Το βιβλίο εν μέσω κορωνοϊού

Σε συνθήκες εγκλεισμού, συναντούμε το βιβλίο. Σε αυτό το «άντην», την συνάντηση με τον άλλο, που μας γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό μας: «συν δύω ερχομένω», όπως φιλοσοφικά μας εξηγεί, δηλαδή μας γνωρίζει τον εαυτό μας ο Όμηρος, στο Η της Ιλιάδος: όταν έχουμε μια σοβαρή σκέψη, τρέχουμε να βρούμε τον άλλο, μιλώντας του να την καταλάβουμε καλύτερα, να συνεννοήσουμε τον εαυτό μας.

Εκεί, στο «άντην», στα βιβλία που με περιβάλλουν, άπους στον δικό μου εγκλεισμό εδώ και πολύ καιρό κα'γώ, βλέπω να ψάχνουν όπως κι εγώ τους δικούς τους δρόμους της ελευθερίας οι συμπατριώτες μου: έκρηξη ζήτησης του βιβλίου, με πληροφορεί η φίλη βιβλιοπώλις μου. Και θυμούμαι τον «περίδρομό» μου στον δρόμο των βιβλίων στο Charing Cross Road του Λονδίνου, στα antiquarian βιβλιοπωλεία των μεταχειρισμένων, το Any Amount of Books, ή το Judd, αλλά και τα μεγάλα πρατήρια των εκδιδόμενων βιβλίων, το μεγαλύτερο της Ευρώπης Foyles, το Blackwell ή το Books etc. και στριμωγμένο ανάμεσά τους το Hellenic Bookservice και τον Κύπριο Zenon.

Χαιρετίζω, δε, το κείμενο της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Αικατερίνης Σακελαροπούλου στην ιστοσελίδα της, αφιερωμένη στο βιβλίο σήμερα, με ειδική αναφορά στο βιβλίο της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ για τον αυτοκράτορα Αδριανό και την αξιοδότηση του βιβλίου, στις συνθήκες εγκλεισμού μας, ως «μέσου ελευθερίας», ως δρόμου της ελευθερίας… Μολονότι στο κείμενό της η Πρόεδρος δεν εκφεύγει της πεπατημένης να ζητεί και να υποδεικνύει με τον τρόπο της θεραπευτικής παραμυθητικής «ψυχολογική στήριξη» στις συνθήκες απομόνωσης που ζούμε, στέκω στην πιο διαρκή και ουσιαστική αποτίμηση του βιβλίου και της «θέσης-κλειδί που κατέχει στη ζωή μας», ως «μέσο πολιτισμού, μάθησης και απόλαυσης - με δυο λόγια ως μέσο ελευθερίας». Αν η κρίση και οι παράπλευρες απώλειες τής επιβολής συνθηκών απομόνωσης και αναγκαστικής σχόλης δημιουργούν έναν «καιρόν» για το βιβλίο, συνιστά αξιακή «λαθρανάγνωση» και υποτίμηση του ρόλου του βιβλίου να διαγιγνώσκεται σε αυτό ένας τρόπος διαφυγής από τις ασφυκτικές συνθήκες του εγκλεισμού, σαν τα σκοινιά από δεμένα σεντόνια για απόδραση από τα κελιά της φυλακής, το ποτό για τον δυστυχή και δυσέρωτα καψούρη ή την ονειροπόληση για τον αδρανή και χασομέρη.

Η καταφυγή στο βιβλίο

Οι περιστάσεις που επιτρέπουν και διευκολύνουν την καταφυγή στο βιβλίο, δεν πρέπει να συγχέονται με τις αξίες που αυτό αντιπροσωπεύει ή προσφέρει. Μολονότι οι περιστάσεις αυτές μπορεί να συνδέονται πια αναπόσπαστα με την ιστορικότητα της δημιουργίας ή της ανάγνωσης του βιβλίου, όπως ειδικά ο Εγκλεισμός στην φυλακή (του Σωκράτη) για τον «Κρίτωνα» του Πλάτωνα ή την «Παραμυθία της Φιλοσοφίας» (Consolatio Philosophiae) του Βοήθιου, το Άουσβιτς για το «Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος» του Πρίμο Λέβι, ή ένα συγκεκριμένο ταξίδι με το τραίνο ή ο εγκλεισμός σε ένα νοσοκομείο (ιδανική περίσταση) για την ανάγνωση ενός συγκεκριμένου βιβλίου που το περιβάλλουν με την ανεπανάληπτη προσωπική ιστορικότητα των στιγμών αυτών, το ίδιο το βιβλίο κι ο λόγος του είναι κάτι άλλο και πιο καθολικό και εξωχρονικό προς τις περιστάσεις αυτές.

Μολαταύτα, ο εγκλεισμός ο ίδιος εκκαλεί μια ιδιαίτερα στοχαστική εξέταση στον διάλογο και τις προκλήσεις των ιδιότυπων περιστάσεών του με τον ψυχισμό και την σκέψη μας. Αν, όμως, διαβάζουμε την «Πανούκλα» του Καμύ (μπεστ σέλερ αίφνης στους καιρούς αυτούς του κορωνοϊού, με πληροφορεί η βιβλιοπώλις μου) για να αναζητήσουμε και σύρουμε αναλογίες με τις συνθήκες του Covid-19, αυτό που αναδεικνύεται και μας καταλείπεται ως λογοτεχνική ή φιλοσοφική αξία είναι ό,τι διαγιγνώσκει και περιγράφει ο Καμύ ως τα ερείσματα ηθικών αντιστάσεων και ανθρώπινης αξίας κι αξιοπρέπειας που οι εγκλεισμένοι στην πόλη του Οράν ανασύρουν και προβάλλουν συμβιώνοντας και αντιστεκόμενοι στην πρόκληση της βουβωνικής πανώλης, μια αλληγορία της ηθικής αντίστασης στην βίαιη δεσποτεία του Κακού, βέβαια, την βία και απανθρωπισμό της ναζιστικής κατοχής. Γιατί διαβάζουμε άλλωστε λογοτεχνία, ποιον εμπλουτισμό και εκλέπτυνση αναζητούμε στις μυθοπλασίες αυτές, στα «μεγάλα τα ψέματα που μας λένε τις μεγάλες αλήθειες», παρά αυτή ακριβώς την βαθύτερη σχέση με τον κόσμο και τον εαυτό μας, να ταυτιστούμε και ανα-γνωρίσουμε τον εαυτό μας στους ήρωες της λογοτεχνίας, να υποδυθούμε «χίλια πρόσωπα», να ζήσουμε στην εμπειρία της ανάγνωσης «χίλιες άλλες ζωές». Ναι, η πρωτόγνωρη αυτή οικουμενική, παγκόσμιων διαστάσεων κρίση έχει αναπόφευκτα επιβαρύνει την ψυχική υγεία όλου του πληθυσμού. Διαβάζουμε πως ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ευρώπη, Χανς Κλούγκε, έχει κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου επανειλημμένα ότι «οι ευρωπαϊκές κοινωνίες κυοφορούν σε συνθήκες lockdown, λόγω πανδημίας, μια μεγάλης έκτασης κρίση ψυχικής υγείας, η οποία και θα αποτελεί ένα από τα πιο πιεστικά μελήματα της "επόμενης μέρας”». Τον ίδιο καιρό της κρίσης, όμως, παίρνουμε μηνύματα για διαφοροποιήσεις και διαβαθμίσεις που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ελπιδοφόρα, στον βαθμό που δείχνουν τις κοινωνίες να ανθίστανται και να αντέχουν, αντλώντας και στηριζόμενες στα ερείσματα εκείνα ανθρωπιάς κι αλληλεγγύης που διασάλπισε από το «Οράν» του η ανθρωπιστική γραφίδα του Καμύ. Κι ενώ μια στατιστική του Πανεπιστημίου της Λυών για την διαβάθμιση των ψυχολογικών επιβαρύνσεων από τον Εγκλεισμό σε κοινωνικές ομάδες κι επαγγέλματα τείνει να δείξει αντίστροφη σχέση ανάμεσα στον βαθμό ψυχολογικής επιβάρυνσης και την τριβή ή έκθεση σε βιβλία, αυτά κρίνονται, οπωσδήποτε από τον γράφοντα, σε προσωπική βάση ως καλύτερη φαρμακεία απ’ ό,τι τα… αγχολυτικά και ο καπνός, των οποίων η κατανάλωση έχει στις ψυχοφθόρες αυτές περιστάσεις του ιού και του εγκλεισμού αυξηθεί.

Διάλογος και συνύπαρξη

Πώς βαθαίνει, αίφνης, ο «στενεμένος» οίκαδε και ένδοθι κόσμος μας! Πώς αναδιπλωμένοι σαν τα έμφοβα όστρακα στον εαυτό μας, με ανακλαστική καχυποψία στον άγνωστο κίνδυνο που είναι ο Άλλος, τον επιστρέφει σαν συνάλληλο, γιατρό και νοσοκόμο, πόρο και όχι έμπορο θεραπευτή των αναγκών μας, για τροφή και φάρμακα και συν-παράσταση, στα «δίκτυα» διανομής που είναι η κοινωνία μας, οι τρόποι των θεσμών και των νόμων. Οι ανασφάλειες του έξωθεν και του εκτός να διανοίγουν ακριβώς στο έξω και στους άλλους, για πληροφόρηση και κατανόηση του αγνώστου ακριβώς που απειλεί, για συνδρομή και βοήθεια, για διάλογο και συνύπαρξη.

Τρίζοντας στους αρμούς της η κοινωνία μας, στους ίδιους αυτούς τριγμούς κι εντάσεις αναγνωρίζει την συνεκτική της δύναμη. Πόσο απλώνουν, στο ενστικτώδες τούτο στένεμα, οι ορίζοντές μας! Πώς δαρμένος από έναν αόρατο, ύπουλο εχθρό, αγκαλιάζοντας τον συνάνθρωπο μεγαλώνει ο Άνθρωπος!