Τα νομικά τερτίπια αφήνουν την Αγία Σοφία έρμαιο στις ορέξεις του Ερντογάν

Η οριστική απόφαση για το θέμα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος ή της συνέχειας της λειτουργίας της ως μουσείο αναμένεται να ληφθεί εντός 15 ημερών, ημερομηνία διόλου τυχαία, αφού αυτό θα συμπέσει χρονικά με την επέτειο του πραξικοπήματος κατά του Τούρκου Προέδρου, Ταγίπ Ερντογάν. Το χρονικό της υπόθεσης αλλά και την προβληματική πίσω από την απόφαση του τουρκικού Συμβουλίου της Επικρατείας ανέλυσε στη «Σημερινή» ο Διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστημίου (Οθωμανική Κοινωνία - ιστορία και πολιτισμός ) και συνεργάτης του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών (ΕΤΕΜ) του Παν. Πειραιά (ΠΑ.ΠΕΙ), Δημήτρης Σταθακόπουλος. Ο ειδικός περιέγραψε την πορεία της απόφασης μέχρι σήμερα, το πρόβλημα με το δεδικασμένο της Μονής της Χώρας αλλά και το πώς θα μπορούσε να αξιοποιήσει ο Ερντογάν αυτήν την απόφαση. Τέλος, αναλύει τις διεθνείς αντιδράσεις και πόσο λειτουργικές ήταν οι «νουθεσίες» των ΗΠΑ προς την Τουρκία.

Τι βρίσκεται πίσω από την απόφαση

Ο Δρ Σταθακόπουλος εξήγησε ότι το 2016 είχαν προσφύγει κάποια τουρκικά σωματεία ενώπιον του Συμβουλίου Επικρατείας της Τουρκίας με αίτημα η Αγία Σοφία ή να αποκτήσει ξανά τον χαρακτήρα τζαμιού, δηλαδή χώρου συνάθροισης, ή να μην είναι αποκλειστικά τζαμί και να έχει διττό χαρακτήρα, δηλαδή να είναι εν μέρει μουσείο, για να μη χάσουν τα προνόμια από τις επιχορηγήσεις της Unesco, αλλά κάποιες Παρασκευές ή σε κάποιες μεγάλες γιορτές του Ισλάμ να τελείται εκεί προσευχή. Να σημειωθεί ότι η κυβερνητική απόφαση για μετατροπή της Αγίας Σοφίας από τζαμί σε μουσείο χρονολογείται από το 1934, κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων του σύγχρονου τουρκικού κράτους που ιδρύθηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Στην υπόθεση που παρουσιάσθηκε ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, ουσιαστικά αμφισβητήθηκε η νομιμότητα της κυβερνητικής απόφασης. Σύμφωνα με τον Δρα Σταθακόπουλο, το αίτημα είχε συζητηθεί πριν από χρόνια και στη συνέχεια εισήχθη στο Τμήμα του Συμβουλίου Επικρατείας, όπου εκεί θα μπορούσε να παρέμβει όποιος είχε έννομο συμφέρον. Στην προκειμένη, έννομο συμφέρον είχε η Unesco, η οποία εποπτεύει το μνημείο, ή Χριστιανοί ή Τούρκοι πολίτες. Παρέμβαση θα μπορούσε να κάνει επίσης το Πατριαρχείο γιατί είναι τουρκικό ίδρυμα Χριστιανών Ορθοδόξων, αν και κρίνεται ότι θα ήταν δύσκολο και θα είχε συνέπειες. Εντούτοις, νομικά θα μπορούσε να το πράξει, υποστηρίζοντας ότι εφόσον ζητούν οι Μουσουλμάνοι να κάνουν προσευχή στην Αγία Σοφία, αντίστοιχα, όταν δεν θα λειτουργεί ως μουσείο, να τελούνται εκεί μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης, όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα κ.λπ. Ακόμα θα μπορούσε να ζητήσει να μη γίνεται καμιά προσευχή. Όμως δεν έγινε καμιά ενέργεια, με αποτέλεσμα να βγει η απόφαση, η οποία ήταν εν μέρει δεκτή και εν μέρει μη αποδεκτή. Συγκεκριμένα, αποφασίστηκε ότι η Αγία Σοφία δεν μπορεί να απολέσει τον μνημειακό της χαρακτήρα αλλά ενδεχομένως θα μπορούσε με προεδρικό διάταγμα, το οποίο θα ακύρωνε το προεδρικό διάταγμα του Ατατούρκ, να οριστεί τελικά ως χώρος λατρείας. Έτσι, η εισήγηση που δόθηκε, έφερε δύο χαρακτηριστικά. Αρχικά μιλούσε γι’ αυτόν τον διττό χαρακτήρα. Κατά δεύτερον, έδειξε ότι δεν είναι θέμα δικαστηρίου η ακύρωση του προεδρικού διατάγματος, αλλά ζήτημα της Πολιτείας και κατ’ επέκτασιν ζήτημα του ίδιου του Ερντογάν.

Η προβληματική της υπόθεσης

Ο Δρ Σταθακόπουλος παρατηρεί ότι η απόφαση αυτή έχει ένα πρόβλημα. Το 2019, το ίδιο δικαστήριο είχε αποφασίσει ότι η Μονή της Χώρας μπορούσε να είχε αυτόν τον διττό χαρακτήρα, δηλαδή να είναι μουσείο και για συγκεκριμένες ημερομηνίες να λειτουργεί ως χώρος λατρείας. Παρά το γεγονός ότι αυτή η απόφαση έχει ληφθεί εδώ και ένα χρόνο, δεν έχει εκδοθεί σχετικό προεδρικό διάταγμα, έτσι η Μονή της Χώρας παραμένει μουσείο, δεν γίνεται προσευχή και δεν διαμαρτύρεται κανένας για το γεγονός ότι δεν εφαρμόζεται η απόφαση του δικαστηρίου. Άρα το δικαστήριο έχει ενώπιόν του ένα παρόμοιο δεδικασμένο και το ζήτημα είναι πώς θα ξεπεράσει αυτήν την «μπανανόφλουδα». Ο ειδικός επισημαίνει ότι εδώ μπαίνουμε στα δικαστικά τερτίπια. Εκτιμά ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας μπορεί εύκολα να βρει λόγους ακυρότητας και να μην μπει καθόλου στην ουσία της υπόθεσης. Έτσι, δεν θα προκαλέσει εντύπωση εάν αποφανθεί ότι δεν νομιμοποιούνται τα σωματεία που έκαναν την προσφυγή ή ότι δεν είχαν σωστή εκπροσώπηση ή ότι έλειπε ένα χαρτόσημο. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να απορρίψουν την εισήγηση χωρίς να μπουν στην ουσία, δηλαδή να κρίνουν εάν η Αγία Σοφία μπορεί να γίνει χώρος λατρείας ή όχι, παράλληλα με το να λειτουργεί ως μουσείο. Αυτό δίνει την ελευθερία στον Τούρκο Πρόεδρο είτε να ισχυριστεί ότι εφόσον είναι ανεξάρτητη η δικαιοσύνη δεν μπορεί να κάνει κάτι είτε να προχωρήσει στην ακύρωση του παλιού προεδρικό διατάγματος, στη βάση μιας πολιτικής απόφασης διακοσμημένης με δικαστική νομιμότητα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο υπάρχει η εκτίμηση ότι η τελική απόφαση θα είναι είτε παρόμοια με την απόφαση για τη Μονή της Χώρας με διττό χαρακτήρα -μουσείο και ταυτόχρονα ήπια προσέλευση προσευχής με συγκεκριμένες ημερομηνίες- είτε απόρριψη χωρίς όμως να εξεταστεί ουσία. Μάλιστα, ο ειδικός τονίζει ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν μπορεί να προχωρήσει σε βάθος, επειδή θα συγκρουστεί με την περσινή απόφαση λόγω δικονομικών προβλημάτων. Όλα αυτά μεταθέτουν το βάρος της απόφασης στον Ερντογάν για να χειριστεί την υπόθεση κατά το δοκούν.

Πώς αναμένεται να το αξιοποιήσει ο Ερντογάν

Οι πρόεδροι των τμημάτων του Συμβουλίου της Επικρατείας άκουσαν τι είχε να πει ο εισηγητής και εκτιμάται ότι θα πάρει κάποιες ημέρες μέχρι να εκδοθεί και να δημοσιευτεί η απόφασή τους. Σύμφωνα με τον Δρα Σταθακόπουλο, αυτό αναμένεται να συμβεί στις επόμενες 15 ημέρες, χρονική συγκυρία, η οποία συμπίπτει με την τετραετή επέτειο του πραξικοπήματος κατά του Ερντογάν το 2016. Αυτό δίνει την ευκαιρία στον Τούρκο Πρόεδρο να το χρησιμοποιήσει δεόντως. Η απόφαση για τη Μονή της Χώρας έτσι κι αλλιώς έχει εκδοθεί εδώ και ένα χρόνο και ίσως πράξει το ίδιο με την υπόθεση της Αγίας Σοφίας, δηλαδή να την κρατήσει ως «άσο στο μανίκι» και να την επαναφέρει όποτε τον βολεύει. Έτσι κι αλλιώς, το θέμα της Αγίας Σοφίας έγινε για εσωτερική κατανάλωση διότι φαίνεται ότι μεγάλο ποσοστό της κοινής γνώμης είναι φίλα προσκείμενο προς τον διττό χαρακτήρα του μνημείου. Σύμφωνα με δημοσκόπηση της φιλοκυβερνητικής εφημερίδας «Γενί Σαφάκ», υπέρ της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί τάχθηκαν το 73,3% των Τούρκων πολιτών, ενώ μόνο το 22,4% απάντησαν «Όχι» και το 4,3% δεν εξέφρασαν άποψη. Ο ειδικός όμως επεσήμανε και τη διεθνή διάσταση του θέματος. Πίσω από το παιχνίδι του Ερντογάν εκτιμάται ότι υπάρχει η προσπάθεια να δείξει στη διεθνή κοινή γνώμη ότι αυτός κάνει κουμάντο και κυρίως είναι ένα «ηθικό» μήνυμα προς τους Χριστιανούς Ορθόδοξους και ειδικότερα προς τους Έλληνες, για τους οποίους γνωρίζει πολύ καλά ότι αποτελεί ζήτημα με μεγάλη ηθική βαρύτητα.

Οι διεθνείς πιέσεις

Το ζήτημα της Αγίας Σοφίας προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και έγιναν ηχηρές παρεμβάσεις, με αποκορύφωμα αυτήν του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο, ο οποίος τοποθετήθηκε ξεκάθαρα κατά της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος. Μετά από σχετική ανακοίνωση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, η Ουάσιγκτον αναβάθμισε τις αντιδράσεις της προς την Άγκυρα για το ζήτημα της Αγίας Σοφίας, αφού σε γραπτή του δήλωση ο επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματίας προέτρεψε «την κυβέρνηση της Τουρκίας να συνεχίσει να διατηρεί την Αγία Σοφία ως μουσείο, ως παράδειγμα της δέσμευσής της να σέβεται τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη διαφορετική ιστορία που συνέβαλε στην Τουρκική Δημοκρατία και να διασφαλίσει ότι (ο ναός) παραμένει προσιτός σε όλους». Φυσικά η παρέμβαση αυτή δεν έμεινε αναπάντητη, με το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών να δηλώνει ότι το θέμα είναι αποκλειστικά εσωτερικό ζήτημα της Τουρκίας. Σύμφωνα με τον Δρα Σταθακόπουλο, οι παρεμβάσεις αυτές δείχνουν τι είδους αντανάκλαση έχει το μνημείο αυτό στον Χριστιανισμό, έστω και αν είναι Καθολικοί ή Προτεστάντες. Από την άλλη, όμως, εάν οι ΗΠΑ ήθελαν να κάνουν νουθεσία στην Τουρκία, θα το είχαν πράξει πιο έντονα για άλλα θέματα, όπως το Κυπριακό ή τα θέματα της ΑΟΖ. Στην προκειμένη, πρόκειται για ένα πολιτιστικό θέμα, το οποίο είναι μεν ηθικό για την Ελλάδα αλλά για τους Αμερικανούς είναι πιο ελαφρύ. Ο ειδικός μάλιστα υπενθύμισε ότι η διεθνής κοινότητα δεν τραβάει το χαλινάρι στην Άγκυρα, γιατί οι σύμμαχοι της Ελλάδας είναι και σύμμαχοι της Τουρκίας. Την δεσμεύουν μεγάλες εμπορικές σχέσεις με την ΕΕ και έχει ξεχωριστές οικονομικές συμφωνίες με κάθε ευρωπαϊκή χώρα ξεχωριστά. Έτσι τίθεται ένα ζήτημα γιατί οι σύμμαχοι να διαλέξουν την ελληνική πλευρά, ποια είναι τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά έναντι της Τουρκίας; Η Ελλάδα και η Κύπρος, σύμφωνα με τον Δρα Σταθακόπουλο, πρέπει να κερδίσουν τη συμμαχία με κόπο, αποδεικνύοντας τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που υπηρετούν τους συμμάχους αυτούς.