Το μεταναστευτικό σε «γκρίζες ζώνες»

Από το 2015 υπολογίζεται ότι πάνω από ένα εκατομμύριο μετανάστες έφτασαν στην ΕΕ, ενώ πολλοί από αυτούς είναι πρόσφυγες από τις εμπόλεμες ζώνες της Συρίας και του Ιράκ. Η μαζική άφιξή τους πυροδότησε μιαν από τις μεγαλύτερες πολιτικές κρίσεις στην Ευρώπη, θέτοντας το ζήτημα ποιος θα αναλάβει την ευθύνη γι’ αυτούς τους ανθρώπους αλλά και πόσο πρέπει να βοηθήσουν τα άλλα κράτη μέλη τις ευρωπαϊκές χώρες που επηρεάζονται από αυτήν την κατάσταση. Πλέον, ενώ παρατηρείται μια μείωση στις μεταναστευτικές ροές μεταξύ Λιβύης και Ιταλίας, χώρες στην Ανατολική Μεσόγειο, όπως η Κύπρος και η Ελλάδα, υποδέχονται καθημερινά μεγάλο αριθμό μεταναστών, με αποτέλεσμα να μην έχουν άλλη επιλογή από το να επαναφέρουν διαρκώς το αίτημα για μια ευρωπαϊκή λύση στο πρόβλημα αυτό. Εντούτοις, η πλειοψηφία των κρατών μελών της ΕΕ αρνούνται να στηρίξουν οποιοδήποτε σχέδιο για κατανομή των μεταναστών, αφήνοντας έτσι σε κατάσταση ομηρείας τις χώρες της πρώτης γραμμής. Την ίδια στιγμή η εισβολή της Τουρκίας στη Συρία, ενώ «υπόσχεται» ότι θα αποτελέσει «λύση» για το μεταναστευτικό, δεν αποκλείεται να οδηγήσει στη ραγδαία αύξηση των ροών προς την ΕΕ.

Οι εθνικές προτεραιότητες και οι γκρίζες ζώνες

Κάτω από τη βαριά σκιά της εντεινόμενης μεταναστευτικής κρίσης οι Υπουργοί Εσωτερικών της ΕΕ συνήλθαν την Τρίτη στο Λουξεμβούργο, όπου για άλλη μια φορά πρωταγωνίστησαν και τελικά καθόρισαν το αποτέλεσμα οι εθνικές προτεραιότητες των κρατών μελών. Αρχικά, στο επίκεντρο της συνεδρίασης βρέθηκε η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ Γερμανίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Μάλτας, η οποία προβλέπει τη δημιουργία προσωρινού μηχανισμού ανακατανομής προσφύγων και μεταναστών που διασώζονται στη θάλασσα. Μεταξύ άλλων, η πρόταση στόχευε στον τερματισμό των διενέξεων που παρατηρήθηκαν τον τελευταίο χρόνο μεταξύ ευρωπαϊκών κυβερνήσεων για το ποιος πρέπει να δέχεται όσους διασώζονται στη θάλασσα, ενώ για την επίτευξή της ευνόησε συγκυριακά ο εξοστρακισμός του ηγέτη της Λέγκας, Ματέο Σαλβίνι. Εντούτοις, η συμφωνία διάκειται από πληθώρα γκρίζων ζωνών, με πιο εξόφθαλμη την απουσία σαφήνειας στους ορισμούς του «πρόσφυγα» και του «αιτητή ασύλου». Την ίδια ώρα όμως Ελλάδα, Κύπρος και Βουλγαρία επιδίωξαν την εξεύρεση μιας χρυσής τομής, η οποία θα «βοηθά όλες τις χώρες-μέλη που δέχονται πρόσφυγες και μετανάστες». Σε κοινό έγγραφο τα τρία κράτη μέλη της ΕΕ ζήτησαν όπως εξευρεθεί ένας κοινός μηχανισμός κατανομής για όλες τις προσφυγικές οδούς στη Μεσόγειο και να βοηθηθούν οι χώρες που αντιμετωπίζουν τα μεγαλύτερα προβλήματα, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι «ενώ όλα τα στοιχεία δείχνουν αύξηση των προσφυγικών ροών στην ανατολική Μεσόγειο, δεν δίνεται βάρος σε αυτήν τη μεταναστευτική οδό». Στο έγγραφο οι τρεις χώρες παραθέτουν στοιχεία που δείχνουν ότι πλέον οι αφίξεις προσφύγων και μεταναστών μέσω της οδού της Ανατολικής Μεσογείου λόγω των γεωπολιτικών εξελίξεων, συμπεριλαμβανομένων των συγκρούσεων στην ευρύτερη περιοχή και ειδικά στη Συρία, έχουν αυξηθεί σε σχέση με τις αντίστοιχες αφίξεις μέσω της διαδρομής της Δυτικής Μεσογείου / Ατλαντικού και της κεντρικής μεσογειακής διαδρομής.

Το σχέδιο «ειρήνης» του Ερντογάν και η δημιουργία ζώνης ασφαλείας στη Συρία αντιμετωπίζεται από πολλούς ειδικούς με σκεπτικισμό, αφού είναι ξεκάθαρο ότι η ικανότητα για προστασία οποιασδήποτε περιοχής στη Συρία και η εγγύηση ότι θα παραμείνει ασφαλής στο άμεσο μέλλον είναι πέρα από τις δυνάμεις του Τούρκου Προέδρου

Η αδυναμία συντονισμού μεταξύ των Κρατών Μελών

Παρά το γεγονός ότι οι διπλωματικές πηγές στις Βρυξέλλες εκτιμούσαν ότι ο διάλογος για το προσφυγικό δεν ήταν εδώ και καιρό τόσο εποικοδομητικός όσο τις τελευταίες εβδομάδες, οι Υπουργοί Εσωτερικών της ΕΕ δεν έφτασαν τελικά σε κάποια συμφωνία για το μεταναστευτικό. Στη συνάντηση μόνο η Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο και η Πορτογαλία στήριξαν την πρόταση της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Μάλτας για την κατανομή των μεταναστών που διασώζονται στη θάλασσα. Παρόλο που η Ελλάδα δήλωνε υπέρ της συμφωνίας της Μάλτας, αφού αποτελεί «προηγούμενο» και για τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και πρεσβεύει μια «πιο δίκαιη κατανομή του βάρους», δεν πέρασε απαρατήρητο το γεγονός ότι η εν λόγω συμφωνία αφορά μόνο στους μετανάστες, οι οποίοι διασώζονται μεταξύ Λιβύης και Ιταλίας και δεν υπάρχει καμιά πρόνοια για την Ανατολική Μεσόγειο. Έτσι κι αλλιώς, με το κοινό έγγραφο Ελλάδας, Κύπρου και Βουλγαρίας γινόταν ξεκάθαρο ότι οι τρεις χώρες επιδιώκουν μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη μια περιοχή στην άλλη, καταγγέλλοντας τη μη αποτελεσματική αντιμετώπιση της κατάστασης στην ανατολική Μεσόγειο, παρά το γεγονός ότι όλες οι σχετικές εκθέσεις επιβεβαιώνουν την αυξανόμενη, εμμένουσα τάση των αφίξεων στην περιοχή. Αν και δεν κάνουν αναφορά στη συμφωνία της Μάλτας στο έγγραφό τους, η Ελλάδα, η Κύπρος και η Βουλγαρία παραθέτουν συγκριτικά στοιχεία, τα οποία δείχνουν ότι η προσοχή των Ευρωπαίων πρέπει να στραφεί προς την ανατολική Μεσόγειο με τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού μηχανισμού μετεγκατάστασης.

Ανησυχία από τις γεωπολιτικές εξελίξεις

Την ίδια ώρα αναλυτές εκφράζουν ανησυχίες ότι η απόφαση των ΗΠΑ να αποχωρήσουν από τη βορειοανατολική Συρία και η εισβολή της Τουρκίας στη Συρία αναμένεται να οξύνει το πρόβλημα των μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη. Ήδη η Τουρκία φιλοξενεί μεγάλο αριθμό προσφύγων από τη Συρία, αλλά η κατάσταση που διαμορφώνεται ίσως δεν είναι η «απάντηση» στο μεταναστευτικό πρόβλημα, όπως ισχυρίζεται ο Τούρκος Πρόεδρος, Ταγίπ Ερντογάν, αλλά η αιτία της ανατροφοδότησής του. Συγκεκριμένα, αυτές οι στρατιωτικές επιχειρήσεις μπορεί να φέρουν τελικά τα αντίθετα αποτελέσματα και να αυξηθούν οι προσφυγικές ροές από τη Συρία με συνέπεια να μεγεθυνθεί η πίεση κατ’ αρχάς στην Τουρκία και κατόπιν στην ΕΕ. Από τα πρώτα κιόλας 24ωρα της τουρκικής επέμβασης υπήρξαν αναφορές για χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους με σκοπό να σωθούν από τις εχθροπραξίες της Τουρκίας στη Συρία. Παράλληλα, ειδικοί εκφράζουν φόβους ότι η τουρκική επέμβαση στη Συρία θα ανοίξει τον δρόμο για μιαν «αναγέννηση» του Isis, καθώς οι Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF) σταμάτησαν τις επιχειρήσεις τους ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος, επειδή είναι αδύνατο να διεξάγουν οποιαδήποτε επιχείρηση ενώ απειλούνται από ένα μεγάλο στράτευμα στα βόρεια σύνορα. Επίσης, σημαντικό ζήτημα είναι η φύλαξη των χιλιάδων μαχητών του Isis και των οικογενειών τους, οι οποίοι κρατούνται στις φυλακές που ελέγχονται από τις Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις.

Οι «ανησυχίες» της Τουρκίας στη Συρία

Το αφήγημα της Τουρκίας για την εισβολή στη Συρία βασίστηκε σε δύο άξονες. Αρχικά, σύμφωνα με την Άγκυρα, ο πρώτος στόχος είναι η διαμόρφωση μιας ζώνης ασφαλείας που θα αποτρέψει το ενδεχόμενο εδαφικής συνέχειας ανάμεσα στις ζώνες που ελέγχουν οι Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις -δηλαδή κυρίως οι δυνάμεις των Κούρδων στη βόρεια Συρία- και τις περιοχές της Τουρκίας που έχουν κουρδική πλειοψηφία. Κατά δεύτερον, όμως, τα τελευταία δύο χρόνια ο Τούρκος Πρόεδρος επιδίωκε τη δημιουργία της ζώνης αυτής με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως το τμήμα στο οποίο θα επαναπροωθηθούν οι Σύροι πρόσφυγες, διευκολύνοντάς τους έτσι να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Σε πρώτη φάση η Τουρκία στοχεύει να πάρει τον έλεγχο μιας περιοχής στα σύνορα μήκους 120 χλμ. και βάθους περίπου 30 χλμ, που εκτείνεται από την Τελ Αμπιάντ έως τη Ρας αλ Άιν. Η Τουρκία σήμερα φιλοξενεί περίπου 3,6 εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι βρήκαν καταφύγιο στη χώρα από την εμπόλεμη ζώνη. Ενώ όμως στην αρχή ο κόσμος τους είχε αποδεχθεί, με το πέρασμα του χρόνου το κλίμα άλλαξε και αυτό δημιούργησε πιέσεις στον Ερντογάν για αποφόρτιση της ασφυκτικής κατάστασης. Οι εξελίξεις στα συριακά εδάφη επίσης ενέτειναν τις ανησυχίες της Άγκυρας για νέες προσφυγικές ροές από μια πιθανή κατάληψη της Ιντλίμπ και γι’ αυτό επέλεξε να δράσει έγκαιρα. Εντούτοις, το φιλόδοξο αυτό σχέδιο αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη από μερίδα διπλωματών, οι οποίοι επισημαίνουν ότι η μετεγκατάσταση εκατομμυρίων Σύρων μπορεί να εξελιχθεί σε εθνοκάθαρση εάν αραβικής καταγωγής πρόσφυγες εγκατασταθούν σε πόλεις και χωριά, στα οποία πλειοψηφούν οι Κούρδοι. Επίσης, ανησυχία προκαλεί η πιθανότητα κάποιοι από τους πρόσφυγες να μετακινηθούν σε αυτές τις περιοχές ενάντια στη θέλησή τους. Η Άγκυρα από πλευράς της ισχυρίζεται ότι όλοι θα μετεγκατασταθούν οικειοθελώς, ενώ κατηγόρησε τις κουρδικές στρατιωτικές δυνάμεις ότι βρίσκονται πίσω από τη βίαιη δημογραφική αλλαγή σε περιοχές, στις οποίες στο παρελθόν υπήρχε αραβική πλειοψηφία.

Η σχέση αλληλεξάρτησης Τουρκίας - ΕΕ

Το σχέδιο «ειρήνης» του Ερντογάν και η δημιουργία ζώνης ασφαλείας στη Συρία αντιμετωπίζεται από πολλούς ειδικούς με σκεπτικισμό, αφού είναι ξεκάθαρο ότι η ικανότητα για προστασία οποιασδήποτε περιοχής στη Συρία και η εγγύηση ότι θα παραμείνει ασφαλής στο άμεσο μέλλον είναι πέρα από τις δυνάμεις του Τούρκου Προέδρου. Εύλογα οι εξελίξεις αυτές προκαλούν εκνευρισμό στις Βρυξέλλες, αφού πέρα από την πάγια θέση για εξεύρεση πολιτικής λύσης στη συριακή κρίση, θεωρούν ότι η ζώνη ασφαλείας δεν είναι ικανή συνθήκη για επίλυση της προσφυγικής κρίσης. Η Κομισιόν μάλιστα εξέφρασε επιφυλάξεις, αφού για την επιστροφή Σύρων προσφύγων στη χώρα τους θα πρέπει πρώτα, πιστοποιημένα, να πληρούνται συγκεκριμένες συνθήκες ασφαλείας, καλώντας παράλληλα τους εγγυητές της Astana, στους οποίους περιλαμβάνεται και η Τουρκία, να εξασφαλίσουν την παύση των εχθροπραξιών, την προστασία των αμάχων και την απρόσκοπτη, ασφαλή και βιώσιμη ανθρωπιστική πρόσβαση σε όλη τη Συρία. Πέρα όμως από τις όποιες διαφωνίες έχει η ΕΕ με τους χειρισμούς της Άγκυρας, δεν μπορεί να κάνει πολλά, αφού η διαχείριση της προσφυγικής κρίσης περνάει μέσα από την Τουρκία και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με διαφορετικό τρόπο.