Πολιτισμός ως προμαχώνας πολιτικής

Υπάρχουν μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, που υπάγονται στην ανθρωπότητα και τα οποία κάθε κράτος στοιχειώδους πολιτιστικής διάρθρωσης είναι υποχρεωμένο να σέβεται και να προστατεύει, ανεξαρτήτως της θρησκευτικής ή πολιτιστικής του συγγένειας προς αυτά και να αναγνωρίζει ως μνημεία που συνδέονται με τη διάρθρωση του πολιτισμού σε παγκόσμια διάσταση.

Ένα τέτοιο μνημείο ουνιβερσαλιστικής εμβέλειας είναι η Αγία Σοφία, της οποίας η ιστορική προέλευση και διαδρομή δεν παραπέμπει απλώς στο Βυζάντιο και τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, αλλά διαρθρώνει την παρουσία όλων εκείνων των στοιχείων, που απορρέουν από τη «βυζαντινή μήτρα» και εκπέμπονται στην παγκοσμιότητα ως δομικό στοιχείο του οικουμενικού πολιτισμού.

Η εκπεφρασμένη πολιτική βούληση της τουρκικής ηγεσίας για μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, δηλαδή σε θρησκευτικό χώρο του μουσουλμανικού κόσμου, προσβάλλει την ιδέα και το περιεχόμενο του οικουμενικού πολιτισμού καθότι με αυτόν τον τρόπο ανατρέπεται βάναυσα αυτός τούτος ο χαρακτήρας του μνημείου, δηλαδή η ταυτότητά του. Η διάσταση αυτή υποχρεώνει, όχι μόνο τον κόσμο της Χριστιανοσύνης, αλλά και όλες εκείνες τις χώρες και δυνάμεις που υπερασπίζονται την ιδέα του πολιτισμού ως προμαχώνα της πολιτικής σε συστράτευση για την υπεράσπιση και διάσωση του μνημείου.

Επομένως, δεν αναφερόμαστε ούτε σε αμιγώς ελληνική υπόθεση, ούτε σε υπόθεση της Ορθοδοξίας μόνο, αλλά σε ζήτημα που άπτεται της διάστασης εκείνης που προσδίδει στον άνθρωπο τα υψηλά αγαθά της αλληλεγγύης, της συνεργασίας και της πίστης, που συνδέει το άτομο με την πολιτιστική του πορεία, δηλαδή τον ανθρωπισμό κατά την ερμηνευτική προσέγγιση κάθε πολιτισμού.

Ο Τούρκος Πρόεδρος εξήγγειλε πως προτίθεται να προχωρήσει σε αυτήν την κίνηση επιδιώκοντας στην παρούσα περίοδο να προσδώσει τον συμβολισμό της υπεροχής του Ισλάμ έναντι της Χριστιανοσύνης και της κυριαρχίας αυτής της διάστασης του πολιτισμού στον τουρκικό χώρο.

Προχωρώντας σε μια τέτοια κίνηση επιχειρεί να αναστρέψει τη ραγδαία υποχώρηση της δημοτικότητάς του προσεταιριζόμενος, αλλά και στηριζόμενος στα ισλαμιστικά και εθνικιστικά στοιχεία του τουρκικού πολιτικού συστήματος, με στόχο την ενίσχυση της παρουσίας του στην ηγεσία της χώρας σε μια στιγμή κρίσης.

Τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, οι εξτρεμιστικές αντιδράσεις των ακραίων θρησκευτικά εθνικιστικών ισλαμιστών εξάγονται προς τα έξω, έτσι ώστε να υπάρξει αποπροσανατολισμός και μεταφορά του ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης και της τουρκικής κοινωνίας σε μια διάσταση που ενώνει τον ισλαμικό τουρκισμό έναντι των Ελλήνων και της χριστιανοσύνης.

Υπενθυμίζεται πως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η θρησκεία όριζε την εθνότητα και συνιστούσε το διακριτικό γνώρισμα των κρατούντων μουσουλμάνων έναντι των άλλων. Συναφώς, σήμερα ο Τούρκος Πρόεδρος με την κατά τα ανωτέρω κίνησή του, δημιουργεί ένα αντίπαλο δέος, το οποίο θα συσπειρώσει τους δικούς του εν είδει «εμείς και οι άλλοι», αποσκοπώντας στην παρούσα φάση στην ενδυνάμωση της θέσης του στο εσωτερικό πλαίσιο της χώρας.

Η Τουρκία δεν μπορεί ή δε θέλει να κατανοήσει τη συνεισφορά της Αγίας Σοφίας στον παγκόσμιο πολιτισμό, καθώς ο τουρκικός πολιτισμός αποτελεί μία διάσταση επιθετικής, κατακτητικής διαδρομής σε όλη του την ιστορία. Η τουρκική ηγεσία, όχι μόνο δεν αντιλαμβάνεται αυτού του είδους τις πολιτιστικές παραστάσεις, αλλά αντιθέτως τις θεωρεί εχθρικά πρότυπα, τα οποία δεν αποδέχεται ως διάσταση μιας πολιτιστικής κληρονομιάς ενταγμένης στο πολιτικό σύστημα ως ιστορική διαδρομή. Τούτο εκφράζεται και ως ένα έλλειμμα πολιτιστικής ταυτότητας που να συνάδει προς τα δυτικά πρότυπα, επιβεβαιώνοντας το γεγονός της αδυναμίας της Τουρκίας να ενσωματωθεί στο δυτικό σύστημα ιστορίας και πολιτισμών, δεδομένου πως, ως γνωστόν, η ένταξή της στο δυτικό στρατόπεδο συνετελέσθη μόνο με κριτήρια γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά και όχι πολιτισμικά. Η πρόσφατη αναφορά του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, ότι η Αγία Σοφία κατακτήθηκε, όχι μόνο επιβεβαιώνει τα ανωτέρω, αλλά αποτυπώνει και τη νοοτροπία της ηγεσίας μιας χώρας να βιώνει τη σημερινή εποχή κατά τα πρότυπα παρελθόντων αιώνων.

Στις διεθνείς αντιδράσεις έναντι των σχεδίων του καθεστώτος Ερντογάν για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, αντιδράσεις, οι οποίες κινούνται σε διαστάσεις έντονης παρέμβασης λόγων και παρατηρήσεων, ιδιαίτερα από τις ΗΠΑ, η Άγκυρα αδιαφορεί και επισημαίνει πως τούτο εντάσσεται στα πλαίσια άσκησης εθνικής κυριαρχίας. Η αναφορά αυτή παραπέμπει στην αντίληψη κυριαρχίας και αντιπαλότητας της σύγχρονης Τουρκίας επί των δεδομένων της Χριστιανοσύνης, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει την ενεργό προσέγγιση της Άγκυρας ως ανεξάρτητης μεταβλητής που δεν αποδέχεται παρεμβάσεις στην άσκηση πολιτικής κυριαρχίας της.

Η σημερινή στάση του καθεστώτος Ερντογάν, εκτός των άλλων, ουσιαστικά παραπέμπει σε μία εξάλειψη των μνημείων που συμβολίζουν την ιστορία των εθνοτήτων που υφίσταντο στην Κωνσταντινούπολη, στο πλαίσιο μιας απόπειρας πολιτιστικής ισοπέδωσης με αναφορές στις βίαιες πρακτικές εθνικής ομογενοποίησης που έλαβαν χώραν από τους Νεότουρκους κατά την περίοδο οικοδόμησης του συγχρόνου τουρκικού κράτους και ακολούθως.

*Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής, Διευθυντής Κέντρου Ανατολικών Σπουδών για τον Πολιτισμό και την Επικοινωνία, Πάντειο Πανεπιστήμιο