονται μόνο στο κόκκινο πλέον αλλά σε ποικιλία χρωμάτων και τεχνικών. Την ίδια μέρα επίσης γίνονταν όλα τα ζυμώματα και οι φούρνοι δέχονταν όλες τις πασχαλινές παρασκευές. Σε χωριά της επαρχίας Λεμεσού, εκτός από τις πατροπαράδοτες φλαούνες, έφτιαχναν τα αρκατένα, τα παξιμάδια που είχαν σαν βάση τον αρκάτη, δηλαδή το προζύμι από ρεβύθια.

Ψωμιά και κουλούρια με σησάμι, κουλούρια ζυμωμένα με ζάχαρη και γάλα, τα σταυροκούλουρα, οι αβκωτές και τα καλαθωτά ζυμώματα ήταν μόνο μερικά από τα παραδοσιακά ζυμώματα που αναδείκνυε η κάθε περιοχή του νησιού ξεχωριστά. Το σταυροκούλουρο ήταν ένα παρασκεύασμα που γινόταν με το πρώτο ζυμάρι, σε κυκλικό σχήμα με σταυρό στη μέση. Τις τέσσερεις άκρες του σταυρού που εξείχαν στην περιφέρεια του κουλουριού, τις έκοβαν και τις άνοιγαν για να σχηματίσουν τα δάκτυλα του Χριστού. Το έκαναν παξιμάδι με το ψήσιμο και το κρεμούσαν στον τοίχο από την Ανάσταση μέχρι και την Ανάληψη. Πίστευαν ότι έπρεπε να το φάνε τον Μάιο για να μη τους δαγκώσει το γαϊδούρι.
Στολίζοντας τον Επιτάφιο

Το στόλισμα του Επιταφίου γινόταν κατ' εξοχήν από τις γυναίκες της περιοχής, οι οποίες μάζευαν αγριολούλουδα της φύσης. Όλη η τελετή θύμιζε την αρχαία γιορτή των Κυπρίων, τα Αδώνια. Τα λουλούδια του Επιταφίου που μοιράζει ο ιερέας στους πιστούς όταν τον προσκυνούν, φυλάγονται για θυμίαμα για τους αρρώστους. Οι κάτοικοι των ορεινών χωριών συνήθιζαν να στολίζουν τον Επιτάφιο με τα αγριολούλουδα που λέγονται μυροφόρες. Ίσως προς ανάμνηση των Μυροφόρων αλλά και εξαιτίας του γλυκού και λεπτού αρώματός τους.

Άλλο αρωματικό φυτό που χρησιμοποιούσαν πολύ ήταν η μυρσίνη. Μικροί και μεγάλοι έτρεχαν από τη μια εκκλησία στην άλλη να προσκυνήσουν τον Επιτάφιο για να δουν ποια εκκλησία έχει τον πιο όμορφα στολισμένο, μια συνήθεια που κρατούν πολλοί ακόμη και σήμερα. Σε μερικές εκκλησίες γυναίκες ξενυχτούν κοντά στον Επιτάφιο, όπως συνηθίζεται σε κάθε νεκρό. Όποιος ήταν ο γιορτάρης της Μ. Παρασκευής είχε το δικαίωμα να ραντίζει τους πιστούς με ροδόσταγμα.
Αναμένοντας την Ανάσταση

Ο ερχομός του Μ. Σαββάτου μάς προετοιμάζει για το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης. Οι προετοιμασίες άρχιζαν από πολύ νωρίς. Μάζεμα των ξύλων για τη λαμπρατζιά και συναγωνισμός για το ποιος θα φέρει τον κούζαλο, δηλαδή το πιο μεγάλο ξύλο για να διατηρηθεί η φωτιά μέχρι το πρωί. Μετά τη λειτουργία και το «Χριστός Ανέστη», οι πιστοί μαζεύονται γύρω από τη φωτιά για τις πρώτες ευχές.

Οι γιορτάρηδες φρόντιζαν να φέρουν φλαούνες και ζιβανία για να κεράσουν το εκκλησίασμα, ενώ μετά ακολουθούσε η επιστροφή στο σπίτι και το καθιερωμένο μεταμεσονύκτιο τραπέζι με σούπα αβγολέμονη ή μαγειρίτσα και βραστό κοτόπουλο. Τα αβγά έχουν την τιμητική τους, αφού παίρνουν θέση για το καθιερωμένο τσούγκρισμα με τον νικητή να κρατά το γερό του ολόχρονα.

Η Κυριακή του Πάσχα ήταν η ημέρα της χαράς και της αγάπης. Συγγενείς και φίλοι μαζεύονταν γύρω από το πασχαλινό τραπέζι για να τιμήσουν το ψητό αρνί που ήταν απαραίτητο στο γεύμα, να ανταλλάξουν ευχές, να τραγουδήσουν και να διασκεδάσουν.

Σε ορισμένα χωριά όπως τον Άγιο Δημήτριο Μαραθάσας, οι κάτοικοι μετά τη λειτουργία της Ανάστασης μαζεύονταν στην αυλή της εκκλησίας, όπου κάθονταν σε κοινό τραπέζι και διασκέδαζαν μέχρι αργά. Κάθε οικογένεια πήγαινε στην εκκλησία με καλάθια που περιείχαν παξιμάδια, φλαούνες, χαλλούμια, αβγά κόκκινα. Ο παπάς τα ευλογούσε διαβάζοντας ειδική ευχή, την ευχή των καλαθιών. Ένα έθιμο που, δυστυχώς, υπάρχει πια μόνο σε λαογραφικές αναφορές.
«Ήτουν Δευτέρα της Λαμπρής»

Πάσχα χωρίς παραδοσιακά παιχνίδια στις πλατείες του χωριού δεν νοείται φυσικά, αν και στις μέρες μας δεν είναι πολλές οι πλατείες που φιλοξενούν ακόμη τα παραδοσιακά παιχνίδια. Αυτά γίνονται κυρίως τη Δευτέρα του Πάσχα, όπου μικροί και μεγάλοι αναβιώνουν παραδοσιακά παιχνίδια. Κάποτε έκαναν θραύση στο χωριό, τώρα τείνουν να παραμείνουν μια γλυκιά ανάμνηση. Ο λόγος για το λιγκρί, τον ζίζιρο, το διτζίμιν, τον κάμηλο, το σχοινί, το «αβκά αβκά γοράζω τα», τη συτζιά, τη βασιλιτζιά, τις αβγουλοδρομίες και τις σακουλοδρομίες αλλά και πολλά άλλα. Σήμερα ορισμένες περιοχές καθιέρωσαν ποδοσφαιρικούς αγώνες με τη συμμετοχή ανδρών και γυναικών, ενώ σε άλλες προσπαθούν να αναβιώσουν την παράδοση μέσα από κλασικά παιχνίδια των αβγουλοδρομιών, σακουλοδρομιών κ.λπ.
Πασκιές από το Πάσχα

Η φλαούνα είναι το κατ' εξοχήν παραδοσιακό κυπριακό έδεσμα για το Πάσχα, που παρασκευάζεται με τυριά, αβγά, σταφίδες, δυόσμος και μυρωδικά. Στην επαρχία της Πάφου, όμως, εκτός από τις φλαούνες, φτιάχνουν τις γνωστές πασκιές. Η κ. Γιαννούλα Ιάσονος, από την Πάφο, μοιράστηκε μαζί μας τη δική της συνταγή για τις πασκιές, που λατρεύει όλη η οικογένεια και φίλοι. Συνήθως η προετοιμασία ξεκινά από την προηγούμενη ημέρα και τα υλικά της γέμισης περιλαμβάνουν:

Κρέας αρνίσιο ή ρίφι
(σε κάποιες περιοχές της Πάφου χρησιμοποιούν κουνέλι)
Κρεμμύδια,
Διάφορα μπαχαρικά όπως κανέλα, γαρίφαλα, πιπέρι,
Αλάτι
Λάδι
Φουκό από φλαούνα

Ζύμη όπως ακριβώς αυτή της φλαούνας (αλεύρι, αλάτι, μέχλεπι, μαστίχα, γλυκάνισο προαιρετικά, λάδι, προζύμι, γάλα χλιαρό για το ζύμωμα)
Όσον αφορά την εκτέλεση, ξεκινά με το τσιγάρισμα του κρέατος μαζί με τα κρεμμύδια και τα μπαχαρικά. Ακολουθεί η ανάμειξή του με τον «φουκό», που είναι ήδη έτοιμος από πριν. Αφού ανοιχθούν στρογγυλές πίτες από το ζυμάρι που δημιουργήθηκε, τοποθετείται ένα μεγάλο μέρος από το μείγμα και ακολούθως «κλείνεται» στο ζυμάρι, όπως ακριβώς γίνεται με τη φλαούνα ή αλλιώς μερικοί δημιουργούν μικρότερη στρογγυλή πίτα από το ζυμάρι και το κλείνουν από πάνω. Μετά την επάλειψη με το αβγό, τοποθετούνται στον παραδοσιακό φούρνο.
ΗΞΕΡΕΣ ΟΤΙ:

· Το τσούγκρισμα των αβγών συμβολίζει την έξοδο της ζωής από αυτά μετά το σπάσιμό τους!

· Βάφουμε κόκκινα αβγά γιατί το κόκκινο είναι το χρώμα που έχει το αίμα, δηλαδή η ζωή.

· Η λέξη φλαούνα θεωρείται ότι προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό παλάθη - flado > flaon > φλαούνα (η παλάθη ήταν παρασκεύασμα με ξηρά φρούτα).

· Tην Μ. Παρασκευή συνηθίζεται να μαγειρεύονται φακές με ξύδι εις ανάμνησιν του όξους που έδωσαν στον Χριστό όταν είπε «διψώ» πάνω στον σταυρό.

· Στον Καραβά και στην Επταγώνια της Λεμεσού τα λουλούδια του Επιταφίου δίδονταν στον μεταξοσκώληκα για να ευλογηθεί και να κάμει πλούσιο μετάξι.

· Στο χωριό Κάρμι της Κερύνειας, τη Δευτέρα της Λαμπρής τα καφενεία άνοιγαν από τις συζύγους των καφετζήδων και λειτουργούσαν μόνο για γυναίκες.

· Στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας έφτιαχναν το είδωλο του Ιούδα σατιρίζοντας τους ξένους και τον έντυναν σαν σύγχρονο Άγγλο της εποχής με το ημίψηλο καπέλο και το μπαστούνι του.

· Ο χορός του Πάσχα άρχιζε με τραγούδια και τον έσυρε ο ίδιος ο ιερέας της εκκλησίας, ενώ γινόταν στο προαύλιο της εκκλησίας ή στα κοντινά αλώνια και θεωρείτο ευλογία για τη χρονιά.