Οι χρήσεις της βίας

Ο Henry Fonda ως desperado pistolero. Έχει μόλις σταματήσει και ληστεύει ένα τρένο, κάπου στις πλατιές πεδιάδες της Άγριας Δύσης. Μπροστά του στέκεται ένας αθώος αγρότης, τρέμοντας από φόβο. Φοράει τιράντες, για να κρατήσει τα φθαρμένα παντελόνια του πάνω από ένα σκισμένο λευκό πουκάμισο. «Μη με σκοτώσεις, παρακαλώ μην με σκοτώσεις», παρακαλεί τρεμάμενος ο αγρότης. Έχω έξι παιδιά να θρέψω, δεν έχω τίποτα να κάνω που να αξίζει τον κόπο για να με σκοτώσετε!». Ο Fonda φαίνεται να έχει μαλακώσει με τα παρακάλια του φτωχού αγρότη. Γυρνά, σαν για να φύγει, και έπειτα, με έναν αέρα αδιαφορίας, και χωρίς πολλά πολλά, πυροβολεί τον άτυχο αγρότη με τρεις (ή περισσότερες) σφαίρες. Στη συνέχεια, φυσάει τον καπνό από το όπλο που καπνίζει και εξηγεί στυγνά: «Δεν εμπιστεύομαι τους άνδρες που δεν εμπιστεύονται τα παντελόνια τους».

Ολόκληρος ο κινηματογράφος ξεσπάει σε δυνατά γέλια. Ένας αθώος, άοπλος, αβοήθητος άντρας, ένας πατέρας έξι μικρών παιδιών, μόλις σκοτώθηκε. Έτσι, για πλάκα. Έξι παιδιά παρέμειναν ορφανά, θρηνώντας έναν δολοφονημένο πατέρα, αντιμετωπίζοντας τώρα ένα μέλλον φτώχιας και στέρησης, κακοποίησης και λιμοκτονίας. Έτσι, για πλάκα. Και το κοινό του κινηματογράφου απολαμβάνει πλήρως και μοιράζεται αυτήν τη διασκέδαση, που απορρέει από μια εντελώς αχρείαστη, αλλά τόσο ξεκαρδιστική δολοφονία, ένα κενό νοήματος και σκοπού έγκλημα που υπηρετεί τους ψυχαγωγικούς σκοπούς ενός τυπικού γουέστερν. Έτσι, για πλάκα.

Η βία, φυσικά, είναι ένα θεμιτό δραματικό και καλλιτεχνικό εργαλείο, τόσο στον κινηματογράφο όσο και στο θέατρο, δεδομένου μάλιστα ότι εξυπηρετεί τον δραματικό στόχο της απεικόνισης των τραγικών συνεπειών της και του τρόπου αντιμετώπισής τους από όσους πλήττονται από την στυγνή, αδυσώπητη πραγματικότητά της. Το ελληνικό δράμα βυθίζεται στη βία και το αίμα ως κάλεσμα να εμπλακούν οι θεατές του σε μια στοχαστική διαδικασία αυτοεξέτασης, να ρίξουμε μια βαθιά ματιά πέρα από την άβυσσο, στις σκοτεινές ακρώρειες της ανθρώπινης ψυχής. Πρόκειται για μια εξαιρετικά διδακτική διαδικασία, που μας καλεί να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και πόσο επισφαλής είναι η ύπαρξή μας, πάντα μετέωροι, να παραπαίουμε στα πρόθυρα της αβύσσου και του γκρεμού της τραγικής πτώσης.
Η Ιλιάδα, η Οδύσσεια, η Ορέστεια, ο Θηβαϊκός Κύκλος ή οι Βάκχες, καθώς και το μετέπειτα υψηλό δράμα στην σκηνή και στη λογοτεχνία, όπως η Θεία Κωμωδία ή το σαιξπηρικό δράμα, υπηρετούν από της γραφής τους την ανθρωπότητα, δείχνοντάς μας τους εαυτούς μας - σε όλη μας την αθλιότητα και, ταυτόχρονα, την ηθική μεγαλοπρέπεια. Όπως και η Μέδουσα στον καθρέφτη, μπορεί να απολιθωθούμε βλέποντας την αντανάκλαση του πιο άσχημου εαυτού μας και, όμως, μας βοηθούν καίρια να εμβαθύνουμε βαθύτερα στην ηθική μας υπόσταση και στις αιτίες της Πτώσης μας, εκεί ακριβώς στην κορυφή της υποτιθέμενής μας δόξας.

But there was no real drama here. Only fun. The audience was not allowed any time or given any theatrical platform to contemplate the tragic aftermath or the rupture in our value system that this cold blood murder represented. The gruesome act of gratuitous violence was shown as momentary incident, sanitised from the lasting evil it has caused. The audience was invited to savour in the murderous ac utterly protected from ita moral and philosophical toll and toil.

Μονάχα η πλάκα

Αλλά δεν υπήρχε πραγματικό δράμα εδώ. Μόνο διασκέδαση. Στο κοινό δεν δόθηκε καθόλου χρόνος ή κάποια θεατρική πλατφόρμα για να εξετάσει τα τραγικά επακόλουθα ή την ρήξη στο σύστημα αξιών μας που αντιπροσώπευε αυτή η εν ψυχρώ δολοφονία. Η φρικτή πράξη της αδικαιολόγητης βίας παρουσιάστηκε ως στιγμιαίο περιστατικό, απολυμασμένο από το διαρκές κακό που προκάλεσε. Το ακροατήριο προσκλήθηκε να απολαύσει την δολοφονία απόλυτα προστατευμένο από κάθε ηθικό και φιλοσοφικό προβληματισμό και δέος, τον «έλεο και φόβο» της τραγωδίας. Εδώ, μονάχα η πλάκα.

This should come as no surprise to us. Our entire modern culture is based on ignoring the consequences of our actions and way of life, whether it is the upshot of the environmental desrruction, of smoking and drinking, the alarming rate of divources, neglecting the elders or the swelling numbers of the poor and hungry in the thirld world or nearer to us, of consuming ad infinitum in a finite olanet. And of our ;smart’ bombs, expediently dropped from a ‘safe’ height, thus safeguarding and sanitising the pilot and the eager spectators, on the TV screens later, from any disconcerting glimpse of the lasting evil the bomb has ‘smartly’ caused, the blooded and devastating effects on the ground. With the cold innocence of a computerr game, a morally indifferent camera only depicts the target as a ‘pin-point’ surgical strike. Surgical strikes, surgically cleaned and sanitised. Enjoy the srike, ignore the stricken! Now, in for some more points on our “computer” game!

Αυτό δεν πρέπει να μας προκαλεί καμία έκπληξη. Ολόκληρη η σύγχρονη κουλτούρα μας βασίζεται στην αγνόηση των συνεπειών των ενεργειών μας και του τρόπου ζωής μας, είτε είναι το αποτέλεσμα της περιβαλλοντικής καταστροφής, του καπνίσματος και του ποτού, του ανησυχητικού ρυθμού των διαζυγίων, της παραμέλησης των ηλικιωμένων ή των αυξανόμενων ορδών των πεινασμένων στον Τρίτο Κόσμο ή, πιο κοντά σε εμάς, του αυτοκαταταστροφικού, εν τέλει, γεγονότος ότι καταναλώνουμε ad infinitum σ’ έναν πεπερασμένο πλανήτη, χωρίς όρια σ’ ένα κόσμο με ορατά τα όριά του. Και οι "έξυπνες" βόμβες μας να πέφτουν «βολικά» από ένα «ασφαλές» ύψος, προστατεύοντας έτσι και «απολυμαίνοντας» τον πιλότο και τους πρόθυμους θεατές, στις οθόνες της τηλεόρασης αργότερα, από κάθε ενοχλητική ματιά και σκέψη του μόνιμου κακού που είχε προκαλέσει «έξυπνα» η βόμβα, τις αιματηρές και καταστροφικές επιπτώσεις στο έδαφος. Με την ψυχρή αθωότητα ενός παιχνιδιού ηλεκτρονικού υπολογιστή, μια ηθικά αδιάφορη κάμερα απεικονίζει μόνον τον στόχο ως χειρουργική «επέμβαση». Χειρουργικά πλήγματα, που καθαρίζονται χειρουργικά και απολυμαίνονται. Απολαύστε το πλήγμα, αγνοήστε τους πληγέντες! Τώρα, πάμε να «καταφέρουμε» μερικούς ακόμα πόντους στο παιχνίδι στον "υπολογιστή" μας!

΄Ετσι, δεν είναι η απεικόνιση της βίας που είναι επικίνδυνη, είτε στις ταινίες είτε στις τηλεοράσεις μας, πλημμυρισμένα όπως είναι από βία. Δεν είναι το υποτιθέμενο γεγονός ότι η παρακολούθηση της βίας υποκινεί βία που πρέπει να προκαλέσει την στοχαστική μας προσοχή. Στο αρχαίο δράμα, ο «έλεος και ο φόβος» που προκαλούσαν οι αφηγήσεις βίας και αίματος είχαν σκοπό να καλλιεργήσουν την χειραφέτηση του ανθρώπου από την αναπόφευκτη μοίρα που καταλύει την σφαίρα του λόγου, για να ρίξει τον πεσμένο άνθρωπο στα σαγόνια της επικρεμάμενης μοίρας, την φρίκη του αδυσώπητου χάους. Το θέαμα της βίας μπορεί να απεικονιστεί εκπαιδευτικά, αν το ηθικό νόημα είναι αυτό που επιζητεί η απεικόνισή του, αν αυτό είναι ό,τι αναμένεται να κερδηθεί από τέτοιες φρικτές αφηγήσεις αποτρόπαιης βίας. Και εδώ, όπως και αλλού, στον όλο και πιο μονοπωλιακό μας κόσμο του θεάματος, είναι σε αυτόν που λέει την ιστορία και για ποιο σκοπό που θα πρέπει να επικεντρωθούμε.

Μην ψάχνετε για το χειραφετητικό, καταρτικό αποτέλεσμα του έλεου ή του φόβου στις τηλεοράσεις μας ή στην μεγάλη οθόνη με τα block-buster και το δέος των τετραφωνικών. Φόβος, ναι. Αλλά είναι ένας εξουθενωτικός, όχι απελευθερωτικός φόβος. Είναι ο φόβος που οδηγεί στην παθητικότητα, την ανασφάλεια και μας δείχνει ευάλωτους, και όχι ο φόβος που μας απελευθερώνει από το παράλογο, προσκαλώντας μας στον αυτοέλεγχο και την ορθολογική οικοδόμηση ενός κοινού και ταυτόχρονα ατομικού μέλλοντος, στην ελεύθερη ενάσκηση της πολιτικής εμπλοκής συνειδητοποιημένων πολιτών. Τίποτα δεν υπάρχει εδώ από την ενδυναμωτική παρώθηση της δημοκρατικής διδασκαλίας που ήταν το αρχαίο δράμα, διαφωτίζοντας τον άνθρωπο πάνω στις κοινές θεμελιώδεις αξίες της «πόλεως» και της «δίκης» που προέκυψαν από τους προπολιτικούς χρόνους του αίματος και της (θεϊκής ή ανθρώπινης) εκδίκησης. Οι τηλεοπτικές σκηνές μάς ρίχνουν πίσω σ’ έναν κόσμο που προκαλεί φόβο, που μας κάνει να νιώθουμε αδύναμοι να προστατευθούμε, μέσα από κοινή δράση και μέσω της πολιτικής μας οργάνωσης, ενάντια στις αντιξοότητες της «ourageous fortune», της αδυσώπητης τύχης. Εδώ επιστρέφει για να μας καταβροχθίσει ένας κόσμος από τον οποίον όλο και περισσότερο αποξενωνόμαστε, είτε ως συγγραφείς του ατομικού και κοινού πεπρωμένου μας, είτε ως λογικοί κριτές κι αξιολογητές των σκοπών και των σκοπών που καλούμαστε καθημερινά να υπηρετούμε

Ίσως οι χορηγοί των τηλεοπτικών προγραμμάτων να μην θέλουν να συνδέσουν τα διαφημιζόμενα προϊόντα τους με τις φρικτές εικόνες που οι τηλεοπτικές οθόνες είναι σχεδόν επιρρεπείς στο να μεταδίδουν σε ανταγωνιστική αναζήτηση της εντυπωσιοθηρίας, αρρωστημένης, ενίοτε, σαγήνης για την τηλεθέαση. Ή, στον κατανγκαστικό τροχό του τηλεοπτικού ανταγωνισμού, να αναζητούν το μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας του τηλεοπτικού κοινού που το αίμα και το δέος αποδίδουν. Προστατευτικοί «έλεγχοι», όπως το συμβολικό κατώφλι των «εννέα η ώρα», μπορούν να ανεγερθούν από τους ρυθμιστές ή να προστεθεί η απαγορευτική σήμανση στην βίαιη ταινία. Διότι, μπορεί, επίσης, να συμβαίνει ότι η πολιτική σκοπιμότητα του ηγεμονικού «ηθελημένου» καταναγκασμού να απαιτεί να βιώνουμε την τρομερή - σχεδόν θεϊκή - αποτελεσματικότητα της νόμιμης δύναμής τους, στο πιο ακραίο της, την εξαιρετική αποτελεσματικότητα των πο προηγμένων όπλων τους, χωρίς να υποφέρουμε την ίδια την εφιαλτική ωμότητα της έμφυτης αγριότητάς τους. Έτσι, οι εκρήξεις εκτοξεύουν το απειλητικό τους νόημα ως μια παροδική και στιγμιαία εντύπωση, ένα φλας όψης ήχου, sight and sound, ενώ παραμένουν αποσυνδεδεμένες από τις επιμένουσες εικόνες του αίματος και τις πληγές των νεκρών και των ακρωτηριασμένων. Εντυπώσεις που σωρεύονται σε διακριτές και σαφείς ιδέες, όπως θα έλεγαν οι εμπειριστές φιλόσοφοι.

Στο ελληνικό δράμα, την Ελληνική Τραγωδία, οι ιστορίες που μιλάνε για τον κόσμο μάς βοηθούν να αντιμετωπίσουμε τις βαθύτερες φρίκες του κόσμου στον οποίο ζούμε. Βοηθούν να τις πραγματευτούμε έλλογα, ακριβώς σώζοντας την ηθική μας αξία εν όψει των σκοτεινών δυνάμεων του κινδύνου και του αναπόφευκτου. Ωστόσο, αν η αφήγηση των ιστοριών ελέγχεται από δυνάμεις που επιδιώκουν κάποιους άγνωστους και ανεξέλεγκτους σκοπούς, ελέγχεται από αυτές και η αντίληψή μας για τον κόσμο. Το ίδιο θα συμβαίνει με την δυνατότητά μας να δράσουμε πάνω σε αυτό, να κάνουμε μια διαφορά, να κάνουμε μια αλλαγή, να την φέρουμε πλησιέστερα τις ηθικές μας ανάγκες, να την εξανθρωπίσουμε.

Ακινητοποίηση της πολιτικής πρωτοβουλίας

Αποτέλεσμα όλης αυτής της βίας στην τηλεόρασή μας είναι να ακινητοποιούμε την πολιτική μας πρωτοβουλία και την ηθική αποφασιστικότητα σε παθητικότητα. Ο φόβος και ο συναγερμός μας εκτρέπονται σε ανήμπορη εξάρτηση και υποταγή στους πολιτικούς μας «σωτήρες», είτε πρόκειται για τους πολεμιστές εναντίον της τρομοκρατίας και των rogue states, είτε μια κυβέρνηση «νόμου και τάξης» που νομιμοποιεί τον εαυτό της ανταλλάσοντας την ανικανότητα τού να προσφέρει ασφάλεια (ως «security») σε έναν παγκοσμιοποιημένο, «απελευθερωμένο από κανονιστικούς περιορισμούς» κόσμο με την προβαλλόμενη μέριμνα για την ασφάλειά μας, ως «safety». Πάει, λοιπόν, φεύγει το αίσθημα ασφάλειας «security» που απορρέει από ένα συμφωνημένο πολιτικό πρόγραμμα που καλύπτει τους κινδύνους της ζωής στο παρόν και στο μέλλον, διασφαλίζοντας κάποιες εύλογα σταθερές προσδοκίες στην ασφάλεια της εργασίας, στην υγειονομική περίθαλψη και στην αξιοπρεπή σύνταξη. Εδώ έρχεται η «προστασία», ασφάλεια ως «safety» που αποκτάται με λεγεώνες αστυνομικών, «μητρώα» που προστατεύουν εμάς και τα παιδιά μας από τους διαρκώς διαφημιζόμενους «κινδύνους από κάθε είδους κοινωνική παρέκκλιση». Πανταχού παρούσες είναι οι κάμερες παρακολούθησης, αστυνομικά αυτοκίνητα που τρέχουν παντού και συνεχώς, ακόμα και τροχονόμοι επιτηρητές, προστατεύοντας το «ασφαλές ταξίδι» μας, αν όχι στη ζωή, τουλάχιστον στον δρόμο. Ένας καλά αστυνομευόμενος δρόμος.

Ο πραγματικός κίνδυνος από όλη αυτήν τη βία που προσβάλλει την τηλεόραση και τον κινηματογράφο μας δεν είναι η υποκίνηση της βίας. Είναι μάλλον η παρότρυνση της παθητικότητας, της παραίτησης και της συντριπτικής αίσθησης ενός απροσδιόριστου φόβου. Και όλα αυτά πακετάρονται ως ψυχαγωγία. Μας γαργαλούν στην παράδοσή μας.