Ενδοσυστημικές ανισότητες και κοινωνικές εκρήξεις

Υπάρχει μια παράδοση από παλιά στις ΗΠΑ, που συνιστούν ειρήσθω εν παρόδω τη «μάνα» του καπιταλισμού, οι κοινωνικές ανισότητες, που είναι οιονεί παρούσες και πανταχού ανθούσες, η πίεση και αγωνία ενός αβέβαιου μέλλοντος και η ανυπαρξία προσδοκιών των ανθρωπίνων υπάρξεων, να συσσωρεύουν έναν θυμό, ο οποίος λειτουργεί υποβοσκόντως και σε μιαν απρόσμενη στιγμή, με μιαν αφορμή, εκδηλώνεται ως μια εκρηκτική κατάσταση εν είδει ανάμματος φιτιλιού δυναμικής κινητοποίησης εκατομμυρίων ανθρώπων, που κινούνται αντιπαραθετικά, εκκινώντας προδήλως ο καθένας από άλλη κοινωνικοϊδεολογική αφετηρία.

Η «δολοφονία» ή «φόνος» του Αφροαμερικανού Τζορτζ Φλόιντ από αστυνομικούς στη Μινεάπολη αποτέλεσε αυτήν τη φορά το φιτίλι που άναψε για να κινητοποιήσει μαζικά και δυναμικά διάφορες και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες σε όλη την Αμερική, που εκπροσωπούν μια ενεργό κλιμακούμενη απογοήτευση έναντι πάντων και εν προκειμένω έναντι του συστήματος διακυβέρνησης Τραμπ.

Ο θυμός των εκατομμυρίων εξεγερμένων, ο οποίος συναντάται εξ αφορμής στο γεγονός που πυροδότησε τη σημερινή έκρηξη, γεννάται αφετηριακά, προδήλως υποβόσκει και συντηρείται από την μήτρα του καπιταλισμού, όπως εφαρμόζεται σε ακραία μορφή εδώ και τρεις αιώνες στις ΗΠΑ. Η ακραία εν προκειμένω μορφή απεικονίζεται και πραγματώνεται από την έλλειψη κατά ταύτα κοινωνικού κράτους, όπως συμβαίνει με τις καπιταλιστικές κοινωνίες της Ευρώπης, όπου ο καπιταλισμός συμφιλιώνεται αρρήκτως με το κοινωνικό κράτος, πράγμα που συναντάμε στις περιπτώσεις Γερμανίας, Γαλλίας και όχι μόνο.

Το κοινωνικό κράτος στα συστήματα του συγχρόνου καπιταλισμού λειτουργεί ως αναγκαίος πυλώνας, ο οποίος παρεμβαίνει και καλύπτει κενά του συστήματος όταν κατά ταύτα εμφανίζονται αδιέξοδα. Αυτός ο αναγκαίος πυλώνας κοινωνικού κράτους απουσιάζει διαχρονικά από τις ΗΠΑ, καθιστώντας έτσι το αμερικανικό πολιτικό σύστημα ανήμπορο να αντιμετωπίσει κοινωνικές εκρήξεις που εκδηλώνονται σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων.

Η απουσία ενός ενδιάμεσου σχήματος, όπως υφίσταται στην Ευρώπη, που παραπέμπει σε θεσμικές διαστάσεις διαμεσολάβησης και επίλυσης κρίσεων, αφήνει το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ αβοήθητο από τον ρολό ενός τρίτου θεσμικού παρεμβαίνοντος, αναγκάζοντας πολίτες και πολιτικούς θεσμούς να κινούνται δυναμικά και κατά ταύτα άναρχα διεκδικώντας κατοχύρωση δικαιωμάτων, προοπτικών και μέλλοντος ζωής.

Η χρονική στιγμή εκδήλωσης των δυναμικών κινητοποιήσεων δεν μπορεί να μην έχει σχέση και με τη ραγδαία κλιμακούμενη αύξηση της ανεργίας στη μητρόπολη του καπιταλισμού, που εν προκειμένω παραπέμπει στην κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού. Σημειώνεται πως σήμερα η κοινωνική και εργασιακή πραγματικότητα στις ΗΠΑ εμφανίζεται ως ιδιαιτέρως τραγική, αφού σύμφωνα με το Γραφείο Στατιστικής Εργασίας των ΗΠΑ, για παράδειγμα, δέκα χρόνια απασχόλησης εξαφανίστηκαν μέσα σε δυο μήνες, εκτινάσσοντας την ανεργία σε πρωτόγνωρα επίπεδα.

Οι επιπτώσεις των παραπάνω εκφράζονται ή αποτυπώνονται σε εκδηλούμενη ολοένα και πιο ισχυρή κοινωνική ανισότητα, που εντείνει τις υποβόσκουσες συγκρούσεις και αντιθέσεις που αποτυπώνουν το κοινωνικό φαινόμενο της δομικής βίας, η οποία και παραπέμπει στις υφιστάμενες δομές του κοινωνικού συνόλου.

Το πρόβλημα που εκδηλώνεται σήμερα στις ΗΠΑ σκιαγραφεί το κατά τα ανωτέρω συσσωρευμένο εκρηκτικό μείγμα θυμού, το οποίο περιγράφει μια πραγματικότητα πολυδιάσπαρτης αντίθεσης σε διαφορά επίπεδα στη σχέση κοινωνίας και κράτους, την οποία η κεντρική εξουσία δεν μπορεί να εξισορροπήσει, όχι μόνο λόγω της διαχρονικής έλλειψης κοινωνικού κράτους, αλλά και γιατί στην προκειμένη περίπτωση ο σημερινός Πρόεδρος των ΗΠΑ απώλεσε το μομέντουμ, αδυνατώντας να καταλάβει το περιεχόμενο των εξελίξεων. Όταν δε το αντιλήφθηκε, ήταν πλέον αργά, ο ξεσηκωμός ήταν ήδη σε διαδρομή.

Στο ανωτέρω σκεπτικό πρέπει κανείς να λάβει υπ’ όψιν και ζητήματα που άπτονται του συστήματος προεδρικότητας των ΗΠΑ, όπου μια επιτυχής παρουσία στην προεδρία μπορεί να απογειώσει το σύστημα, όπως συνέβη στο παρελθόν με την περίπτωση Τζον Κένεντι, ενώ αντιθέτως μια ηγεσία ανήμπορη να αντιληφθεί τη δομή λειτουργίας του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος μπορεί να οδηγήσει τη χώρα σε βαθιά κρίση.

Το γεγονός ότι ο Πρόεδρος Τραμπ αυτήν τη στιγμή βρίσκεται σε μια πολιτική απαξίωση, που σημαίνει ότι δεν τον εμπιστεύεται ένα μεγάλο ρεύμα της κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα στα μάτια του αμερικανικού εκλογικού σώματος δεν εμφανίζεται μια αξιόπιστη εναλλακτική πολιτική λύση, οδηγεί τα πράγματα σε μιαν απόγνωση διχασμού, που μεταφράζεται σε κοινωνική συσπείρωση αντίδρασης γύρω από το περιστατικό του «φόνου» ή «δολοφονίας» του Τζορτζ Φλόιντ και των μεθεόρτιων αυτού.

Συμπερασματικά, το φαινόμενο των κοινωνικών εκρήξεων και συγκρούσεων στις ΗΠΑ, που όλος ο δυτικός κόσμος σήμερα παρατηρεί ανησύχως, φέρνει στην επιφάνεια ευκρινώς το πρόβλημα του άκρατου καπιταλισμού και της ανυπαρξίας δομικών δυνατοτήτων ενός κοινωνικού παρεμβατικού κράτους, που εκδηλώνεται ως το οξύμωρο, έτσι ώστε οι ΗΠΑ από «γη των ευκαιριών» σε στιγμές κρίσεως να μετατρέπονται σε «γη των απωλειών».

*Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής, Διευθυντής Κέντρου Ανατολικών Σπουδών για τον Πολιτισμό και την Επικοινωνία, Πάντειο Πανεπιστήμιο