Από την Ιστορία της Ηθικής στην Ηθική στην Ιστορία…

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ACTON, ΟΙ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ ΕΧΟΥΝ ΣΟΒΑΡΑ ΞΕΘΩΡΙΑΣΕΙ
Η ΗΘΙΚΗ, ΣΑΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΜΕΣΑ ΚΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ, ΕΧΕΙ ΣΤΡΑΦΕΙ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΘΑΡΩΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΕ ΠΙΟ ΠΡΑΚΤΙΚΑ
Η ανθρωπότητα, διεκήρυσσε ο Kant, ήταν ευεργετημένη με μια υπερβατική ώθηση να εκλεπτύνει και να διασαφεί τις ηθικές της απόψεις με την πάροδο του χρόνου, ή, να ωριμάζει σε ηθική αντίληψη
Η ανθρωπότητα, 'humanitas' στα λατινικά και τις λατινογενείς γλώσσες, κρύβει, σαν όρος, μια διπλή όψη. Την περιγραφική ή δεικτική αναφορά της έννοιας, το σύνολο των ανθρώπων, την ιστορία μας, τις παρατηρήσεις γι' αυτή που δίνουν εμπειρικό περιεχόμενο στον όρο. Από την άλλη, είναι η ανθρωπιά, ο επιτακτικός 'prescriptive' όρος που δηλοί, κι επιτάσσει συνάμα, τα ηθικά δέοντα, τις αρετές που αναδεικνύουν τον άνθρωπο στην πιο πλήρη και τελεία εκδίπλωση τού είναι του, την 'άνθισή' του, ως ηθικού όντος.

Θέμα 'απορηματικό' του παρόντος είναι πώς 'αυτό που κάνει τον άνθρωπο να είναι άνθρωπος', η αφηρημένη φιλοσοφική θεωρία για τις ηθικές ποιότητες που 'ορίζουν' τον άνθρωπο, διαλέγεται με αυτά που κάνει ο άνθρωπος, ποια συμπεράσματα μπορεί να βγουν αν χρησιμοποιήσουμε την ηθική για να ανακρίνουμε την πραγματική ιστορία, το αποτρόπαιο τόσο συχνά πρόσωπο του ανθρώπου όπως το δείχνει η ιστορία του, κι ειδικότερα στον 'σκοτεινό 20ό αιώνα', πώς τον περιέγραψε ο ιστορικός Marc Mazower.

Επιχειρούμε, από την άλλη, να διερευνήσουμε κατά πόσον η ηθική μπορεί να κερδίσει σε νόημα αν μετακινήσει τον εστιασμό της από την αφηρημένη φιλοσοφική ανάλυση της ηθικής και την λογική ή μεταφυσική υπόσταση των όρων της, το καλό και το κακό, ή την ανάλυση των ηθικών κρίσεων, σε πιο πρακτικά ερωτήματα, κατά πόσον, δηλαδή, αν η ηθική αποκτήσει περισσότερο εμπειρικό περιεχόμενο, ίσως έτσι, κερδίσει περισσότερη σχέση κι εφαρμογή στα ανθρώπινα.
Εξέλιξη

Υπάρχει αλλαγή στην ηθική, εξέλιξη στις αντιλήψεις μας, την έννοια της ηθικής; Κοντολογίς, υπάρχει ιστορία της ηθικής; Κι αν υπάρχει ιστορία της ηθικής, ιστορικά είναι, ή ήταν προς το καλύτερο ή το χειρότερο; Τι δείχνει η ηθική στην ιστορία, η ανάκριση της ιστορίας στο φως των ηθικών μας αξιών, των ηθικών μας θεωριών; Είναι ίσως καιρός οι φιλόσοφοι να επιζητήσουν να δώσουν ένα πιο εμπειρικό περιεχόμενο στις αφηρημένες θεωρίες της ηθικής. Θα διαπιστώσουν, πιθανότατα, ότι "ως κακόν θηρίον άνθρωπος ή", θα αναφωνήσουν το 'humani nihil allenum puto" και το "άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου". Αλλά, αν υπάρχει ελπίδα, αυτή βρίσκεται στην εμπειρική έρευνα αυτής της ψυχολογίας του ανθρώπου. Πρέπει να γνωρίσει από κοντά το θηρίο ο δαμαστής του...

Είναι παραδεκτό, ελπίζω ανάμεσα στους ακροατές μου, ότι η άρση στον αποκλεισμό των γυναικών από την ανώτερη εκπαίδευση και τα επαγγέλματα, η καταδίκη αυτού του αποκλεισμού ως κάτι γκροτέσκο, κάτι που αντιμετωπίζεται με απέχθεια κι αποστροφή, δεν συνιστά απλώς αλλαγή στις ηθικές μας απόψεις. Δεν είναι θέμα ευμετάβλητης διακύμανσης στην μόδα, όπως η μόδα στα μουστάκια ή το μήκος της φούστας. Η εξέλιξη να μην βλέπουμε αυτές τις διακρίσεις ως κάτι αθώο ή φυσικό ενέχει κι αντανακλά ένα σοβαρό πνευματικό περιεχόμενο, έστω ανοικτό σε προβληματισμό και συζήτηση: όπως κι η αποστροφή στη σωματική τιμωρία, η αγανάκτηση για την ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση και καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η μεγαλύτερη ανοχή στις διαφορετικές σεξουαλικότητες, κρίνονται ως μια ηθική εξέλιξη που αντιπροσωπεύει μια διάνοιξη των οριζόντων μας, μια διαδικασία μάθησης, αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε 'πρόοδο'...
O Kant κι η ηθική αισιοδοξία

Ανοικτός στην αισιοδοξία του χειραφετητικού διαφωτισμού, ο προφήτης του Was ist Aufklarung, o Immanuel Kant, έδωσε θετική απάντηση στο ερώτημα που είχε ο ίδιος θέσει: κατά πόσον το ανθρώπινο γένος βελτιώνεται συνεχώς'. Γράφοντας το 1790, ο Kant επιχειρηματολόγησε ότι "η ηθική τάση" της ανθρωπότητας ήταν, όπως και η ανθρώπινη γνώση γενικά, προορισμένη να βελτιώνεται και να αυξάνεται ώς το σημείο που δεν θα υπάρχει περαιτέρω περιθώριο βελτίωσης. Η ανθρωπότητα, διεκήρυσσε ο Kant, ήταν ευεργετημένη με μια υπερβατική ώθηση να εκλεπτύνει και να διασαφεί τις ηθικές της απόψεις με την πάροδο του χρόνου, ή, να ωριμάζει σε ηθική αντίληψη. Την πίστη του Kant στο μεταφυσικά δοσμένο απόλυτο του ηθικού νόμου, που θαύμαζε μέσα του όσο ο έναστρος ουρανός από πάνω του, μοιραζόταν, έναν αιώνα αργότερα, στο Cambridge το 1895, ο Λόρδος Acton, που διαβεβαίωνε: "Οι γνώμες αλλάζουν, οι τρόποι μεταβάλλονται, αλλά ο ηθικός νόμος είναι χαραγμένος στις πινακίδες της αιωνιότητας".

Η πίστη του Kant στην ηθική πρόοδο ήταν δημοφιλής στον 19ο αιώνα - σκεφθείτε τον Θετικισμό του Auguste Comte και τις διάφορες εκφάνσεις του Εγελιανισμού. Στην αρχή του 20ού αιώνα σκεπτόμενοι Ευρωπαίοι συμμερίζονταν αυτήν την πίστη στην ηθική πρόοδο, τη βεβαιότητα ότι, με την επέκταση του πολιτισμού ή εκπολιτισμού της ανθρωπότητας, η ανθρώπινη θηριωδία και η βαρβαρότητα ήταν σε υποχώρηση.

Σήμερα, όμως, η στάση μας θα ήταν διαφορετική. Μια τέτοια ηθική αισιοδοξία, αν την εκφράσετε ως ιδεολογία σας, θα ομοίαζε να αποπνέει είτε πολιτική σαλπιγκτήρια θαθαθακρατία είτε ηθική αφιονιστική μεγαλομανία είτε και... θρησκοληπτική ευπιστία. Με αέρα κυνισμού, φίλοι θα έσπευδαν να παραθέσουν έναν ατέλειωτο κατάλογο από θηριώδεις πολέμους, φρικώδεις γενοκτονίες, εγκληματικά καθεστώτα και μάταιες επαναστάσεις που είτε πνίγονται είτε... πνίγουν στο αίμα. Από την εποχή του Λόρδου Acton, οι πινακίδες της αιωνιότητας έχουν σοβαρά ξεθωριάσει.
Θεϊκά διαπιστευτήρια του καλού

Στα πρόθυρα του πολέμου του Κόλπου, ένας ιερέας, ο πατήρ Denis Geharty, είχε γράψει σε επιστολή του σε εφημερίδα: "Η χρήση όπλων μαζικής καταστροφής συνιστά έγκλημα κατά του Θεού και του ανθρώπου, και παραμένει εγκληματική ακόμη κι αν χρησιμοποιηθεί σε ανταπόδοση ή για ό,τι μπορεί να θεωρείται ηθικά δικαιολογημένος σκοπός. Είναι απαγορευμένο να κάνεις το κακό, ό,τι καλό κι αν προέρχεται από αυτό". Η ειρωνεία για τον ηθικό αφορισμό του ιερέα είναι ότι, όπως γνωρίζουμε σήμερα, για το ψεύδος της πρόφασης των όπλων μαζικής καταστροφής και το ανείπωτο κακό που προήλθε από τους κατακτητικούς πολέμους των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, μάλλον οι αφορισμοί του αφορούσαν αυτούς που ενόμιζε ότι ευλογεί.

Η εμπιστοσύνη του, ωστόσο, στα θεϊκά διαπιστευτήρια του καλού, εγείρει σήμερα σοβαρές αμφιβολίες. Η πρόκληση για τον ηθικό νόμο είναι διανοητικού χαρακτήρα: πρώτον, να βρεθούν επαρκείς λόγοι ότι υπάρχει και ότι έχει κάποια εξουσία πάνω μας. Βεβαίως, δεν είναι μια πρόσφατη πρόκληση. Την αντιμετώπισε, από τον Γλαύκωνα και τον Θρασύμαχο στην Πολιτεία του, ο Πλάτων.

Αλλά η υποχώρηση του κύρους της θρησκείας και η κατάρρευση της πίστεως στον Θεό είναι λόγοι γιατί η πίστη στον ηθικό νόμο είναι πρόβλημα σήμερα για τους πολλούς που δεν είναι φιλόσοφοι. Η πρόκληση για τη θρησκευτική βάση της ηθικής μας είναι γνωστή, άλλωστε, από τον Ντοστογιέφσκι: κρίνοντας τον κόσμο, όπως τον δημιούργησε ο Θεός, ο Ιβάν Καραμαζώφ, αμφισβητεί τον ρόλο του Θεού σαν ηθικού κριτηρίου.

Πώς η θρησκευτική προσδοκία της απόλυτης αρμονίας που συνδέεται με την Σοφία και τους αγαθούς σκοπούς του Θεού μπορεί να περιλάβει "ό,τι έκαναν οι Τούρκοι στην Βουλγαρία, όπου έκαψαν, σκότωσαν και βίασαν γυναίκες και παιδιά, όπου κρεμούσαν φυλακισμένους αφού τους ανάγκαζαν να περάσουν την τελευταία τους νύκτα με το αφτί καρφωμένο με ένα καρφί στον φράκτη, έσκιζαν με μαχαίρια έμβρυα από την κοιλιά της μάνας τους, που πετούσαν μωρά στον αέρα για να τα καρφώσουν στις ξιφολόγχες τους".

Και πώς να διατηρηθεί ανέπαφη η πίστη στην ηθική πρόοδο στο φως γεγονότων του 20ού αιώνα, όταν η ιστορία του 'σκοτεινού αιώνα', που φιλόσοφοι περίμεναν να δικαιώσει την πίστη στην ηθική πρόοδο και την απελευθερωμένη εγγενή ηθικότητα του ανθρώπου, παρελαύνει μεγάλης κλίμακας σκληρότητα και κτηνωδία: την αμοιβαία σφαγή των δύο Μεγάλων Πολέμων, τον τρόμο του Χολοντομόρ, της σχεδιασμένης γενοκτονικής πείνας στην Ουκρανία, τα Γκουλάγκ, το Άουσβιτς, η Δρέσδη των εμπρηστικών βομβών, τα τραίνα της Burma, η Χιροσίμα, τα εξατομμύρια - 60; 80; 100; - των νεκρών της Κινεζικής Πολιτιστικής Επανάστασης, η Ρουάντα, η Γιουγκοσλαβία...
Μια πρακτική φιλοσοφία της Ηθικής

Είναι αληθές ότι ήδη η ηθική, σαν φιλοσοφική δραστηριότητα μέσα κι έξω από τα Πανεπιστήμια, έχει στραφεί από τα καθαρώς αφηρημένα φιλοσοφικά ερωτήματα σε πιο πρακτικά. Είτε με εκλαϊκευτικά βιβλία είτε ως ιδιαίτερος ακαδημαϊκός φιλοσοφικός κλάδος, προτείνονται στο στοχαστικό ενδιαφέρον και τον προβληματισμό του σπουδαστού της φιλοσοφίας, όπως και στο ευρύ κοινό, συζητήσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το δίκαιο του πολέμου, ηθικά διλήμματα στην ιατρική, όπως οι εκτρώσεις, η ευθανασία κι οι ευγονικές παρεμβάσεις στο DNA, ο φεμινισμός, η πυρηνική αποτροπή, η κοινωνική δικαιοσύνη, η θανατική ποινή, τα δικαιώματα των ζώων, η πολυπολιτισμικότητα, η τρομοκρατία, τα βασανιστήρια και περιβαλλοντικά θέματα. Ονόματα φιλοσόφων όπως ο Peter Singer, o Gerald Dworkin, o Thomas Nagel, o Jonathan Bennet, o Jonathan Glover, o James Rachel κ.α. έχουν αναδείξει την 'Εφηρμοσμένη Ηθική', 'Applied Ethics' ως την μετακίνηση ερωτημάτων που έχουν καίρια σημασία για τον άνθρωπο και την ευημερία του από το περιθώριο στο κέντρο της φιλοσοφικής προβληματικής.

Όσο χρήσιμη κι αν δεχόμαστε ότι είναι η χρήση φιλοσοφικών επιχειρημάτων ώστε να βοηθηθεί η διαλεύκανση συγχύσεων γύρω από ηθικά διλήμματα και κρίσιμα της εποχής ερωτήματα ηθικής φύσης με κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, η προβληματική μας αφορά μιαν αναστοχαστική ματιά της ίδιας της ηθικής σε ό,τι αφορά την απόσταση των υψηλών της θεωριών για την ηθική υπόσταση του ανθρώπου από τα ιστορικά του ενεργήματα, σαν ομάδα ή σαν άτομο. Πολύ περισσότερο όταν, για λόγους που σχετίζονται μεταξύ άλλων με την τρομερή ένταση των καταστροφικών του ενεργειών που του επέτρεψε η τεχνολογία, ο 20ός αιώνας, που προανηγγελλόταν από διανοούμενους και στοχαστές ότι σαν αποτέλεσμα της ουσιαστικής ηθικής προόδου του ανθρώπου θα ήταν μια χαρμόσυνη εποχή Καντιανής διαρκούς ειρήνης. Φευ.

ΤΙΤΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
Διάλεξη στη Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου