Αναλύσεις

Γιατί δόθηκαν ταυτότητες «ειδικών αστυνομικών» στους εθελοντές του 1963-64

Η ιδέα του Γενικού Εισαγγελέα Κρίτωνα Τορναρίτη προς τον ΥΠΕΣ Πολύκαρπο Γιωρκάτζη - Ένα κενό που υπήρχε στην ιστορική έρευνα ήταν το σε ποιον ανήκει η πρωταρχική σύλληψη της ιδέας να χριστούν οι Κύπριοι εθελοντές ως «Ειδικοί Αστυνομικοί». Αυτό το κενό έρχεται να συμπληρώσει η μαρτυρία στη «Σημερινή της Κυριακής» του Νεόφυτου Παπαμιλτιάδους.

Αυτόν τον μήνα κλείνουν 57 χρόνια από την έναρξη των γεγονότων του 1963-64, που οδήγησαν στην κατάρρευση του δικοινοτικού Κυπριακού Κράτους, όπως προέκυψε μέσα από τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου του 1959.

Η «Τουρκανταρσία» ήταν μια μορφή «υβριδικού πολέμου» κατά της ΚΔ, αναλύοντας με τα εργαλεία τού σήμερα. Παρόμοια τακτική χρησιμοποίει η Τουρκία για αποσταθεροποίηση της Συρίας από το 2011, με κύριο βραχίονα τους Τουρκομάνους αλλά και άλλους αντιασσαντικούς και ισλαμιστικούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς μέσα στον Ελεύθερο Συριακό Στρατό (FSA).

Η αντιμετώπιση της διχοτομικής συνωμοσίας της TMT ως ζήτημα δημόσιας τάξης και εθνικής ασφαλείας ταυτόχρονα, ανάγκασε το Κυπριακό Κράτος να κάνει χρήση στρατιωτικοποιημένων Σωμάτων Ασφαλείας με εθελοντές ως ύστατη επιλογή.

Η απειλή της TMT

Οι Κύπριοι Έλληνες κλήθηκαν να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους κατά τη διάρκεια μιας τουρκοκυπριακής παραστρατιωτικής επιχείρησης, ενισχυμένης με την απειλή τουρκικής στρατιωτικής εισβολής, που στόχο είχε να επιβάλει την πολιτική αναδιαμόρφωση της ενιαίας κρατικής οντότητας σε ομοσπονδία δύο εθνικά ομοιογενών πολιτειών με εσωτερικά σύνορα, ανταλλαγή περιουσιών και πληθυσμού και ξεχωριστές διοικητικές και αστυνομικές δυνάμεις.

Καθώς ήταν μια συνδυασμένη, ασύμμετρη απειλή εσωτερικής αποσταθεροποίησης και όχι κήρυξη κανονικού πολέμου, το κράτος όφειλε να την αντιμετωπίσει όχι με τις Ένοπλες Δυνάμεις, που ούτως ή άλλως δεν υπήρχαν καθώς ο Κυπριακός Στρατός αδρανοποιήθηκε, αλλά με τα Σώματα Ασφαλείας και με τη συνδρομή εθελοντών πολιτών. Ο αντίπαλος της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν ήταν ένας τακτικός στρατός αλλά ο παραστρατιωτικός σχηματισμός της ΤΜΤ, η οποία όχι μόνο δεν διαλύθηκε, αλλά με εισαγωγές οπλισμού (όπως με το πλοιάριο Deniz το 1959), εκπαίδευση Τουρκοκυπρίων εθελοντών, παρουσία υπό κάλυψη Τούρκων αξιωματικών συνέχισε να ενισχύεται. Η όλη επιχείρηση στηριζόταν με επιχειρήσεις ψυχολογικού πολέμου, όπως εγκληματικές ενέργειες, καλλιέργεια μίσους μέσα από τον Τύπο και «false-flag» προβοκάτσιες.

2.JPG

Ο Νεόφυτος Παπαμιλτιάδους δίπλα από εξάρτημα που έπεσε από τουρκικό μαχητικό κατά τη διάρκεια αεροπορικού πολυβολισμού το 1964, στο σημείο όπου βρισκόταν θαμμένος ο αδελφός του.

Εθελοντές & Χαώδες Οικοδόμημα Ασφαλείας

Όπως είναι γνωστό, η υπογραφή των Συμφωνιών από τις πολιτικές ηγεσίες των Ελλήνων και των Τούρκων της Κύπρου και των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Ελλάδας, Τουρκίας, Βρετανίας) προϋπέθετε την αποχώρηση του Βρετανικού Στρατού και τη διάλυση των ένοπλων ομάδων, δηλαδή της ελληνοκυπριακής ενωτικής ΕΟΚΑ και της τουρκοκυπριακής διχοτομικής TMT. Θεωρήθηκε υποχώρηση απ’ όλες τις πλευρές και αυτό υποτίθεται θα το εγγυόταν το δικαίωμα μονομερούς επέμβασης που είχαν οι εγγυήτριες δυνάμεις.

Η Συμφωνία της Ζυρίχης ουσιαστικά κατέρρευσε τον Νοέμβριο του 1963. Το Σύνταγμα αποδείχτηκε δυσλειτουργικό, διότι οι ηγεσίες των «δύο κοινοτήτων», δεξιές και αριστερές, έδιναν διαφορετικές ερμηνείες στις πρόνοιές του. Αυτό οδηγούσε σε συνεχείς εμπλοκές. Ο Πρόεδρος Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πρότεινε στον Αντιπρόεδρο Δρα Fazιl Küçük τα «13 Σημεία» για αλλαγές στο Σύνταγμα, πράγμα που απέρριψαν Τουρκία και Τουρκοκύπριοι.

Το κλίμα πολωνόταν επικίνδυνα, αφού και οι Ελληνοκύπριοι είχαν από το 1962 ξεκινήσει να οργανώνουν μυστικά δίκτυα πολιτοφυλακών σε όλη την Κύπρο υπό την σκιώδη ηγεσία του Υπουργού Εσωτερικών Πολύκαρπου Γιωρκάτζη και με την στήριξη Ελλαδιτών αξιωματικών και Κυπρίων αστυνομικών και χωροφυλάκων. Σκοπός η υπεράσπιση του ελληνοκυπριακού πληθυσμού σε περίπτωση που η ΤΜΤ έκανε χρήση του οπλισμού που κατείχε για βίαιη υλοποίηση της διχοτόμησης. Εάν κυριαρχούσαν στρατιωτικά οι Ελληνοκύπριοι, προσανατολίζονταν προς την εφαρμογή των δημοκρατικών τροποποιήσεων του Μακαρίου στο Σύνταγμα με όλες τις ασφαλιστικές δικλίδες για τους Τουρκοκύπριους. Ταυτόχρονα, ο πόθος για την Ένωση έκαιγε ακόμα.

Μετά τα γεγονότα της 21ης Δεκεμβρίου του 1963 και τη διεύρυνση των συγκρούσεων σε ολόκληρη την Κύπρο, οι ελληνοκυπριακές «ομάδες» της «Οργάνωσης Ακρίτας», οι λόχοι Λυσσαρίδη και Σαμψών, οι γριβικές ομάδες, ο ΠΣΑ και άλλοι σε συντονισμό με την Αστυνομική Δύναμη Κύπρου, τη Χωροφυλακή και την ΚΥΠ και τη στήριξη της ΕΛΔΥΚ δημιούργησαν ένα χαώδες οικοδόμημα ασφαλείας. Αυτό το αμυντικό σύστημα απολάμβανε τη θερμή στήριξη όλων των πολιτικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένου και του ΑΚΕΛ. Ηγετικό ρόλο στους ελληνοκυπριακούς παραστρατιωτικούς σχηματισμούς διαδραμάτισαν πρώην αγωνιστές και τομεάρχες της ΕΟΚΑ.

Μέσα από την τακτοποίηση αυτού του χαώδους οικοδομήματος ασφαλείας προέκυψαν τον Ιούνιο του 1964 η Εθνική Φρουρά και η Αστυνομική Δύναμη Κύπρου μετά από συγχώνευση των δύο Σωμάτων Ασφαλείας, της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής.

Οι Τουρκοκύπριοι στρατιωτικοί, αστυνομικοί και χωροφύλακες είχαν ήδη αποχωρήσει μαζί με τους άλλους δημοσίους υπαλλήλους και προσεχώρησαν στην παράνομη αποσχιστική διοίκηση στους θύλακες, οργανώνοντας με την ΤΜΤ δικά τους σώματα.

Τα γεγονότα ήταν μια βαθιά τραυματική εμπειρία και για τους Έλληνες και για τους Τούρκους της Κύπρου και έμειναν γνωστά ως «δικοινοτικές ταραχές», «φασαρίες», «Τουρκανταρσία» και «Ματωμένα Χριστούγεννα» («Kanlı Noel» στα τουρκικά). Στη δίνη τους θυματοποιήθηκαν και οι Αρμένιοι, τους οποίους η ΤΜΤ εξεδίωξε από τις συνοικίες τους, ενσωματώνοντας τον Αρμενομαχαλλά στον παράνομο θύλακά τους.

«Ειδικοί Αστυνομικοί»

Με το ξέσπασμα των ταραχών αρχικά οι εθελοντές πολίτες δρούσαν στο πλαίσιο της αυτοάμυνας. Σύντομα αποφασίστηκε όπως οι πολίτες ενταχθούν στην «Εθελοντική Εθνοφρουρά» που λειτούργησε ως επικουρικό τμήμα της Αστυνομίας.

Ήταν ένας πρώτος μηχανισμός ιεραρχικής οργάνωσης και αύξησης της μαχητικής ικανότητας. Με αυτόν τον τρόπο, σύμφωνα με τον Νίκο Κόσιη, πρώτο Επιτελάρχη της «Οργάνωσης», μπόρεσαν οι εθελοντές να μπουν κάτω από κρατική ομπρέλα, να επιβληθεί πειθαρχία και να ελεγχθούν ακρότητες που προέκυπταν μέσα από τη χαώδη κατάσταση που δημιουργήθηκε («Αστυνομικά Χρονικά», τ. 3, 2019).

Οι εθελοντές διορίστηκαν από τους Αστυνομικούς Διευθυντές ως «ειδικοί αστυνομικοί» («special constables») με βάση το άρθρο 30 του Περί Αστυνομίας Νόμου (ΚΕΦ.285).

Υπό την εποπτεία Ελλαδιτών στρατιωτικών, αυτό το εθελοντικό σώμα θα μετεξελισσόταν στην Εθνική Φρουρά ως τις νέες, ελληνικής σύνθεσης, Ένοπλες Δυνάμεις της Κυπριακής Δημοκρατίας, ανεξάρτητες από την Αστυνομία. Την ίδια στιγμή, η Κύπρος ενισχυόταν με τη μυστική κάθοδο της Ελληνικής Μεραρχίας και την ΑΣΔΑΚ.

Ιδέα του Γ.Ε. Κρίτωνα Τορναρίτη

Ένα κενό που υπήρχε στην ιστορική έρευνα ήταν το σε ποιον ανήκει η πρωταρχική σύλληψη της ιδέας να χριστούν οι Κύπριοι εθελοντές ως «Ειδικοί Αστυνομικοί».

Αυτό το κενό έρχεται να συμπληρώσει η μαρτυρία στη «Σημερινή της Κυριακής» του Νεόφυτου Παπαμιλτιάδους, Προέδρου του Φιλοαστυνομικού Συνδέσμου, Δικηγόρου και πρώην αστυφύλακα και αστυνομικού ανακριτή, που υπηρέτησε μεταξύ 1968-80. Ο κ. Παπαμιλτιάδους άκουσε την εξήγηση από τον Κρίτωνα Τορναρίτη, πρώτο Γενικό Εισαγγελέα της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Όταν έφυγε από την Αστυνομία, σε μια περίοδο όπου αρθρογραφούσε έντονα, μας είπε πως «μεταξύ άλλων, κατηγόρησα τον Γενικό Εισαγγελέα Κρίτωνα Τορναρίτη ότι έπρεπε, σύμφωνα με το Σύνταγμα, να φύγει στα 68 χρόνια και δεν έφευγε τούτος..».

Αναφέρει ότι μια μέρα του τηλεφώνησε ο ίδιος ο Γενικός Εισαγγελέας για να του ζητήσει συγγνώμη και να τον συγχαρεί που είχε το θάρρος να αρθρογραφεί δικαίως εναντίον του. Η δεύτερη φορά που συναντήθηκαν ήταν όταν ο Κρίτωνας Τορναρίτης ασθένησε και βρισκόταν στο νοσοκομείο. Εκεί ο Παπαμιλτιάδους τού ευχήθηκε σίγουρη ανάρρωση και τον προσκάλεσε για τραπέζι στο σπίτι του όταν πάρει εξιτήριο.

Στο τραπέζι με τον Τορναρίτη, όπου ήταν παρών και ένας πρώην Αρχηγός Αστυνομίας και ένας πρώην Υπουργός, ο Νεόφυτος Παπαμιλτιάδους θυμάται: «Στην κουβέντα που τρώγαμε εκεί, μας είπε ότι "τη νύχτα που έγινε με τις 21/12/1963, παίρνει με τηλέφωνο ο Πόλυς και είπε “κύριε Γενικέ, τι θα κάνουμε; Κατηγορά μας ο Osman Örek, ο Υπουργός Άμυνας, ‘ρε Πόλυ, παίζουν μας, σhιπεθκιάζουν μας τούτοι οι Εοκατζήες σου’ και ότι τους κτυπούσαν με τα πολυβόλα Vickers”" και του λέει ο Τορναρίτης: "Άκου, Πόλυ, οι Υπαστυνόμοι και άνω, να καλέσουν όσους κρατούν όπλα, οποιαδήποτε ηλικία και αν έχουν, να υπογράφουν και να ορκίζονται ως “ειδικοί αστυνομικοί”. Και δίνε τους βεβαίωση, μη φοβάσαι τίποτα". Ήταν νομική συμβουλή προς τον Πολύκαρπο Γιωρκάτζη».

specialconstablelaw.JPG

Ταυτότητες & «Ειδική Χωροφυλακή»

Ο οπλισμός ήταν λίγος σε σχέση με το τι είχε η TMT και αποτελείτο από παλιά κρυμμένα όπλα, κυνηγετικά και αυτοσχέδια κυπριακής κατασκευής, ακόμα και αεροβόλα. Πολύ συχνά αποκτούσαν οπλισμό με λεφτά από εράνους στα χωριά. Οι εθελοντές εγγράφονταν και ορκίζονταν σε Αστυνομικούς Σταθμούς και Σταθμούς Χωροφυλακής, εντάσσονταν στο οργανόγραμμα της «Εθνοφρουράς» και ελάμβαναν περισσότερη εκπαίδευση.

Μερικές από τις πρώτες ταυτότητες ήταν τυπωμένες σε λεπτό, λευκό χαρτί. Μια από την Λάρνακα, με τίτλο «Διορισμός Ειδικού Αστυνομικού» απευθυνόταν προς τον εθελοντή ως εξής: «Εγώ, ο υποφαινόμενος Υπεύθυνος Αξιωματικός διά την Επαρχίαν Λάρνακος δυνάμει των εξουσιών δι’ ών περιβέβλημαι διά του άρθρου 30 του περί Αστυνομίας Κύπρου Νόμου, ΚΕΦ. 285, διά του παρόντος σε διορίζω ως ειδικόν αστυνομικόν διά την Δημοκρατίαν της Κύπρου μέχρι περαιτέρω ειδοποιήσεως. Τη 29η ημέρα του Ιανουαρίου, 1964». Φέρει την υπογραφή του «Επαρχιακού Αρχηγού Αστυνομίας».

Σε κατοπινό στάδιο κυκλοφορεί και ένα γαλάζιο δίπτυχο έγγραφο, υπογεγραμμένο από τον «Αρχηγό Αστυνομίας» ή «Αρχηγό Χωροφυλακής» και με φωτογραφία του εθελοντή φέροντα μπερέ με το σήμα της Αστυνομίας. Ένα τέτοιο «Δελτίον Ταυτότητας», που εκδόθηκε στις 30 Ιουνίου 1964 και φέρει σφραγίδα «Διεύθυνσις Αστυνομίας Πάφου», τιτλοφορείται «Ειδικόν Σώμα Αστυνομίας/Χωροφυλακής Κύπρου» και στα αγγλικά «Cyprus Special Constabulary».

Συνδέοντας τα πιο πάνω με τις δικές του εμπειρίες της εποχής, ο κ. Παπαμιλτιάδους ανέφερε: «Ας πούμε ο αδελφός μου, ο ήρωας, είχε στα αριστερά ένα περιβραχιόνιο που έγραφε “Ε.Χ.”, δηλαδή “Ειδική Χωροφυλακή”, οι περισσότεροι είναι στην Χωροφυλακή που εντάχθηκαν. Ορκίστηκε σαν “Ειδικός Χωροφύλακας”».

Στην περιοχή του, οι εθελοντές «ειδικοί χωροφύλακες» ενίσχυαν τον Αστυνομικό Σταθμό Πόλεως Χρυσοχούς γιατί στα 50-100 μέτρα απέναντι οι Τούρκοι ήταν πλήρως εξοπλισμένοι. Μετά από μια μάχη όπου Τουρκοκύπριοι υποχώρησαν και εγκατέλειψαν τα καταστήματά τους, παραδέχεται πως υπήρχαν περιστατικά πλιάτσικου από πλευράς Ελληνοκυπρίων. Ο ίδιος πήρε ένα μικρό αντικείμενο, πράγμα για τον οποίο τον μάλωσε ο αδελφός του ως “λαφυραγωγό” και τον διέταξε να το πετάξει.

lok.jpg

Ο Στρατηγός Γεώργιος Γρίβας Διγενής ως Αρχηγός της ΑΣΔΑΚ επιθεωρεί άγημα καταδρομέων στην Τηλλυρία, μετά τις μάχες του Αυγούστου 1964. Στη στολή τους διακρίνεται το έμβλημα των ΛΟΚ και στο μπερέ τους το σήμα της Αστυνομίας Κύπρου. (πηγή φωτογραφίας: Μάριος Αδάμου (2019), «Δεκαετία Εν Όπλοις, 1964-1974», Σωτήρα: Κυπριακό Ινστιτούτο Επιστημονικών & Ιστορικών Ερευνών)

Συγκατοίκηση ΓΕΕΦ & Αρχηγείου Αστυνομίας

Το Αρχηγείο Αστυνομίας, που κτίστηκε από τους Βρετανούς μεταξύ 1956-58 και εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 1959, το κληρονόμησε μετά η Κυπριακή Δημοκρατία. Σε δύο γραφεία αυτού του κτηρίου στεγάστηκε τον Φεβρουάριο του 1964 το «Γενικό Επιτελείο», μετά από πρόταση του βουλευτή Νίκου Κόσιη. Ήταν η πρώτη φάση εξέλιξης της «Οργάνωσης» σε «Εθελοντική Εθνοφρουρά».

Σύμφωνα με τον Κόσιη, «με τα δεδομένα της εποχής εκείνης, αυτό το πράγμα ήταν το πιο φυσιολογικό πράγμα. Σήμερα, με τα δεδομένα τα σημερινά, ο καθένας λειτουργεί ξεχωριστά. Εμείς, τότε, ήμασταν στο ίδιο πνεύμα, στην ίδια αποστολή και συνεπώς αδελφωμένοι επροχωρούσαμεν. Δεν υπήρχε πρόβλημα, απλώς ήταν για να μην ανακατευόμαστε και να κάμει ο ένας κάποια πράξη που να μην την ξέρει ο άλλος» («Εθνική Φρουρά & Ιστορία», τ. 43/1, 2019).

Αυτός είναι και ιστορικός λόγος που μέχρι και τον Μάιο του 2019 «συγκατοικούσαν» Αρχηγείο Αστυνομίας και ΓΕΕΦ.

Αδέλφια Παπαμιλτιάδους & 1963-64

Γεννηθείς το 1948, ο Νεόφυτος Παπαμιλτιάδους μεγάλωσε στη γενέτειρά του, Αργάκα της Πάφου. Ο πατέρας του ήταν ο παπά-Μιλτιάδης και είχε έξι ακόμα αδέλφια. Ως μαθητής Δημοτικού συμμετείχε σε δραστηριότητες υπέρ της ΕΟΚΑ, όπως παρατήρηση, αναγραφή συνθημάτων και ανάρτηση της ελληνικής σημαίας. Στη μνήμη του έμειναν οι Βρετανοί στρατιώτες που τραβούσαν τα γένια του ιερέα πατέρα του για να τον εξαναγκάσουν να σβήσει σύνθημα στον τοίχο, πράγμα το οποίο αρνήθηκε.

Μετά την ανεξαρτησία, θυμάται χαρακτηριστικά ένα περιστατικό στις 9 Σεπτεμβρίου του 1963 στην Αργάκα. Όταν ρώτησε τον φίλο του τον Σαλήχ τι κάνει ο πατέρας του ο Μπαϋράμης και έχει καιρό να τον δει, ο Σαλήχ τού απάντησε θυμωμένα «“Ρε Φύτο, κονίζει τσhιάκκες να κόψει κκελλέν σας με την Τουρτζιά που ννα ’ρτει. Ακούεις;”. Και από τότε δεν τον ξαναείδα. Δηλαδή ετοιμάζοντο αυτοί να μας κτυπήσουν, απόδειξη και τα όπλα που είχαν από πριν και ήταν πανέτοιμοι».

Ο δεύτερος αδελφός του Δημητράκης Παπαμιλτιάδους ήταν αγωνιστής της ΕΟΚΑ από το 1955. Ως εθελοντής από το 1962, αγωνίστηκε σε διάφορες περιοχές της επαρχίας. Έπεσε στις μάχες της Πάφου, την ημέρα των γενεθλίων του, στις 9 Μαρτίου 1964, ενώ βρισκόταν στο αυτοσχέδιο τεθωρακισμένο από τροποποιημένο αυτοκίνητο, το επονομαζόμενο «Ψυγείο», και προσπαθούσε να σώσει τραυματία συναγωνιστή του.

Άφησε πίσω του γυναίκα έγκυο και τέσσερα παιδιά, διότι ανησυχούσε ότι αν δεν πάει εθελοντής, θα τους σφάξουν οι Τούρκοι.

Ο Νεόφυτος Παπαμιλτιάδους συμμετείχε στη πολιτοφυλακή για την ασφάλεια της Αργάκας και είχε έντονες εμπειρίες στη Τηλλυρία ως εθελοντής μεταφορέας. Μαζί με άλλους χωριανούς του, μετέφεραν πολεμοφόδια στην 31η Μοίρα Καταδρομών που μαχόταν στο Λωρόβουνο. Έζησε τους βομβαρδισμούς της Τηλλυρίας εκεί όπου ήταν ο Στρατηγός Γρίβας και ο Γιωρκάτζης και είδε τα κατάμαυρα θύματα από τις βόμβες ναπάλμ. Βοήθησε στη συγκλονιστική φόρτωση των πεσόντων στην Τηλλυρία και την επιστροφή των σορών τους στις χαροκαμένες οικογένειές τους. Είχε επίσης τη σπάνια εμπειρία να ατενίσει τους τρεις ηρωικούς νεκρούς των ΛΟΚ (Λόχοι Ορεινών Καταδρομών) στο Λωρόβουνο και τις τιμές που τους απέδωσαν ο Διοικητής τους Ταγματάρχης Γεώργιος Καρούσος και οι συμπολεμιστές τους: Ο Ελλαδίτης Υπολοχαγός Νικόλαος Παπαγεωργίου και οι Κύπριοι καταδρομείς Μιχαήλ Κουσουλίδης και Γεώργιος Απληκιώτης.

*Αστυνομικές Σπουδές, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 06/12/2020)