Διεθνή

Οι λοιμοί ή «πανδημίες», κάλεσμα για απο-παγκοσμιοποίηση;

Η παγκοσμιοποίηση επερωτάται και κατά πόσον, με την ενοποίηση του κόσμου και την κατεδάφιση των τειχών και των φραγμών στην κίνηση ανθρώπων και προϊόντων δεν συνέβαλε και στην παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων υγείας, αίροντας τα σύνορα και τους προστατευτισμούς που μέχρι τότε σέβονταν οι μεταδοτικές ασθένειες και οι ιοί και τα βακτήριά των. Όχι δηλαδή απλώς εγείροντας την γνώση κι ευαισθητοποίηση για τους κινδύνους των μεταδοτικών ασθενειών με την ενοποίηση του κόσμου, αλλά στην πραγματικότητα πολλαπλασιάζοντάς τους

Μολονότι ο ιός, που ορίζει την συμπεριφορά μας - από τον εγκλεισμό ώς την αποστασιοποίηση και μασκοφορία - φαίνεται να μπορεί να ελεγχθεί με εμβολιασμό του πληθυσμού που είναι ανεμβολίαστοι, φέρνει στον νου τον επίφοβο όρο των λοιμών ως διασυνοριακό φαινόμενο εμφάνισης μιας μεταδοτικής νόσου. Ο όρος «pandemic» ή «πανδημία», νεολογίζοντας για τον λοιμό ή την επιδημία, μας είχε άλλωστε γίνει από εικοσιπενταετίας οικείος στην Βρετανία όντες τότε, αγγλιστί βομβαρδιζόμενοι με τις αλλεπάλληλες εμφανίσεις φονικών λοιμωδών νοσημάτων να προσθέτουν τον πανικό τους σε άλλους ηθικούς πανικούς, «moral panics», που κατέτρυχαν τον ψυχισμό του πληθυσμού τότε.

Ήταν ο ιός Ebola, η φρικτή εκείνη και πολύνεκρη στις συνέπειές της μαζική αιμορραγία που έπληξε το Κονγκό κι άλλες αφρικανικές χώρες, η επανεμφάνιση της φθίσης ή tuberculosis, η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια ή νόσος των τρελών αγελάδων που έφερε τον «πόλεμο βοείων – Noτiων», όπως σκώψαμε την απαγόρευση εισαγωγής βρετανικού βοείου κρέατος στην Ευρώπη και την «τελική εκπύρωση», την καταστροφή στην πυρά του συνόλου των βοδιών στην Βρετανία, ήταν η επιστροφή της μαλάριας στην Άπω Ανατολή, όπως και της χολέρας και της δυσεντερίας στη Λατινική Αμερική και αφρικανικές χώρες, καθώς ιδιωτικοποιείτο με τα προγράμματα δομικής προσαρμογής των πιστωτών (SAP: structural adjustment programs) η υδατοπρομήθεια στον υπερχρεωμένο Τρίτο Κόσμο.

Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση επερωτάται και κατά πόσον, με την ενοποίηση του κόσμου και την κατεδάφιση των τειχών και των φραγμών στην κίνηση ανθρώπων και προϊόντων δεν συνέβαλε και στην παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων υγείας, αίροντας τα σύνορα και τους προστατευτισμούς που μέχρι τότε σέβονταν οι μεταδοτικές ασθένειες και οι ιοί και τα βακτήριά των. Όχι δηλαδή απλώς εγείροντας την γνώση κι ευαισθητοποίηση για τους κινδύνους των μεταδοτικών ασθενειών με την ενοποίηση του κόσμου, αλλά στην πραγματικότητα πολλαπλασιάζοντάς τους.

Ανακαλούν οι αναδιφούντες τις «μαύρες» μέρες της Ιστορίας εκείνα τα 11 εμπορικά πλοία που άφησαν την Οδησσό το 1348, για να καταπλεύσουν στο λιμάνι της Μεσίνας, στην Ιταλία. Έντρομοι οι Ιταλοί λιμενεργάτες διεπίστωσαν στον κατάπλου των πλοίων ότι μετέφεραν νεκρούς το μεγαλύτερο μέρος του πληρώματος, ενώ οι λίγοι εναπομείναντες ήταν βαριά άρρωστοι, με αποτρόπαια τα σημάδια της φονικής αρρώστιας τους. Τα πλοία, τραγικά, μετέφεραν ως συνεπιβάτες κάποια ποντίκια, φορτωμένα ψύλλους με τον ιό της βουβωνικής πανώλης. Οι λιμενεργάτες έδιωξαν πανικόβλητοι τα πλοία, που όμως είχαν προφτάσει να αποβιβάσουν την παράνομη μετανάστιδά τους, την πανώλη, ή πανούκλα. Στα επόμενα λίγα χρόνια, το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης και το ένα πέμπτο όλου του κόσμου είχαν αφανιστεί από την βουβωνική πανώλη, ό,τι ονομάστηκε «black death».

Ήταν η βουβωνική πανώλη άλλωστε που είχε πλήξει τον μεγάλο λιμένα του κόσμου, την Κωνσταντινούπολη του Ιουστινιανού το 541-2 μ.Χ., αφανίζοντας και τότε το ήμισυ της Ευρώπης και τα μεσογειακά λιμάνια, σημαδιακά επιμένοντας η πανώλη να εμφανίζεται στα λιμάνια, όπου εκφορτώνουν τα πλοία τους φορτωμένους ψύλλους πανουκλιασμένους ποντικούς τους, όντας κι ανέκαθεν τα λιμάνια αστικά κέντρα συνωστισμού και διασυνοριακών συναντήσεων: δύο βασικά στοιχεία στην διάδοση των επιδημιών. «Μυς ο Ποντικός», άλλωστε, το ίδιο το όνομά τους παραπέμπει ιστορικά στην ταξιδιάρικη με τα καράβια φύση του τρωκτικού, που έφερναν στην Ελλάδα τα εμπορικά καράβια από τον σιτοβολώνα Εύξεινο Πόντο, όπως έγινε με τα καράβια από την Οδησσό, το μοιραίο 1348. Πιο πρόσφατα, αστραπιαία μέσα σε δυο χρόνια κι εξαφανισμένη τόσο ξαφνικά όπως εμφανίστηκε, η Ισπανική Γρίπη προκάλεσε από 50 έως 200 εκατομμύρια θανάτους.

Από το Κονγκό, τον τόπο της «Καρδιάς του Σκότους» του Joseph Conrand ήλθε ο τρόμος του HIV/AIDS το 1976, ενώ από τη Δυτική Αφρική και τον τρομερό Ebola, έχοντας όμως με αποτελεσματικές κατασταλτικές παρεμβάσεις περιοριστεί εκεί. Συμβολικά ανεβαίνοντας τον ποταμό το πλοίο πρωταγωνιστεί στην Καρδιά του Σκότους, αναδιφώντας και ψάχνοντας την καρδιά του Κακού στον μυχό της αδιαπέραστης ζούγκλας, συνέδεσε το κακό με τα πλοία και το εμπόριο.

Η χολέρα, η βουβωνική πανώλη, η ευλογιά κι η ινφλουένζα είναι λοιπόν μερικοί από τους πιο θηριώδεις μαζικούς δολοφόνους στην ανθρώπινη ιστορία. Ως «πανδημίες» ορίζονται, λοιπόν, μεταδοτικές και ταξιδιάρικες ασθένειες πέραν των διεθνών συνόρων, ειδικά η ευλογιά, η οποία σε όλη την ιστορία, σκότωσε 300-500 εκατομμύρια ανθρώπους στα 12.000 χρόνια ύπαρξής της.

Ο εγκλεισμός κι η «αποστασιοποίηση» μάς… φέρνουν πιο κοντά στους άλλους

«Αποστασιοποίηση», λοιπόν, η «νέα τάξη» του κορωνοϊού. Φορείς δυνητικοί κινδύνου οι άλλοι, κίνδυνος εν αγνοία μας εμείς για τους όλους. Ένα νέο savoir vivre καλεί να μένουμε αρκούντως μακριά από τον καθένα, να σεβαστούμε τους νέους κοινωνικούς τρόπους της… απο-κοινωνικοποίησης, να δείξουμε ευπρόσωποι… φορώντας μάσκες, να σεβαστούμε τη στάση της απόστασης. Αναδιπλωνόμαστε, λοιπόν, λόγω κορωνοϊού στα σπίτια μας, τι λέγω, στο πετσί μας, στις πιο προσωπικές μας ασχολίες και ιδέες, στα ξεχασμένα και αλλοτριωμένα από την πολυάσχολη τύρβη εντός μας. Τίποτα διαφορετικό για τον γράφοντα, ελλιμενισμένο στην πολυθρόνα και στα βιβλία του εδώ και χρόνια, κι όχι γιατί ονειρεύτηκε παιδιόθεν κάτι διαφορετικό. Αυτό το ταξίδι που «μάστιξι ελάσας», κραδαίνοντας το μαστίγιο μάς επέβαλε ο κορωνοϊός, είναι κι ένα ταξίδι προς τα μέσα. «Ένδον σκάπτε», λοιπόν, όπως συμβούλευε ο αρχαίος φιλόσοφος - θυμηθείτε και τα πενήντα χρόνια εν σπηλαίω ησυχασμού του Επιμενίδου του Κρητός... Καλώς ήρθατε λοιπόν στον κόσμο μου!

Ο ιός αποκαλύπτει και την μοναξιά μας: αντιμετωπίζουμε σε μια πρωτόγνωρη μοναξιά ο καθένας στο χείλος του αγνώστου, «έρμαιοι αόρατων και αναπόφευκτων δυνάμεων». Ένα αόρατο στίγμα κρύβεται - αλλά πού, σε μας ή στον διπλανό μας; Και σ' αυτήν την «κοινή» μοίρα, μας εξομοιώνει ή μας διαφορίζει, μας ενώνει ή μας απομονώνει; Είμαστε δυνάμει θύματα ή θύτες; Μια αποκάλυψη, μια διάγνωση, θα μας «απελευθερώσει ή θα μας καταδικάσει», αλλά είναι "αλήθεια" που θα έλθει απ’ έξω, από συστήματα υγείας, γιατρούς και θεράποντες, εκτεθειμένους εξ αποστολής των θεραπόντων στον κίνδυνο του καθενός μας. Μόνοι, αλλά και με επιβεβαιωμένη την εξάρτηση και συνύπαρξη, με και από τους άλλους, την εγγενή μας κοινωνικότητα.

Φυγή, λοιπόν, ή προσφυγή; Σε συνθήκες εγκλεισμού, συναντούμε τους άλλους. «Εντός» μας το «άντην», η συνάντηση με τον άλλο.. Που μας γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό μας: «συν τε δύ’ ερχομένω», όπως φιλοσοφικά μας εξηγεί, δηλαδή μας γνωρίζει τον εαυτό μας ο Όμηρος, στο Η της Ιλιάδος: όταν έχουμε μια σοβαρή σκέψη, τρέχουμε να βρούμε τον άλλο, μιλώντας του να την καταλάβουμε καλύτερα, να συνεννοήσουμε τον εαυτό μας .

Ο εγκλεισμός ο ίδιος εκκαλεί μια ιδιαίτερα στοχαστική εξέταση στον διάλογο και τις προκλήσεις των ιδιότυπων περιστάσεών του με τον ψυχισμό και την σκέψη μας . Πώς βαθαίνει, αίφνης ο «στενεμένος» οίκαδε και ένδοθι κόσμος μας! Πώς η ανακλαστική καχυποψία στον άγνωστο κίνδυνο που είναι ο Άλλος, τον επιστρέφει σαν συνάλληλο, γιατρό και νοσοκόμο, πόρο από τον έμπορο θεραπευτή των αναγκών μας, για τροφή και φάρμακα και συν-παράσταση. Τρίζοντας στους αρμούς της η κοινωνία μας, στους ίδιους αυτούς τριγμούς κι εντάσεις αναγνωρίζει την συνεκτική της δύναμη. Την ανάγκη να προστρέξουμε στους δρόμους και τα κανάλια των παροχών, το νέμειν του οίκου να τον πλαταίνει σε μια πλατιά, προς τα έξω κι από τα έξω «οικονομία», οι ανασφάλειες του έξωθεν και του εκτός να διανοίγουν ακριβώς στο έξω και στους άλλους, για πληροφόρηση και κατανόηση του αγνώστου ακριβώς που απειλεί, για συνδρομή και βοήθεια, για διάλογο και συνύπαρξη.

Πόσο απλώνουν, στο ενστικτώδες τούτο στένεμα, οι ορίζοντές μας! Ο πόνος και ο φόβος τείνουν από το ένστικτο της προφύλαξης να απομονώνουν, σαν το κλάμα του νεογέννητου στην πρώτη στιγμή της μοναξιάς κι ατομικότητάς του. Για να αναγνωριστεί την ίδια στιγμή η ανάγκη φυγής, καταφυγής, προσφυγής προς τον άλλο, τον άνθρωπο ως ανθρωπότητα, «φύσει» έκφραση και καρπό της ανθρωπιάς του. Σε αυτές τις ώρες του άφιλου φόβου αναγνωρίζεται κι η παραμυθία της φιλίας. Η πρόκληση, η μάχη, είναι προσωπική, αλλά εγκαθιστώντας και την αναγνώριση, την ανάγκη ότι είναι κοινωνική, εθνική, διεθνής.

Αναγνωρίζουμε, σαν αναγνώριση και σαν οφειλή, στην κοινωνία μας ότι διαθέτει αποθέματα υπομονής και αλληλεγγύης. Μόνοι συν εαυτοίς, σαν κοινή μοίρα. Στην αιφνίδια αυτή, πρωτόγνωρη απομόνωση βρίσκουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε εαυτούς, να βρούμε ένθοθι ο καθένας το κουράγιο, τη δύναμη και την αγάπη που χρειάζονται για να αντέξει, να βοηθήσει άλλους. Στα «Προς Εαυτόν» του ο αυτοκράτωρ φιλόσοφος έσκαψε ένδον την προς άλλους, συνάλληλη ηθική του διδασκαλία. Αφού ηθική δεν είναι παρά ο τρόπος να ζούμε καλά με τους άλλους. «Άντην», στο πρόσωπο του άλλου, όπως αρχήθεν δίδαξε κι ο Όμηρος, να συναντηθούμε στην απέναντι όχθη, να "συνεχίσουμε" την ζωή μας, ως συνέχεια με αυτή που είμαστε, ως συνοχή με τους άλλους που συνημμένοι «συνείμαστε».

*Φιλόσοφος, συγγραφέας