Από το Chernobyl στο Μαρί

Με αφορμή την «blockbuster» τηλεοπτική σειρά «Chernobyl», του αμερικανικού δικτύου HBO, o κόσμος σήμερα ίσως να γνωρίζει πολύ περισσότερα για την ιστορία πίσω από την πυρηνική έκρηξη η οποία έλαβε χώρα στην Ουκρανία το 1986. Το ιστορικό τηλεοπτικό δράμα «Chernobyl» παρουσιάζει σε πέντε μέρη το ατύχημα που σημειώθηκε στον αντιδραστήρα αριθ. 4 του πυρηνικού σταθμού του Chernobyl, κοντά στην πόλη Pripyat στα βόρεια της Ουκρανικής Σοβιετικής Δημοκρατίας. Τις τελευταίες εβδομάδες έχει παρατηρηθεί παγκόσμια κινητικότητα στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, όπου άνθρωποι όλων των ηλικιών συζητούν ακατάπαυστα και με μεγάλο ενδιαφέρον την πλοκή και τις λεπτομέρειες του πυρηνικού ατυχήματος του Chernobyl. Το Chernobyl κατέστη επίσης κεντρικό θέμα συζητήσεων μεταξύ των Κυπρίων σε ηλεκτρονικά μέσα, cafe, καφενεία, ποδοσφαιρικούς αγώνες και άλλους κοινωνικούς χώρους. Στο σπίτι μας, το Chernobyl ήταν θέμα συζήτησης για αρκετές εβδομάδες.

Ωστόσο, στόχος αυτού του άρθρου είναι η χρήση του παραδείγματος του Chernobyl με σκοπό να θέσουμε σημαντικά ερωτήματα και προτάσεις σε σχέση με ένα τραγικό γεγονός το οποίο συνέβη πριν από κάποια χρόνια στην Κύπρο. Μήπως θυμάστε την έκρηξη στο Μαρί το καλοκαίρι του 2011; Αναρωτιόμαστε, αν κάποιος από εσάς μπορεί να θυμηθεί και να μιλήσει για την έκρηξη στο Μαρί με την ίδια ευχέρεια και λεπτομέρειες όπως την τραγωδία στο Chernobyl. Πόσοι από εσάς σκέφτεστε ή σκοπεύετε να επισκεφθείτε το Chernobyl μετά από την ενημέρωση που τύχατε από τους τηλεοπτικούς σας δέκτες; Και πόσοι έχετε ήδη επισκεφτεί ή σκοπεύετε να επισκεφτείτε το Μαρί για να μάθετε για την έκρηξη του 2011; Παρ’ όλον ότι το Chernobyl βρίσκεται πολύ μακριά από την Κύπρο, οι περισσότεροι θα επεδείκνυαν περισσότερο ενδιαφέρον και προθυμία να επισκεφτούν την ουκρανική πόλη Pripyat. Μία από τις δικαιολογίες σας ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι η τραγωδία του Chernobyl δεν είναι η ίδια με την τραγωδία στο Μαρί. Και μπορούμε να συμφωνήσουμε μαζί σας, αλλά η τραγωδία στο Μαρί συνέβη μόλις τώρα και υποθέτω ότι αυτή θα πρέπει να είναι πιο ζωντανή στη μνήμη σας.

Σήμερα, η επίσημη σελίδα Facebook του Chernobyl έχει περίπου 478.100 οπαδούς. Ίσως, χωρίς το ιστορικό δράμα του HBO, οι άνθρωποι να θυμόνταν ελάχιστα για την έκρηξη του Chernobyl, τη ραδιενέργεια, τον καρκίνο του θυρεοειδούς κ.λπ. που σχετίζονται άμεσα με αυτή την τραγωδία. Η τραγωδία στο Μαρί, όμως, δεν διατηρεί επίσημη σελίδα ενημέρωσης στο Facebook, ούτε και οπαδούς. Οπωσδήποτε, η τραγωδία στο Chernobyl ήταν, είναι, και θα είναι πολύ σημαντική για όλη την ανθρωπότητα, λόγω της έκτασης της καταστροφής για τους ανθρώπους, τα ζώα, τη φύση και για τις δυσοίωνες μελλοντικές επιπτώσεις της. Παρόλα αυτά, η τραγωδία στο Μαρί είναι η τραγωδία της Κύπρου. Η τραγωδία όλων των Κυπρίων, η οποία έλαβε χώρα σε ένα πολύ οικείο και πολύ δικό μας κοινωνικό και περιβαλλοντικό πλαίσιο.

Χώροι θανάτου και η έννοια του Σκοτεινού Τουρισμού

Ωστόσο, σκοπός μας δεν είναι να αναλύσουμε με βάση το πόσο κάποιος γνωρίζει το Chernobyl ή το Μαρί, αλλά να θέσουμε κάποια ερωτήματα από τη σκοπιά του σκοτεινού τουρισμού. Επιτρέψτε μας να εξηγήσουμε αρχικά την έννοια του «σκοτεινού τουρισμού» (Dark Tourism, στα Αγγλικά). Ο σκοτεινός τουρισμός είναι μια μορφή τουρισμού η οποία «συνδέεται με χώρους θανάτου, καταστροφής και βλάβης» (Foley and Lennon, 1999: 46). Για παράδειγμα, υπάρχουν τουρίστες που απολαμβάνουν επισκέψεις σε ιστορικούς χώρους, μουσεία και μνημεία που σχετίζονται με τον θάνατο και την καταστροφή ως συνέπειες πολέμων, φυσικών καταστροφών και άλλων μορφών τραγωδιών. Ο σκοτεινός τουρισμός είναι επίσης ένα σύγχρονο και ανερχόμενο επιστημονικό πεδίο. Εξ ου και η πρόσφατη δημιουργία του Ινστιτούτου Έρευνας στον Σκοτεινό Τουρισμό (Institute for Dark Tourism Research) το οποίο εδρεύει στο Preston της Μεγάλης Βρετανίας.

Ο πιο γνωστός χώρος, ίσως, σκοτεινού τουρισμού είναι το Άουσβιτς στην Πολωνία. Εκεί βρίσκονται το στρατόπεδο συγκέντρωσης, μνημείο και μουσείο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Σε αυτόν τον χώρο ο τουρίστας βιώνει μέσα από φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα των θανόντων, μηχανές και χώρους βασανιστηρίων, καθώς και άλλα εκθέματα την αίσθηση και τον φόβο του φρικτού θανάτου. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πόσοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στο συγκεκριμένο στρατόπεδο ή πόσοι συνολικά βίωσαν φρικτά βασανιστήρια. Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι οι Ναζί έστειλαν τουλάχιστον 1,3 εκατομμύρια άτομα στο Άουσβιτς. Περίπου 1,1 εκατομμύρια από αυτούς τους ανθρώπους έχασαν τη ζωή τους. Άλλα μουσεία και μνημεία που σχετίζονται με τη σφαγή των Εβραίων στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο βρίσκονται στο Ισραήλ και δημιουργήθηκαν από ανθρώπους που κατάφεραν να επιβιώσουν από τον πόλεμο. Άρα, ο σκοτεινός τουρισμός δεν είναι μόνον ένας χώρος όπου ο θάνατος έλαβε χώρα, αλλά μπορεί να είναι και ένας τόπος που δείχνει σεβασμό προς τους θανόντες ή/και παρουσιάζει κάποιες αναμνήσεις σχετικά με τον θάνατο κάποιων ανθρώπων.

Το Chernobyl και το Μαρί: σκηνές θανάτου

Τα πέντε επεισόδια της τηλεοπτικής σειράς «Chernobyl» παρουσιάζουν πραγματικά γεγονότα πριν και μετά την έκρηξη στον αντιδραστήρα αριθ. 4 του πυρηνικού σταθμού στο Pripyat της Ουκρανίας. Η έκρηξη απελευθέρωσε 400 φορές περισσότερη ραδιενέργεια από εκείνη του ατομικού βομβαρδισμού της Hiroshima στην Ιαπωνία το 1945. Το ραδιενεργό αυτό υλικό εξαπλώθηκε αστραπιαία σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση και τη Δυτική Ευρώπη. Χιλιάδες άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Η έκρηξη προκάλεσε άμεσα 31 θανάτους, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι εκτέθηκαν σε επικίνδυνα επίπεδα ραδιενέργειας. Αρκετοί εξ αυτών ήταν στρατιώτες, πυροσβέστες και άλλα άτομα τα όποια προστάχθηκαν να υπηρετήσουν, ώστε να ελαχιστοποιήσουν τις επιπτώσεις της έκρηξης, χωρίς όμως να ενημερωθούν για τους κινδύνους που ελλόχευαν για τη ζωή τους.

Χωρίς να υπάρχει ανάλογη τηλεοπτική σειρά για να μας θυμίζει τα γεγονότα στο Μαρί, αυτά είναι ευρέως γνωστά στο εγχώριο κοινό. Τον Μάρτιο του 2009, περίπου εκατό κοντέινερ γεμάτα με πυρομαχικά στοιβάζονται σε ανοιχτό χώρο σε ναυτική βάση στις νότιες ακτές της Κύπρου, κοντά στο χωριό Μαρί. Αυτά είχαν κατασχεθεί από πλοίο που έφτασε στη Συρία από το Ιράν, κατά παράβαση των κυρώσεων του ΟΗΕ κατά της Τεχεράνης. Από τον Μάρτιο του 2009 έως τον Ιούλιο του 2011, το υλικό φυλασσόταν στη ναυτική βάση εν απουσία, όμως, μέτρων και διαδικασιών προστασίας των πυρομαχικών από πιθανούς κινδύνους. Στις 5 Ιουλίου αναφέρθηκε αλλοίωση σε ένα από τα κοντέινερ, σημαίνοντας συναγερμό για αντιμετώπιση του προβλήματος. Ήταν, όμως, αργά για να αντιμετωπιστεί. Στις 11 Ιουλίου, τα πυρομαχικά ανατινάχθηκαν, σκοτώνοντας 13 ανθρώπους, τραυματίζοντας 63 και καταστρέφοντας τη βασική μονάδα ηλεκτροπαραγωγής της χώρας. Όπως και στο Chernobyl, οι θανόντες ήταν στρατιώτες και πυροσβέστες επί καθήκοντι, οι οποίοι δεν έτυχαν ανάλογης ενημέρωσης για τους πραγματικούς κινδύνους της αποστολής τους.

Μια δεύτερη σκηνή που αναδιπλώνεται είναι οι κάτοικοι που ζούσαν κοντά σε αυτούς τους τόπους (Chernobyl και Μαρί). Στο Pripyat αρκετοί κάτοικοι προσέτρεξαν σε σημεία απ' όπου μπορούσαν ν' αγναντέψουν από μακριά τη λάμψη και το τεράστιο γκρίζο σύννεφο της έκρηξης, χωρίς να γνωρίζουν ότι το σύννεφο σημαίνει ωμό θάνατο, καρκίνο και ανίατες ασθένειες για τις επερχόμενες γενεές. Από την άλλη πλευρά, οι κάτοικοι στο Μαρί βίωσαν την έκρηξη, το σκοτάδι, την υλική καταστροφή στα σπίτια και τα υποστατικά τους. Αρκετοί τραυματίστηκαν από θραύσματα και υλικά, ενώ άλλοι πέθαναν λίγες μέρες μετά την έκρηξη ως επακόλουθο του απίστευτου σοκ που τους προκάλεσε η έκρηξη. Κάτοικοι βγήκαν από τα σπίτια τους για να δουν τι συνέβη, ολόκληρες οικογένειες μπήκαν στα αυτοκίνητά τους, ώστε να ανακαλύψουν από περιέργεια και δέος την πηγή της έκρηξης. Άλλοι υπέστησαν τρομερό σοκ, άγχος και φόβο, τα οποία θα κουβαλούν μαζί τους εφ’ όρου ζωής.

Η τρίτη σκηνή αφορά την κακή διαχείριση της καταστροφής και της εγκατάλειψης των πληγέντων από τους αρμόδιους φορείς. Η σοβιετική κυβέρνηση καθυστέρησε δραματικά να ενημερώσει τους κατοίκους κοντά στο Chernobyl και να εκκενώσει τις πληγείσες περιοχές. Η εκκένωση συνέβη πολύ αργότερα, μετά από αρκετές πιέσεις, και αφού τα σώματα των κατοίκων απορρόφησαν ήδη αρκετή ποσότητα ραδιενέργειας. Στο Μαρί, οι κάτοικοι ένιωσαν και αυτοί την αδιαφορία και την έλλειψη της απαιτούμενης στήριξης. Μια μόνο επίσκεψη στο χωριό Μαρί θα φέρει κάποιον αντιμέτωπο με τραγικές ιστορίες εγκατάλειψης, συνδεδεμένες με την έκρηξη του 2011. Η κυρία Μαρούλα[1], 55 ετών, αναφέρει παραστατικά:

«Ήταν λίγες μέρες μετά την έκρηξη, έπεφτε η νύχτα και κάθισα σ’ έναν από τους πάγκους στον δρόμο, στο χωριό μας. Έξω μύριζε ξινίλα και λόγω και της υγρασίας μύριζε ακόμα περισσότερο. Ήξερα ότι η μυρωδιά ήταν από την έκρηξη. Από μακριά έβλεπα την οικογένειά μου να κάθεται στην αυλή του σπιτιού μας. Δεν μπορούσαμε να μπούμε στο σπίτι, κοιμόμασταν στην αποθήκη μας που δεν είχε πάθει τόση πολλή ζημιά. Το μισό μας σπίτι δεν είχε οροφή, όλα τα παράθυρα και οι πόρτες ήταν σπασμένα. Βιβλική καταστροφή. Η τραγική ειρωνεία ήταν ότι μόλις πριν από την έκρηξη είχαμε ανακαινίσει το σπίτι μας. Τέλος πάντων, καθόμουν μόνη και ένιωθα πολύ βάρος μέσα μου. Ξαφνικά είδα έναν ηλικιωμένο να περπατάει προς εμένα. Με ρώτησε: ‘Πώς είσαι κόρη μου; Ήρθα από τη Λευκωσία μέχρι εδώ και σας έφερα φαγητό’. Είχε στις δύο του τσάντες ελαιόλαδο, ψωμί, τόνο και ζυμαρικά. Ξέρεις τι σήμαινε αυτό για μένα; Πάρα πολλά. Ήταν το μόνο άτομο που επισκέφτηκε το χωριό μας για να μας δει, να μας προσφέρει μια μικρή βοήθεια, να ρωτήσει πώς είμαστε και πώς επιβιώνουμε».

Η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης εγκατέλειψε τους ανθρώπους της σε μια «φυλακή θανάτου» και εμείς αφήσαμε τους ανθρώπους μας στο Μαρί, σε μια «φυλακή μοναξιάς» χωρίς να ενδιαφερθούμε για τη φυσική και ψυχολογική τους κατάσταση. Και στα δύο μέρη άνθρωποι, στο πλαίσιο του καθήκοντος, προσέτρεξαν να βοηθήσουν, θέλοντας όμως να επιστρέψουν υγιείς στα σπίτια τους και στις οικογένειές τους. Και τα δύο μέρη, όμως, έμελλε να γίνουν χώροι θανάτου, φρίκης και απαράμιλλης καταστροφής. Αρκετές ανθρώπινες ζωές χάθηκαν αδόκητα. Αθώοι άνθρωποι, απλοί άνθρωποι, εργάτες και άλλοι άνθρωποι που, στο πλαίσιο των καθηκόντων τους, χρειάζονταν στον τόπο της τραγωδίας. Αυτοί οι ήρωες κατά κάποιον τρόπο ήξεραν ότι μια μέρα θα έρθουν αντιμέτωποι με τον θάνατο και, με κάποιο τρόπο, αισθάνονταν την ευθύνη να προστατέψουν τους συμπατριώτες τους. Κατά τη διάρκεια της τραγωδίας και των τετελεσμένων το μυαλό τους «ταξίδεψε» αστραπιαία στο μέλλον, επειδή γνώριζαν ότι πρέπει να θυσιαστούν για να μειώσουν την πιθανότητα να χαθούν άλλες ζωές. Όλα αυτά μπορούμε να τα δούμε στα πέντε επεισόδια του ΗΒΟ Chernobyl και μπορούμε να τα ακούσουμε πολλές φορές από τις οικογένειες, τους φίλους και συναδέλφους των ανθρώπων που χάθηκαν στο Μαρί.

Απλά γεγονότα ή σκοτεινός τουρισμός;

Οι πιο πάνω σκηνές της φρίκης και της καταστροφής γεννούν ερωτήματα από μια ασυνήθιστη σκοπιά, αυτήν του σκοτεινού τουρισμού. Επομένως, θα μπορούσε τόσο το Chernobyl όσο και το Μαρί να θεωρηθούν ως δυνητικοί προορισμοί σκοτεινού τουρισμού; Ή μονάχα σημαντικά γεγονότα τα οποία χαράχτηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη μας;

Στα 2,15 εκατομμύρια ανήλθε ο αριθμός των επισκεπτών στο Άουσβιτς το 2018 και αυτός ο τόπος είναι εκ των καλύτερων παραδειγμάτων σκοτεινού τουρισμού παγκοσμίως. Περίπου 70.000 άνθρωποι επισκέφθηκαν την πόλη Pripyat το 2018 για να δουν το Chernobyl, ενώ οι τουριστικοί φορείς του τόπου αναμένουν ότι ίσως να τριπλασιαστεί ο αριθμός των επισκεπτών για το 2019. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ομώνυμη blockbuster τηλεοπτική σειρά του HBO. Αρκετοί άνθρωποι δηλώνουν έτοιμοι να επισκεφτούν αυτό τον χώρο μετά την παρακολούθηση της τηλεοπτικής σειράς. Η κυβέρνηση του Pripyat δηλώνει ότι η πόλη είναι απολύτως ασφαλής για επισκέψεις από τουρίστες, ενώ ο πυρηνικός σταθμός του Chernobyl έχει σφραγιστεί κατάλληλα με κόστος που ανήλθε περίπου στα 1,5 δισεκατομμύρια ευρώ και χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD). Η ακτινοβολία στην οποία μπορεί να εκτεθούν οι επισκέπτες στο Chernobyl είναι πλέον μικρότερη από αυτή μιας διηπειρωτικής πτήσης.

Στο χωριό Μαρί η «επισκεψιμότητα» παραμένει σχεδόν μηδαμινή. Υπάρχουν εκδηλώσεις που διοργανώνονται κάθε χρόνο για να τιμήσουν όσους έχουν πεθάνει και κατά τη διάρκεια αυτών των εκδηλώσεων οι επισκέπτες είναι οικογένειες, φίλοι και συνάδελφοι των θανόντων και ορισμένοι κυβερνητικοί εκπρόσωποι. Μια μικρή εκκλησία και ένα μνημείο με 13 σταυρούς ανεγέρθηκαν στον χώρο της έκρηξης στη ναυτική βάση «Ευάγγελος Φλωράκης» στο Μαρί, στα οποία υπάρχει περιορισμένη πρόσβαση. Σε σχετικά μικρή απόσταση από τη ναυτική βάση δημιουργήθηκε, επίσης, ειδικό μνημείο από το κοινοτικό συμβούλιο του χωριού Μαρί, ως φόρος τιμής σε όσους θυσιάστηκαν. Το συνολικό κόστος του τελευταίου ήταν 80.000 ευρώ. Το μνημείο του κοινοτικού συμβουλίου είναι εύκολα προσβάσιμο από τους επισκέπτες, αφού είναι στο σταυροδρόμι που συνδέει το χωριό και τη ναυτική βάση. Η κυπριακή κυβέρνηση διαβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει κίνδυνος πια από οποιαδήποτε έκρηξη κοντά στο Μαρί. Αυτή η λεπτομέρεια, μάλλον, δεν προσφέρει κάποια ουσιαστική χρησιμότητα, αφού το ενδιαφέρον ντόπιων και ξένων για να επισκεφτούν τα μνημεία και το χωριό Μαρί παραμένει πολύ χαμηλό.

Σκοπός του σκοτεινού τουρισμού είναι οι τουρίστες-επισκέπτες να βιώσουν χώρους καταστροφής, να μάθουν καλύτερα την ιστορία πίσω από μια τραγωδία και να γνωρίσουν όλα τα πρόσωπα και χρώματα του θανάτου σε ένα χώρο-πλαίσιο. Το Chernobyl ήταν ήδη γνωστό, το οποίο έγινε ακόμα πιο διάσημο μέσα από την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά του HBO. O χώρος-πλαίσιο απέκτησε δική του ταυτότητα και δημοφιλία, η οποία τον κατατάσσει στους ανερχόμενους προορισμούς σκοτεινού τουρισμού ανά το παγκόσμιο.

Εμείς, τι μπορούμε να κάνουμε για να κρατήσουμε ανεξίτηλη την ιστορία της έκρηξης στο Μαρί; Να το θεωρήσουμε ως ένα σημαντικό γεγονός στην Ιστορία του τόπου μας και στη συλλογική μνήμη τους κυπριακού λαού; Να συνεχίζουμε να αγναντεύουμε τον χώρο της καταστροφής από τα σταυροδρόμια ή να έρθουμε πιο κοντά σε αυτό τον χώρο, να γνωρίσουμε τον χώρο-πλαίσιο, να «βιώσουμε» τα γεγονότα και να μιλήσουμε με τους ανθρώπους του;

Η έκρηξη στο Μαρί είναι μια βασική πτυχή της έρευνας που διεξάγουμε με θέμα τον σκοτεινό τουρισμό στην Κύπρο. Η έρευνα καταδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον από τους κατοίκους στο χωριό Μαρί να παρουσιάσουν τα γεγονότα από τη δική τους σκοπιά. Θα ήθελαν να έχουν την ευκαιρία να εξιστορήσουν και να παρουσιάσουν τα διάφορα πρόσωπα της τραγωδίας. Δόθηκαν αρκετές ιδέες ως προς το πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο χώρος, τόσο ενημερωτικά όσο και τουριστικά, πάντοτε σε σύνδεση με την εν λόγω τραγωδία. Μια ιδέα αφορά τη δημιουργία ενός μουσείου. Οι κάτοικοι έχουν αποθηκεύσει διάφορα αντικείμενα τα οποία προέκυψαν από την έκρηξη στη ναυτική βάση. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν, κυρίως, θραύσματα που κατέληξαν στα σπίτια, στους κήπους και στα αγροκτήματά τους. Στο μουσείο αυτό θα μπορούσαν να συνυπάρξουν χιλιάδες τέτοια θραύσματα και αντικείμενα, τα οποία θα μπορούσαν να παρουσιάσουν μια πτυχή της τραγωδίας στη ναυτική βάση κοντά στο Μαρί. Θα αποτελούσε σημείο αναβίωσης του θανάτου, του φόβου και της θλίψης σε σχέση με την τραγωδία στο Μαρί και το πρώτο «σκοτεινό» μουσείο στην Κύπρο.

*Μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

*Λέκτορας Τουρισμού στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου