Αποφασίζουν οι… περαστικοί

Ως επικεφαλής, δε, του πλέον επιτελικού οργάνου του κράτους, του Γραφείου Προγραμματισμού, ο Δρ Ιάκωβος Αριστείδου δρομολόγησε τη θεσμοθέτηση πολλών καινοτόμων προγραμμάτων, αλλά και την εγκαθίδρυση σημαντικών δημόσιων μηχανισμών, στην προοπτική μετεξέλιξης της «νεαρής» και «άπειρης» Κυπριακής Δημοκρατίας σ’ ένα σύγχρονο, λειτουργικό και αποτελεσματικό κράτος.

Δυστυχώς, όπως επισημαίνει στη συνέντευξη που ακολουθεί, η τουρκική εισβολή του 1974, καθώς και η ακατάσχετη... «εισβολή» της κομματικοποίησης στη δημόσια διοίκηση, ανέστειλαν αυτήν τη διαδικασία εκσυγχρονισμού, με συνέπεια να φτάσουμε, σήμερα, στην πλήρη, σχεδόν, απορρύθμιση και απαξίωση της δημόσιας υπηρεσίας, που της αφαιρεί τη δυνατότητα να επιτελέσει τον ρόλο και την αποστολή, που κάποτε πέτυχε: τη μετατροπή από έναν παραδοσιακό διοικητικό μηχανισμό, σε μηχανισμό ανάπτυξης, επ’ ωφελεία του τόπου και του συνόλου των κατοίκων του.
Ποιες είναι οι κύριες παθογένειες της κυπριακής δημόσιας διοίκησης και με ποιον τρόπο μπορούν να θεραπευθούν;
Η κυριότερη παθογένεια της κυπριακής δημόσιας διοίκησης είναι η συνεχής υποβάθμιση της σημασίας και του ρόλου της στα κυπριακά δρώμενα. Όπως πολλοί άλλοι θεσμοί, έτσι κι η δημόσια υπηρεσία έχει καταντήσει όργανο των κομματικών σκοπιμοτήτων των εκάστοτε κυβερνώντων. Ευτυχώς που υπάρχουν ακόμη στελέχη που δραστηριοποιήθηκαν σε άλλες εποχές και μπορούν να μεταφέρουν εκείνες τις εμπειρίες. Όμως, χρειάζεται μια συλλογική και συστηματική προσπάθεια ορθής επανατοποθέτησης της λειτουργίας της ΔΥ.
Ο Πρόεδρος αναφέρθηκε τελευταίως σε συζήτηση που γίνεται με τα κόμματα για τη διαχείριση του αξιόλογου δημόσιου ανθρώπινου δυναμικού. Η μεταρρύθμιση της ΔΥ ήταν ένα από τα πρώτα μελήματα της Ανεξάρτητης Κύπρου. Σκοπός ήταν να μετατραπεί από έναν παραδοσιακό διοικητικό μηχανισμό σε μηχανισμό ανάπτυξης, κάτι που επιτεύχθηκε, αν κρίνει κανένας από τα θεαματικά αποτελέσματα που είχαμε πριν, αλλά, κυρίως, μετά την εισβολή. Δυστυχώς, στη συνέχεια παρατηρήθηκε μια συνεχής απορρύθμιση και απαξίωσή της.
Η διοικητική μεταρρύθμιση

Πάνω σε ποια ζητήματα, κυρίως, παρατηρήθηκαν δυσλειτουργίες;

Δεν είναι μόνο στα θέματα προγραμματισμού/συντονισμού που εγκαταλείψαμε διευθετήσεις, οι οποίες απέδωσαν καρπούς στον τόπο, αλλά και στο εξίσου σοβαρό θέμα του εκσυγχρονισμού της ΔΥ. Το έργο αυτό ανατέθηκε σε κάποια φάση στον Υφυπουργό παρά τω Προέδρω. Με την υπουργοποίησή του μάθαμε ότι ‘σύσσωμη’ η Μονάδα Διοικητικής Μεταρρύθμισης μετακόμισε στο Yπουργείο Εσωτερικών, που δεν έχει οργανική σχέση με το θέμα. Τώρα, μάθαμε ότι το έργο της ΜΔΜ είχε να κάμει με τις αρμοδιότητες τού υπό συζήτηση Υφυπουργείου Ανάπτυξης. Ειλικρινά, δεν το καταλαβαίνω. Γιατί δεν έδωσαν τότε στη ΓΔ Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων/Συντονισμού και Ανάπτυξης τις παλιές της αρμοδιότητες, ένα βήμα προς τη δημιουργία Υφυπουργείου Ανάπτυξης;
Το πρόβλημα της γραφειοκρατίας

Η «υπέρογκη» γραφειοκρατία αποτελεί ένα από τα κύρια προβλήματα της δημόσιας διοίκησης. Πώς αντιμετωπίστηκε;

Το Δεύτερο Σχέδιο Ανάπτυξης, 1967-1971, έθεσε ως στόχους την κατάργηση της γραφειοκρατίας, την εμφύσηση επιχειρηματικού πνεύματος και την προσέλκυση/διατήρηση στην υπηρεσία προσώπων με υψηλά προσόντα για την εφαρμογή φιλόδοξων προγραμμάτων ανάπτυξης. Έκτοτε είχαμε κηρύξει πόλεμο κατά της γραφειοκρατίας, είτε αυτή οφειλόταν στους ίδιους τους υπαλλήλους είτε στο σύστημα. Αναλάβαμε σταυροφορία μηχανογράφησης των κυβερνητικών εργασιών, υποστηρίξαμε ποικιλοτρόπως την επιμόρφωση των λειτουργών και την απλοποίηση των διαδικασιών. Κι εκεί που κατά καιρούς νομίζαμε ότι έγινε πρόοδος, φαίνεται ότι το σύνδρομο του Σίσυφου επενεργεί και την ανατρέπει.
Κομματικοποίηση και υποβάθμιση της ΔΥ

Για ποιους λόγους, τότε, δεν κατέστη δυνατή η αντιμετώπιση του προβλήματος;

Ένα θέμα που ενοχλούσε ιδιαίτερα ήταν η έλλειψη συντονισμού μεταξύ Τμημάτων. Η αίτηση ιδιώτη πήγαινε κι ερχόταν από Τμήμα σε Τμήμα για απόψεις. Το τι γινόταν στις περιπτώσεις των ξένων επενδύσεων/υπεράκτιων εταιρειών ήταν τριτοκοσμικό! Οι ίδιοι οι ξένοι αιτητές περιέφεραν τους φακέλους από γραφείο σε γραφείο για να πάρουν τις σχετικές εγκρίσεις/υπογραφές. Ζητήσαμε τότε και λειτούργησε για πρώτη φορά η μονοθυριδική εξυπηρέτηση (one stop shop). Κι ενώ έγιναν πολλά για αναβάθμιση της ΔΥ -μηχανογράφηση, συστηματοποίηση εργασιών, δημιουργία σχολής δημόσιας υπηρεσίας, δημιουργία ικανοποιητικών συνθηκών εργασίας- η κομματικοποίηση της πολιτικής ζωής οδήγησε στη σταδιακή υποβάθμισή της.

Ο ΓΔ ενός Υπουργείου δεν είναι πια ο ανώτατος υπηρεσιακός άρχων, ο Σύμβουλος του Υπουργού και της Κυβέρνησης. Ο Υπουργός διαθέτει προσωπικούς Συμβούλους, προφανώς κομματικούς, και η Κυβέρνηση Επιτρόπους σε καίρια πόστα, που κανονικά έπρεπε να χειρίζονται τα αρμόδια Τμήματα (πρόσθετο κόστος €1.1 εκ. το 2018). Με τον τρόπο αυτό, η ΔΥ καθίσταται ένα σώμα εκτέλεσης των αποφάσεων άλλων περαστικών. Πώς μπορεί έτσι να διοικείται με σιγουριά η Κύπρος;
Ανυπαρξία μοντέλου διοίκησης;

Θεωρείτε, λοιπόν, ότι το υφιστάμενο μοντέλο διοίκησης εξάντλησε τις δυνατότητές του ή τα προβλήματα και οι δυσλειτουργίες που παρατηρούνται, οφείλονται και σε άλλους παράγοντες;

Για ποιο μοντέλο διοίκησης μιλάτε; Δυστυχώς, ό,τι δημιουργήθηκε με πολύν κόπο, δεν υπάρχει πια. Πέραν της εξυπηρέτησης των πολιτών με πολύν κόπο, δεν υπάρχει συγκεκριμένο μοντέλο δημόσιας διοίκησης που να εξυπηρετεί τις βασικές ανάγκες του τόπου. Πολύ νωρίς μετά την Ανεξαρτησία η Κυβέρνηση Μακαρίου υιοθέτησε το πείραμα της Γαλλίας και δημιούργησε τον Μηχανισμό Προγραμματισμού/Συντονισμού του αναπτυξιακού κυβερνητικού έργου. Δόθηκε, έτσι, η ευκαιρία στη ΔΥ να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Τόπου.

Αξιοποιώντας όλα τα μέσα που είχαμε στη διάθεσή μας (Πρόγραμμα Ανάπτυξης των ΗΕ, Τεχνική Βοήθεια Ξένων Χωρών) καταφέραμε νωρίς να ‘αποφοιτήσουμε’ ως οι καλύτεροι μαθητές μεταξύ των αναπτυσσόμενων χωρών. Με δική μας πρωτοβουλία ξεκινήσαμε τον τιτάνιο αγώνα ανασυγκρότησης και δραστηριοποίησης της οικονομίας μετά τα καταστροφικά πλήγματα της εισβολής, καθώς και πολλές ενέργειες για αποκατάσταση της πληγείσας οντότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας (Συμφωνίες Οικονομικής και Τεχνικής Συνεργασίας με πολλές Χώρες). Το ίδιο κάναμε και με την ΕΟΚ σχετικά με την ολοκλήρωση της Συμφωνίας Τ.Ε. Σε όλες αυτές τις ενέργειες ελάμβαναν μέρος αρμόδιοι Λειτουργοί Υπουργείων, καθώς κι εκπρόσωποι του Ιδιωτικού Τομέα.
Ποια πολιτική ακολουθήθηκε όσον αφορά την υλοποίηση άλλων προγραμμάτων;

Όσον αφορά, τώρα, πολλά προγράμματα της εσωτερικής κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης, είναι ο ίδιος Μηχανισμός που έθεσε τις βάσεις, έστω κι αν ακόμη οι κυβερνώντες δεν κατάφεραν να τα υλοποιήσουν. Ξεκινώντας από το πιο πολύτιμο αγαθό, την υγεία, είναι ο Μηχανισμός αυτός που από το 1973 έθεσε την ανάγκη εισαγωγής του ΓεΣΥ κι εργάστηκε για τη δημιουργία των προϋποθέσεων για την επιτυχία του.

Το ίδιο έκαμε με την αναβάθμιση της εκπαίδευσης (αξιοκρατικός κατάλογος διορισίμων και ολοήμερο σχολείο). Για το πολύ καυτό θέμα της έγκαιρης κι αντικειμενικής απονομής δικαιοσύνης είναι και πάλι ο Μηχανισμός αυτός που ασχολήθηκε, από το 1979, κάτι που εξόργισε την τότε ηγεσία του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Από τις διάφορες μελέτες, που κάναμε τότε, φάνηκε ότι ‘το μικρό δεν είναι πάντοτε κι ωραίο’.

Σε μια χώρα με πληθυσμό το 1/10 του Λονδίνου, δεν μπορεί να έχουμε τόσους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τέλος, στα θέματα έρευνας και καινοτομίας ο Μηχανισμός μας πρωτοστάτησε στην ίδρυση κυπριακών Πανεπιστημίων, σε εποχή που η πολιτική ηγεσία θεωρούσε προδοσία την αποκοπή από τις πανεπιστημιακές σπουδές στην Ελλάδα, προωθήσαμε την ίδρυση ερευνητικών κέντρων και τη σύσταση του Ιδρύματος Προώθησης Έρευνας ως εθνικού φορέα για την προώθηση της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας, την παραγωγή καινοτόμων και τεχνολογικά αναβαθμισμένων προϊόντων, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και εξωστρέφειας των κυπριακών επιχειρήσεων.

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Νίκος Αναστασιάδης παρουσίασε το όραμά του για το νέο μοντέλο οικονομίας, αναφερόμενος σε 14 σημαντικές μεταρρυθμίσεις, μέσω των οποίων η Κυβέρνηση φιλοδοξεί, όπως είπε, να αλλάξει την εικόνα της χώρας στα επόμενα χρόνια. Ξεκινώντας από το πιο πολύτιμο αγαθό, την υγεία, ο Πρόεδρος έδωσε την στήριξή του στους χειρισμούς του Υπουργού Υγείας για το ΓεΣΥ για να εφαρμοστεί εντός των τεθέντων χρονοδιαγραμμάτων.

Το θέμα αυτό τέθηκε συστηματικά πριν από πενήντα χρόνια κι οι Κυβερνήσεις έκτοτε εργάστηκαν για τη δημιουργία των προϋποθέσεων για την εισαγωγή του (νέα γενικά κι εξειδικευμένα νοσοκομεία, ερευνητικά κέντρα, υιοθέτησή του από τα οργανωμένα σύνολα του λαού, ενθάρρυνση και στήριξη του ιδιωτικού τομέα να μετεξελιχθεί στις σύγχρονες πολυκλινικές). Από καιρό τώρα όλα είναι έτοιμα για το μεγάλο πήδημα, όμως το θέμα μπήκε και πάλι στη διελκυστίνδα.

Τα εναπομείναντα θέματα μπορούν με καλή θέληση να ξεπεραστούν και να μετατρέψουμε την Κύπρο σε ένα πρότυπο ιατρικό κέντρο. Πολύ ορθά ο Πρόεδρος αναφέρθηκε στην ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (συγχωνεύσεις Δήμων, συμπλεγματοποίηση υπηρεσιών), ώστε να υπάρξει ποιοτική αναβάθμιση στις υπηρεσίες προς τους πολίτες και την εφαρμογή εθνικής στρατηγικής σε διάφορους τομείς (τουρισμό, αδειοδότηση έργων). Έχω αναφερθεί κι άλλοτε στην ανάγκη εξοικονόμησης πόρων σε έναν μικρό Τόπο. Όταν το Λονδίνο με πολλά εκατομμύρια κατοίκους είναι ένας Δήμος, πώς γίνεται η Λευκωσία να έχει τόσους Δήμους;

Πέραν της ίδρυσης πανεπιστημίων κι ερευνητικών κέντρων, συστάθηκε το Ίδρυμα Προώθησης Έρευνας ως ο εθνικός φορέας για την υποστήριξη και προώθηση της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας. Δεν θα απέρριπτα την ιδέα του Υφυπουργείου αναβαθμίζοντας το ΙΠΕ με διευρυμένες αρμοδιότητες. Τούτο θα βοηθήσει την παραγωγή καινοτόμων και τεχνολογικά αναβαθμισμένων προϊόντων, την περαιτέρω ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και εξωστρέφειας των κυπριακών επιχειρήσεων. Κλείνοντας επαναλαμβάνω την εισήγησή μου για τη δημιουργία ενός Υφυπουργείου Ανάπτυξης για προγραμματισμό και συντονισμό της προώθησης θεμάτων, όπως τα πιο πάνω και πολλών άλλων. Μόνο έτσι θα είμαστε πιο αποτελεσματικοί.
Μεταρρύθμιση και εκσυγχρονισμός

Γίνεται, συχνά, λόγος για μεταρρύθμιση και εκσυγχρονισμό του δημόσιου τομέα, τα οποία, για κάποιους, σημαίνει «λιγότερο κράτος» και μεγαλύτερη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα. Συμφωνείτε με αυτήν την προσέγγιση;

Η ανάγκη μεταρρύθμισης και εκσυγχρονισμού του δημόσιου τομέα δεν έχει να κάμει με το δίλημμα που απασχόλησε κι απασχολεί και σήμερα πολλούς: Τι είναι καλύτερο για έναν τόπο, περισσότερη ανάμειξη του κράτους ή μεγαλύτερη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στην οικονομική δραστηριότητα; Τελικός στόχος είναι η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη ενός τόπου, η απαλλαγή του ανθρώπου από τις καθημερινές έγνοιες επιβίωσης, για να μπορέσει να αφιερώσει περισσότερο χρόνο στην πνευματική και ψυχική καλλιέργειά του, να γίνει ένας ολοκληρωμένος κι ευτυχισμένος άνθρωπος.

Βέβαια, η σχέση αυτή δεν είναι αυτόματη. Η επίτευξη οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης απαιτεί ειδική συντονισμένη μεταχείριση. Η όλη διεργασία ομοιάζει με τις διεργασίες μιας ορχήστρας, την ατομική προσπάθεια κάθε μέλους και τον συντονισμό όλων των οργάνων, μέχρι την τελική ορχηστρική μελωδία. Έτσι και στην περίπτωση μιας χώρας, η έξοδος από την οικονομική και κοινωνική υπανάπτυξη γίνεται με άμεση παρέμβαση πάνω στους πιο ώριμους αναπτυξιακούς πυλώνες κι αξιοποίηση των πιο σημαντικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της. Σημαντικός, εν προκειμένω, είναι ο ρόλος της ΔΥ.
Κόμμα μου, η Κύπρος

Συνοψίζοντας τη μακρόχρονη εμπειρία σας, μέσα από την προσωπική σας ανάμειξη στα της δημόσιας διοίκησης, πώς θα τοποθετούσατε το παραχθέν έργο, εν σχέσει προς τις δύο κυρίαρχες πολιτικές ιδεολογίες, τη φιλελεύθερη και τη σοσιαλιστική;

Ευτυχείς συγκυρίες με έφεραν, μετά την περάτωση και των μεταπτυχιακών μου σπουδών, να ηγηθώ της κατ' εξοχήν αναπτυξιακής Υπηρεσίας της Κυπριακής Δημοκρατίας, του Γραφείου Προγραμματισμού, σε μια περίοδο που η Δημόσια Υπηρεσία διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στις αποφάσεις της Πολιτικής Ηγεσίας (1967/1989). Ο Πρόεδρος Βασιλείου με διόρισε στο αξίωμα του Υπουργού Εργασίας και ΚΑ (1990/1993). Η λήξη της υπουργικής μου θητείας σήμαινε και την έξοδό μου από την άμεση δράση στα κοινά.

Είχαμε ήδη μπει για καλά στην ενεργό ανάμειξη των κομμάτων στην επιλογή των Υπουργών και των άλλων κυβερνητικών αξιωματούχων. Προσωπικά, δεν ανήκα σε κομματικούς σχηματισμούς. Το κόμμα μου ήταν πάντα η Κύπρος. Αν έπρεπε να χαρακτηρίσω τα πολιτικά μου πιστεύω με κομματικούς όρους, θα τοποθετούσα τον εαυτό μου στον ευρύτερο χώρο του Κέντρου, με έντονες σοσιαλιστικές αποκλίσεις κι εξίσου έντονες αποκλίσεις προς την ελεύθερη δημιουργικότητα του ανθρώπου.

Ή, για να το βάλω αντίστροφα, είχα πάντοτε μιαν αντιπάθεια για τον αποκλεισμό της ελεύθερης βούλησης των ατόμων μιας κοινωνίας από τη διαμόρφωση της ζωής και του μέλλοντός τους, είτε λόγω του συστήματος διακυβέρνησης είτε λόγω της άκρατης επικράτησης των συμφερόντων των ολίγων. Το ζητούμενο είναι η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων των δύο ακραίων μορφών κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης μέσα σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο.