Πολιτισμός

Βιβλίο Μ. Δούκας, Γ. Σφραντζής, Λ. Χαλκοκονδύλης, Μ. Κριτόβουλος Η άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) Μεταγραφή στην κοινή νεοελληνική: Γ. Χατζηκωστής

Στο χρονικό του «Αποδείξεις ιστοριών» ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, μολονότι υστερεί σε διαφωτιστικές πληροφορίες, προβάλλει εντούτοις το όραμά του για αναδημιουργία του κράτους των Ελλήνων, ενώ ο Μιχαήλ Κριτόβουλος (Ίμβριος) στα «Έργα και πράξεις του Μωάμεθ» πίστευε στη «συνεργασία με τον κατακτητή», προκειμένου το Γένος να παραμείνει στις πατρίδες του. Στο επίμετρο του βιβλίου περιλαμβάνονται δημοφιλή ποιήματα της δημώδους και λόγιας μούσας για την άλωση και τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τον «τελευταίο Έλληνα», κατά τον Ελύτη

Ένα νέο βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα, το 50ό της ακαταπόνητης γραφίδας και της πολυδιάστατης εργογραφίας του Γ. Χατζηκωστή, που έρχεται να εμπλουτίσει τον αμητό της ελληνικής βιβλιογραφίας για την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Το ομότιτλο πόνημα τού επιφανούς φιλολόγου συγγραφέως, η έκδοση του οποίου συμπίπτει επικαίρως με τη συμπλήρωση φέτος 567 χρόνων από την αποφράδα ημέρα, δεν ενεργοποιεί μόνο το υποσυνείδητο συγκινησιακό φορτίο του Έλληνα αναγνώστη, αλλά και αφυπνίζει τη συνείδηση της συλλογικής ιστορικής μνήμης του Ελληνισμού, που συνοψίζεται στον αέναο καημό της Ρωμιοσύνης: τα δραματικά γεγονότα και τα τραγικά δρώμενα, που σηματοδοτούν το άδοξο τέλος της χιλιόχρονης λαμπρής Αυτοκρατορίας της Ρωμανίας είτε, κατά τον Καβάφη, τον επίλογο «του ένδοξού μας βυζαντινισμού».

Το κοσμοϊστορικό ορόσημο της άλωσης καταγράφεται σε ελληνικά και ξενόγλωσσα χρονικά της σύγχρονης των συνταρακτικών γεγονότων εποχής είτε συγκροτούν μεταγενέστερες αναδιηγήσεις παλαιότερων μαρτυριών. Πολύτιμα γραπτά τεκμήρια αυτοπτών μαρτύρων είτε εμμέσως ενημερωμένων, ο βαθμός της αξιόπιστης γραφίδας των οποίων ελέγχεται με τη Θουκυδίδεια μέθοδο διασταύρωσης πολλαπλών πηγών.

Ο μεταγραφέας εδώ στο πολυτονικό σύστημα, όπως ορθώς συνηθίζει, σε νεοελληνική απόδοση υψηλής ευκρίνειας τής λιγότερο ή περισσότερο αρχαΐζουσας γλώσσας των Βυζαντινών, εστιάζεται στους τέσσερεις γνωστούς ιστορικούς της Αλώσεως και στο μέρος του έργου τους που αναφέρεται στις τελευταίες ιδίως ημέρες της Βασιλεύουσας. Έτσι, μετά της Ευριπίδεια αποφθεγματική ρήση, που συσχετίζει την ευδαιμονία με την ιστορική μάθηση, μας καλεί με Παπαδιαμαντικούς και βιβλικούς όρους να κρατήσουμε ζωντανή τη μνήμη της συγκλονιστικής εκείνης καμπής στην ελληνική και παγκόσμια ιστορία ως αδήριτη αναγκαιότητα του εθνικού μας βίου: «Εν όσω ζώμεν και αναπνέομεν και σωφρονούμεν, ουκ επιλησόμεθα».

Στις επόμενες σελίδες τόσο η καθαγιασμένη μορφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου όσο και ο σχεδιαγραμματικός τοπωνυμικός χάρτης της Πόλης με τα χερσαία και θαλάσσιά της περίχωρα προϊδεάζουν τις χρονικογραφικές αποσπασματικές αφηγήσεις στις ανθρωπογεωγραφικές τους συντεταγμένες, ήτοι την ένταξή τους στην Πόλη του Κωνσταντίνου ή κατά συνεκδοχήν των δύο Κωνσταντίνων, που όρισαν με τα έργα και τις ημέρες τους την αρχή και το τέλος της. Στο σύντομο προλογικό του ο Χατζηκωστής, αφού προτάσσει σε ευσύνοπτο πλαίσιο τους κυριότερους λόγους και την κεφαλαιώδους σημασίας κατάλυση της Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας, αναφέρεται εν συντόμω στη διαφορετική οπτική αντίκρισης και αποτίμησης των γεγονότων και των πρωταγωνιστών τους από τους χρονικογράφους, στην ποικιλότροπη δομική σύνθεση των βιωμάτων είτε των πληροφοριών τους, στις γλωσσικές τους διαφοροποιήσεις, όπως και την τοποθέτησή τους απέναντι στα πνευματικά και κοινωνικά προβλήματα της εποχής τους. Πέραν των ουσιωδών συγκλίσεων, οι ελαφρές ή δραστικές αυτές αποκλίσεις, συνιστούν, όπως επισημαίνεται, την αφηγηματική γοητεία στην αντιπαραβολή και τη διαλεκτική της συνύφανση, που αλληλοσυμπληρώνει προφανώς την εξιστόρηση των γεγονότων.

Προς τι, ωστόσο, ένα τέτοιο μεταγραφικό εγχείρημα των πρωτότυπων εν λόγω κειμένων; Στην αυτονόητη απάντηση διαφαίνεται η επίπονη προσφορά στον αναγνώστη για προσβάσιμη ανάγνωση ενός, ειρήσθω, λίαν ενδιαφέροντος καλειδοσκοπικού αναγνώσματος μυθιστορηματικής οιονεί πλοκής. Των τεσσάρων χρονικών προτάσσεται συνοπτικό βιογραφικό των συγγραφέων και της κοσμοθεωρίας τους, καθώς και ενδεικτικά σχόλια για τα έργα τους, ειδικότερα για το υπό εξέταση θέμα και την άμεση εμπλοκή είτε την έμμεση σχέση τους με τα γεγονότα που παραθέτουν.

Ο πρώτος στη σειρά ιστορικός Μιχαήλ Δούκας υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των πριν, κατά, και μετά την άλωση συμβάντων και μάλιστα είδε από κοντά τις δοκιμές του μεγάλου τηλεβόλου, της «χωνείας», του πετροβόλου εκείνου υπερόπλου προηγμένης για την εποχή τεχνολογίας, που επέφερε καταστροφικά ρήγματα στα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως. Περιγράφει ακόμη λεπτομερώς στη «Βυζαντινή ιστορία», μεταξύ άλλων, την περίφημη κατασκευή γέφυρας για διούλκηση των πλοίων του πολιορκητή στον Κεράτιο. Παρότι φιλενωτικός, παραμένει αντικειμενικός στις κρίσεις των αντιμαχόμενων παρατάξεων. Ο Δούκας δίδει αυτούσια την ιστορική απάντηση του Παλαιολόγου στον «τύραννο», όπως αποκαλεί τον Μωάμεθ Β΄, μετά την απαίτησή του να του παραδώσει την Πόλη: «Το δε την πόλιν σοι δούναι ούτ’ εμόν εστι ούτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη· κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».

Αυτόπτης ωσαύτως μάρτυρας της Άλωσης ο Γεώργιος Σφραντζής, του οποίου η χρονογραφία επιγράφεται «Χρονικόν Minus», υπό τύπον ημερολογιακών σημειώσεων και «Χρονικόν Μajus», όπου στο τρίτο από τα τέσσερα μέρη περιλαμβάνει τα σχετικά με τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄ και τη άλωση(1448-1453), για την οποία θεωρεί ότι επήλθε λόγω θεϊκής εκδίκησης απέναντι στους υβριστές του χριστιανικού κόσμου. Από τα αποκαλυπτικά σημεία του χρονικού του είναι οι συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ του Δούκα Λουκά Νοταρά και του διοικητή άμυνας της πόλης Ιουστινιάνη, όπως και μεταξύ Νοταρά και Μωάμεθ, ο οποίος προτού τον αποκεφαλίσει, τον επέπληξε για τη μη διάθεση του θησαυρού του υπέρ της πατρίδας του.

Στο χρονικό του «Αποδείξεις ιστοριών» ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, μολονότι υστερεί σε διαφωτιστικές πληροφορίες, προβάλλει εντούτοις το όραμά του για αναδημιουργία του κράτους των Ελλήνων, ενώ ο Μιχαήλ Κριτόβουλος (Ίμβριος) στα «Έργα και πράξεις του Μωάμεθ» πίστευε στη «συνεργασία με τον κατακτητή», προκειμένου το Γένος να παραμείνει στις πατρίδες του. Στο επίμετρο του βιβλίου περιλαμβάνονται δημοφιλή ποιήματα της δημώδους και λόγιας μούσας για την άλωση και τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τον «τελευταίο Έλληνα», κατά τον Ελύτη.