Με το ταμπούρλο και με τον τζουρά

Οὐδὲν γὰρ ἤρκει τόξα, πᾶς δ ̓ ἀπώλλυτο
στρατὸς δαμασθεὶς ναΐοισιν ἐμβολαῖς. 278-79
ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ
Γιατί τα τόξα αδράνησαν κι ο στρατός όλος
απ ̓ τα έμβολα των καραβιών πάει δαμασμένος
Α. Μια αρχαία ελληνική τραγωδία ή ένα θεατρικό που δεν είναι ανάμεσα στα μόνιμα φαβορί των εθνικών ρεπερτορίων, τον Οιδίποδα, λένε, ή τη Μήδεια, ένεκα ‘’στατικότητας’’, εκτοξεύεται με τον Ξέρξη τον τοξοβόλο στο προσκήνιο κατά καιρούς, γιατί υπάρχει αποχρών λόγος - που το φέρνει από το ημίφως της ιστορίας του στο προσκήνιο της πολιτικής και της διπλωματικής επικαιρότητας.

Πώς να εξηγήσει κάποιος μια νέα παραγωγή αυτού ειδικά του έργου του Αισχύλου, του οποίου τα περίτεχνα, παρηχητικά κοσμημένα κείμενα είναι από τα πιο δύσκολα στη μετάφραση και οι ‘Πέρσαι’ μεταφράστηκαν σχετικά αργά, πρώτα στα Λατινικά, κι ύστερα στα Ιταλικά στην Ζάκυνθο. Μαθαίνουμε για μια παράσταση που παραστάθηκε για πρώτη φορά το 1899 στις γιορτές για τους γάμους του Διάδοχου Κωνσταντίνου με την Πρωσσίδα Διάδοχο Σοφία.
Β.Το ιστορικό της τραγωδίας αυτής είναι όμως ‘βεβαρημένο’ με πολυάριθμες πρωτιές, πρώτο βραβείο για τον Αισχύλο όταν πρωτοπαίχτηκε το 472 στα Διονύσια στην Αθήνα: ως μέρος μιας τριλογίας που την απάρτιζαν με τη σειρά, οι τραγωδίες Φινεύς, Πέρσαι και Γλαυκός Ποτνιεύς, με πρόσθετο το Σατιρικό Δράμα Προμηθεύς Πυρκαεύς, μερικοί στίχοι του οποίου βρέθηκαν σε πάπυρο και μεταφράστηκαν.

Γ. Συνεκτικό στοιχείο, όπως συνήθιζε να επιλέγει ο Αισχύλος, είναι η θεία δίκη, που ακολουθεί την νέμεση, την έριδα και την τίση, την σύγχυση που καταλαμβάνει τον υβριστή, έτσι που να τον οδηγήσει στην δίκαιη τιμωρία, εδώ τον Ξέρξη, σαν μάθημα στους Αθηναίους. Σε πρώτο πλάνο οι Πέρσαι είναι η πρώτη σωθείσα τραγωδία και η μόνη που καταπιάνεται με ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός, την Ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου καταστράφηκε όλος ο στόλος των Περσών, κι όπου ο ίδιος ο Αισχύλος πιθανόν να πήρε μέρος και σ’ αυτήν, μόλις 8 χρόνια πριν, το 480/79, έχοντας λάβει μέρος στη Μάχη του Μαραθώνα.

Στην ίδια, όμως, αφήγηση προμαντεύεται από τον Δαρείο, που εγκαλείται από τον Τάφο του, από τον Χορό των Γερόντων, με προτροπή της Ατόσσας, της Μεγάλης Βασίλισσας των Περσών Αχειμενιδών, η επικείμενη νέα ήττα των Περσών στις Πλαταιές και η επιστροφή του ίδιου του Ξέρξη που τα καταφέρνει με ελάχιστους άλλους Πέρσες να γλιτώσει και να γυρίσει μετά από πολλές κακουχίες, με ράκη, στα Σούσα, την πατρίδα του, όπου εκτυλίσσεται η πλοκή... αλλού.

Δ. Η ιστορία όμως δεν είναι στους Πέρσες του Αισχύλου απλώς ‘’ιστορική’’, οι Έλληνες, με έναν Θουκυδίδη, που μελετάται ακόμα από τους πολιτικούς του σύγχρονου πολέμου και της στρατηγικής: είναι θεωρία, αλλά και ΘΕΟ-ρία, που συνέχει ανθρώπους, φύση και μεταφυσική. Οι μύθοι είναι οι ίδιοι, αλλά αυτό δεν χαλά την αξία τους : ‘’ἐπεὶ καὶ τὰ γνώριμα ὀλίγοις γνώριμά ἐστιν, ἀλλ ̓ ὅμως εὐφραίνει πάντας’’.

Η Ιστορία είναι για πράματα που έγιναν, αλλά η Ποίηση είναι για ό,τι πιθανόν να γίνει, άρα η Ποίηση είναι φιλοσοφικότερη από την Ιστορία: ‘’φανερὸν δὲ ἐκ τῶν εἰρημένων καὶ ὅτι οὐ τὸ τὰ γενόμενα λέγειν, τοῦτο ποιητοῦ ἔργον ἐστίν, ἀλλ ̓ οἷα ἂν γένοιτο καὶ τὰ δυνατὰ κατὰ τὸ εἰκὸς ἢ τὸ ἀναγκαῖον. [1451b1-4] ὁ γὰρ ἱστορικὸς καὶ ὁ ποιητὴς οὐ τῷ ἢ ἔμμετρα λέγειν ἢ ἄμετρα διαφέρουσιν (εἴη γὰρ ἂν τὰ Ἡροδότου εἰς μέτρα τεθῆναι καὶ οὐδὲν ἧττον ἂν εἴη ἱστορία τις μετὰ μέτρου ἢ ἄνευ μέτρων)· ἀλλὰ τούτῳ διαφέρει, τῷ τὸν μὲν τὰ γενόμενα λέγειν, τὸν δὲ οἷα ἂν γένοιτο. διὸ καὶ φιλοσοφώτερον καὶ [1451b5-9]σπουδαιότερον ποίησις ἱστορίας ἐστίν· ἡ μὲν γὰρ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου, ἡ δ ̓ ἱστορία τὰ καθ ̓ ἕκαστον λέγει’’.

‘’Από όσα έχουν λεχθεί, προκύπτει, επίσης, σαφώς ότι έργο του ποιητή δεν είναι να παρουσιάζει τα πραγματικά γεγονότα, αλλά αυτά που θα μπορούσαν να συμβούν, δηλαδή τα δυνατά σύμφωνα με τους κανόνες της πιθανοφάνειας ή της αναγκαιότητας. [1451b] Ο ιστορικός και ο ποιητής δεν διαφοροποιούνται κατά το ότι γράφουν έμμετρα ή χωρίς μέτρο (το έργο του Ηροδότου θα μπορούσε να στιχουργηθεί, αλλά και με μέτρο δεν θα ήταν λιγότερο ιστορία απ’ ό,τι χωρίς το μέτρο)· η διαφορά τους είναι η εξής: ο ένας παρουσιάζει αυτά που έγιναν, ο άλλος αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν. [5] Συνεπώς η ποίηση είναι και φιλοσοφικότερη και σπουδαιότερη από την ιστοριογραφία. Γιατί η ποίηση έχει ως θέμα της πιο πολύ τα καθόλου, ενώ η ιστοριογραφία τα καθ ̓ έκαστον. Ποιητική Αριστοτέλους.

Ε. Οι Πέρσες είναι Δραματική Ποίηση, έναν αιώνα πριν από την Ποιητική, πάντα μίμηση πράξεως σπουδαίας, που γραφόταν έμμετρα, είχε όψη - μύθο - μέλος- ήθος. Άρα, η μουσική ήταν συμφυής με τον Χορό, και οι Πέρσες, από την αρχαιότητα, γίναν και μουσικά έργα, όπως στην κιθαρωδία μελοποιήθηκαν από τον Τιμόθεο της Μιλήτου, όπως και η... Heavy Metal σύνθεση στη Β. Αμερική, από το συγκρότημα Bal-Sagoth (1996).

Οι Πέρσες γίναν όμως και παρωδία από το κεντρί του Αριστοφάνη όχι στους... Σφήκες, αλλά στους Βατράχους, όπου ο τίτλος διακωμωδεί πιθανώς την κακοφωνία. Οι Πέρσες γίναν και κωμωδίες. Μα, το πιο σημαντικό, είναι ότι κουβαλούν από τον Αισχύλειο λόγο τον σπάνιο σπόρο της ταυτότητας -ποιοι είμαστε εμείς- ενός πολιτισμού που σκορπισμένος σε 1500 πόλεις-κράτη, διάσπαρτα, από την Ιωνία ώς τον Καύκασο, την Ιταλία τη Σικελία, την Ιβηρική κι ώς απάνω στην Σκωτία και με τον Μεγαλέξαντρο ώς το Αφγανιστάν, κι εδώ τριγύρω μας, ακούτε μας κι εμάς στα Νησιά, και τις συγκαιρινές Πόλεις μας ιδιαίτερες αιχμάλωτες - ομήρους, ομηρικές πατρίδες ενάλιες, κρυμμένες στην άμμο, Αμμόχωστος, ακούτε πώς τις μύρισε ένας Ποιητής, έστω διπλωμάτης, ο Σεφέρης, μα τις έχει χορδίσει ξεχωριστά, ο Αισχύλος.
Ομιλία, γλώσσα

Στ. ΟΙ ΝΗΣΟΙ: Με ανάμεσά τους έναν άρρηκτο δεσμό αναγνώρισης: την ομιλία. Τη γλώσσα. Για να γεννοβολήσει το 507 π.Χ. τη Δημοκρατία. Λέω να ‘γεννοβολήσει’, γιατί η ελληνική δημοκρατία του Κλεισθένη, απλωμένη στις 4 γωνιές του τότε γνωστού κόσμου και περιοριορισμένη στο ένα 20% πολιτών από τις 200.000 που δικαιούνταν να ψηφίσουν, έξω οι γυναίκες, έξω οι δούλοι, έξω οι ξένοι - ακόμα και τον Πλάτωνα, γνωστό για τα αριστοκρατικά πατρογονικά του, τα γράφαν τότε στις ταυτότητες, ανελλιπώς τώρα παγκοσμιώθηκες μα δεν Ελληνικοιώθηκες ποσώς.

Τον Πλάτωνα τον πούλησαν σκλάβο κει που παρά τρίχα να τον εκτελέσει ο Τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος, και όταν γύριζε (ζωντανός) από τις Συρακούσες, στην Αίγινα αυτό, εβούρησεν ένας φίλος του και τον εγόρασεν και τίκκι-τόκκο γύρισεν ο φιλόσοφος στην Αθήνα... μόκο.

Ζ. Οι Πέρσες, που με τον καιρό γίναν ο Χίτλερ, ο Σαντάμ, ο Μπους, με τον Κουν η Χούντα, όμως δεν τελειώνουν εύκολα: Ο Αισχύλος έχει Επίκεντρο σχεδόν σαν χαρακτήρα εδώ, τον Χορό. Γερόντων λέει. Γερόντων δέον, γιατί εδώ στα Σούσα δεν έμεινε ‘’άνθος’’, νέος, βλαστάρι, μάχιμο ον, δεν έμεινε στην αχανή περσική επικράτεια, ο Ξέρξης στρατολόγησε όποιον έβρισκε μπροστά του, όπως ο Στάλιν στη Μάχη του Στάλινγκραντ, τους έριξε όλους στην μηχανή του πολέμου, να κρατήσει μια Πόλη!

Δεύτερον: ο χορός φαίνεται πράγματι σοφός και ευρυμαθής, ξέρει έναν-έναν τους στρατηγούς, ονομαστικά, ξέρει τη γεωγραφία της Περσικής Αυτοκρατορίας καλά, ξέρει σαν να έκανε αναγνώριση των εχθρικών εδαφών, το ασήμι της Αθήνας, τόσο όσο και πώς ο στρατός έκαμε τη θάλασσα - ξηρά. Τον Ελλήσποντο. Άλλη ύβρις. Άρα, ο χορός είναι ‘περπατημένος’, όχι απλώς... χορευτικός! Ο Άρης Μπινιάρης, σκηνοθέτης και ΜΟΥΣΙΚΟΣ, επέλεξε Νέους αντί Γερόντους για τον Χορό και δεν λέει γιατί, ενώ ο Ίδιος ο Χορός δίνει τον λόγον. ‘’Κατά πρεσβείαν’’.

Η. ΧΟΡΟΣ: Των Περσών που έχουν φύγει στην Ελλάδα /να εμείς οι πιστοί καθώς μας λένε/ Είμαστε οι φύλακες μέσα στ’ ολόχρυσο λαμπρό παλάτι. Για το βάρος των χρόνων μας/ ο ίδιος ο Ξέρξης βασιλιάς,/γιος του Δαρείου,/μας διάλεξε στη χώρα ν’αγρυπνούμε. ΜΕΤΦ Παναγιώτη Μουλλά.

Θα αδικήσω τον μακαριστό μεταφραστή, αν πω ότι ηχητικά κερματισμένη και ρυθμικά εκφερομένη η μετάφρασή του αναδείχθηκε, ως θα άξιζε. Θα ήθελα, όμως, να ειπώ εμφαντικά τι σπουδαίο δώρο είναι αυτό, το ’ πε κι ο George Tomson, o μεγάλος Ελληνιστής δάσκαλος, που μου ’λαχε να τον ακούσω να μιλά, πως το ’χουμε εμείς, οι απανταχού ακόμα ασκούντες το δικαίωμά μας να λαλούμεν Ελληνικά, την πιο αρχαία γλώσσα που ΜΙΛΙΕΤΑΙ συνεχώς και ανελλιπώς. Με τη Νεοελληνική, το ίδιο εύμορφη κι εκφραστική!
Δύο γλώσσες

Θ. Ο Χορός στην παράσταση του σκηνοθέτη/ μουσικού τραγουδεί, ένα τραγούδι στα Γεωργιανά, μεταφρασμένο από τον ίδιο. Θυμίζει την παράσταση του Peter Brook, Οrghast, στην Περσέπολη, (1970-1) βασισμένη στους Πέρσες του Αισχύλου με ηθοποιούς Ιρανούς και Χορικά σε δύο γλώσσες, εκείνο του Αισχύλου στα Αρχαία Ελληνικά και μια προ-Ιρανική, Ιερή γλώσσα, την Αβεστάν, σε μια συνειδητή πρσπάθεια του σημαντικού αυτού σκηνοθέτη που δούλευε με πολλές φυλές να βρει μια κοινή γλώσσα για όλους, που θα αναιρούσε όλες τις γλώσσες (!)

Mια άλλη παράστασή του Peter Brook με τίτλο Τierno Bokar (2005) για τη ζωή και τη φιλοσοφία θρησκευτικής ανοχής ενός Αφρικανού σούφι ειρηνιστή του Ισλάμ, στο τότε Γαλλικό Σουδάν, με όλο τον χώρο καλυμμένo σε λεπτή αφρικάνικη άμμο και ηθοποιούς διαφόρων... χρωμάτων, στο Λονδίνο, ήταν πολύ όμορφη και σαν άλλες του δουλειές, ‘’ανατολίτικη’’... Οι παραστάσεις του όμως του Σαίξπηρ, Τimon d Athenes, στις Bouffes du Nord στο Παρίσι το 1974 και στο Λονδίνο το King Lear με έναν αξέχαστο Paul Scofield, το 1962, ήταν εμβληματικές.
Ι. Η παράσταση του Άρη Μπινιάρη των Περσών με τον ΘΟΚ 2017-2018, δεν είναι ηχείο της αισχύλειας ρηματικής ουσίας, της Παρρησίας εδώ, του ‘Ατρόμητου’ Λόγου που συναντούμε σαν πρώιμο ήδη επίτευγμα της ελληνικής δημοκρατίας, προκαλώντας προς την κάθαρση της Ύβρεως. Εντούτοις ο Χορός αυτός γίνεται προοδευτικά Παρρησιαστής και ρέμπελος.
ΑΚΟΥΤΕ:
Οὐδ ̓ ἔτι γλῶσσα βροτοῖσιν [ἀντ. γ]
ἐν φυλακαῖς· λέλυται γὰρ
λαὸς ἐλεύθερα βάζειν,
ὡς ἐλύθη ζυγὸν ἀλκᾶς.
Κάθε πια φυλακή από τις γλώσσες
των ανθρώπων θα λείψει
κι ο λαός, μια που βγήκε της βίας ο ζυγός
κι απολύθηκε, ελεύτερο στόμα θ ̓ ανοίξει. 591-4 Μετφ. Ι.Ν Γρυπάρης
Η Βασίλισσα ‘Ατοσσα, σαν χαρακτήρας εδώ...’’αχαρακτήριστη’’, με άλλη έννοια, άχρωμη, αλλά με ισχυρή παρουσία και κινήσεις χεριών που δεν της πήγαιναν, και τον ‘άθλον’ του Δερβίση που γυρνά, και το μαλλί να ανεμίζει - είναι δυο χρόνια που βλέπουμε παντού αυτό το πράμα - το βρήκα τουριστικό θέαμα αντοχής και αποπροσανατολιστικό ‘’ανατολισμό’’: Μου θυμίζει μια φράση που διάβασα για τον ιμπεριαλισμό του Ξέρξη και το μακελλειό που επέφερε: ‘’Ξέρει ότι ΜΠΟΡΕΙ να το κάνει και το ’κανε’’.

Ένας σχολιαστής βρήκε την ‘Ατοσσα’ Οιδιπόδεια. Αυτό στέκει. Αυτό είναι: Μια μάνα που μόνο τον γιο της αγαπά κι άλλοι που πέσαν και κάναν τη θάλασσα κόκκινη, κρίμα μεν, μα δεν πα να! Ευτυχώς που είναι η Καριοφυλλιά Καραμπέττη, που όλοι αγαπήσαμε, εδώ για την έντονή της παρουσία την σκληρή και τρυφερή σ' αυτήν την παράσταση, ότι δεν θέλω να μου θυμίζει στιγμές - στιγμές Εθνικό, στο... μάτι και στον τονισμό.

Οι άλλοι χαρακτήρες χωρίς ιδιαίτερες αρετές. Τα κοστούμια, προς το κιτς. Τα ‘’στρατιωτικά’’ του χορού, για... χορό. Αλλά: η παράσταση του Άρη Μπινιάρη είναι μια μουσική παράσταση, με ρυθμό, ο Χορός χορεύει, η κινησιολογία κινεί, τα όργανα, τζουράς και τύμπανα επί σκηνής σωστά κι ωραία, η μουσική ενδιαφέρουσα. Light και Metal. Αλλά το Εύηχον δεν είναι Εύ-λογον! Ο ίδιος ο Αισχύλος έπεσε και αυτός στη Σαλαμίνα.
Δρ ΝΙΚΗ ΚΑΤΣΑΟΥΝΗ
ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ