Tα κατάλοιπα της πανδημίας

Οι αλλαγές που κληθήκαμε να αποδεχθούμε και να κάνουμε βίωμά μας δεν είναι λίγες. Είτε το θέλουμε είτε όχι, η καθημερινότητά μας άλλαξε ουσιαστικά -όχι για λίγο και όχι άσκοπα- με αποτέλεσμα τη σταδιακή διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας, η οποία ενδέχεται να μεταλλάξει άρδην το κοινωνικό μας στάτους. Το πώς θα μας αφήσει η πανδημία, είναι ένα ζήτημα για το οποίο ήδη μελετώνται ενδεχόμενα και οι ειδικοί ερευνούν τη νέα «κοινωνική πραγματικότητα» που διαμορφώνεται. Καθηγητής φιλοσοφίας, ψυχολόγος και κοινωνιολόγος μίλησαν στη «Σημερινή» για τις επιπτώσεις της πανδημίας και πώς αυτές θα καθορίσουν μια καινούργια κοινωνία.

Προσαρμογή σε νέες συνθήκες

Η ψυχολόγος σχολικής εξελικτικής ψυχολογίας Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου αναφέρει ότι το άγχος παραμένει σε υψηλά επίπεδα, όμως η προσαρμογή μας είναι επιτεύξιμη. «Στη σημερινή κρίση της πανδημίας, το σύνολο του πληθυσμού περιέρχεται απότομα και χωρίς τη θέλησή του σε μία τέτοια κατάσταση ενδόρρηξης, που επιβάλλεται από την ανάγκη του περιορισμού της πανδημίας του Covid-19. Μία τέτοια κατάσταση στη σύγχρονη κοινωνική κανονικότητα είναι ξαφνική και εξαιρετικά ασυνήθιστη για το σύνολο του πληθυσμού. Το ανθρώπινο είδος επιβίωσε ανά τους αιώνες λόγω της δυνατότητάς του να προσαρμόζεται αντίστοιχα με τις συνθήκες. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι και σε αυτήν την περίπτωση θα προσαρμοστούμε, άλλοι λαοί ευκολότερα και άλλοι δυσκολότερα.

Πρόσφατες έρευνες πάντως δείχνουν πως υπάρχει στρες και άγχος σε συμπολίτες μας. Σε ερώτημα έρευνας σχετικά με το «ποιοι είναι οι δύο πιο σημαντικοί κίνδυνοι που αντιμετωπίζει το άτομο και οι σημαντικοί κοινωνικοί του δεσμοί», το οποίο κάλυπτε τις ακόλουθες επιλογές: απώλεια των κοινωνικών σχέσεων, φτώχια και ανεργία, απώλεια κοντινών μου ανθρώπων, μόλυνση από τον ιό, απώλεια ικανοτήτων, στην πρώτη επιλογή βρέθηκε η «φτώχια και η ανεργία» και ως δεύτερος σημαντικότερος κίνδυνος, με αρκετά μεγάλη διαφορά, ο ιός Covid-19, ως ατομικός κίνδυνος υγείας.

Σημαντικό κοινωνικό τραύμα η πανδημία

Η ψυχολόγος αναφέρει ότι «η πανδημία του Covid-19, όπως απορρέει από τα δεδομένα της έρευνας, είναι δυνατό να χαρακτηριστεί ως ένα σημαντικό κοινωνικό τραύμα, που διαμορφώνει την κοινωνική συνείδηση αλλά και τα συναισθηματικά πεδία του πληθυσμού και ιδιαίτερα των νέων. Η εγκατάσταση αυτού του τραύματος, που εξελίσσεται σε ακολουθία της προηγούμενης μακρόχρονης οικονομικής κρίσης, προβλέπουμε ότι θα έχει σημαντικές συνέπειες στην αποτελεσματικότητα κάθε προσπάθειας ανασύνταξης της κοινωνίας. Σε αυτό το πλαίσιο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίζουμε και να επιβλέπουμε ατομικά και συλλογικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας τον κοινωνικό εαυτό, την ευαλωτότητα αλλά και μακροχρόνια προβλήματα που δημιουργούνται στους κοινωνικούς μας δεσμούς και στα κοινωνικά μας δίκτυα. Έχει, επίσης, ιδιαίτερη σημασία να αξιολογούμε και να κοινοποιούμε τις καταστάσεις της συναισθηματικής μας ζωής στο πλαίσιο των κοινωνικών μας σχέσεων και στο πλαίσιο των κοινωνικών δικτύων, στα οποία έχουμε εμπιστοσύνη.

Η διατήρηση και ουσιαστική καλλιέργεια των προσωπικών, επαγγελματικών και αισθητικών και ψυχικών ικανοτήτων αποτελεί ένα σημαντικό «φάρμακο» επιβίωσης σε συνθήκες κοινωνικού περιορισμού και αυτοπεριορισμού. Η βεβιασμένη επιστροφή στη λεγόμενη κανονικότητα ενέχει τον κίνδυνο παγίωσης προηγούμενων αρνητικών καταστάσεων σε ένα ακόμα πιο δυσμενές πλαίσιο, αλλά, κυρίως, με την άκριτη εγκατάσταση στον πολιτισμό αυτής της νέας κανονικότητας πολλών αρνητικών στοιχείων της ρουτίνας της λεγόμενης ‘κοινωνικής αποστασιοποίησης’, του κοινωνικού φόβου και του ηθικού πανικού, που προκαλεί η πανδημία του Covid-19».

Οι φοβισμένοι και οι ατρόμητοι

Ο καθηγητής Ιωάννης Σ. Χριστοδούλου, Διευθυντής του Μετ. Προγράμματος «Εκπαίδευση, Ηγεσία και Διοίκηση» στο CIIM, ανέφερε ότι υπό την επήρεια της ανησυχίας για την πανδημία, οι ανθρώπινοι χαρακτήρες εμφανίζονται προβλέψιμοι. «Όσοι αισθάνονται υγιείς και, επίσης, δεν έχουν ασθενήσει από τον ιό φίλοι και συγγενείς τους, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στην κατηγορία εκείνων που φοβούνται τον ιό και προσέχουν, και στην κατηγορία εκείνων που δεν φοβούνται και δεν προσέχουν. Το συναίσθημα του φόβου, λοιπόν, είναι κυρίαρχο διακριτικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων εν μέσω της πανδημίας. Όσοι φοβούνται αυτοπεριορίζονται, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό: κυρίως λιγότερες και πιο προσεκτικές συναναστροφές. Όσοι δεν φοβούνται, θεληματικά δεν αλλάζουν τη συνήθη κοινωνική τους συμπεριφορά. Οι άνθρωποι στη δεύτερη κατηγορία δεν θα αλλάξουν.

»Οι άνθρωποι της πρώτης κατηγορίας, που φοβούνται, αν η πανδημία υποχωρήσει καθοριστικά θα αισθανθούν περισσότερο ελεύθεροι. Απαλλαγμένοι από τον φόβο, θα ενισχύσουν συμπεριφορές που είχαν καταπνίξει, ο καθένας τις δικές του. Όσοι ήταν καλοπροαίρετοι άνθρωποι, θα γίνουν περισσότερο καλοπροαίρετοι. Οι κακοπροαίρετοι θα παραμείνουν κακοπροαίρετοι».

Ευκαιρία για παραγωγική σκέψη

Ο καθηγητής φιλοσοφίας θίγει ακόμη μια διάσταση. «Όσοι σκέφτονται, έχουν την ευκαιρία να σκεφτούν περισσότερο, με μεγαλύτερη ένταση και περισσότερο παραγωγικά σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή της πανδημίας. Η πανδημία ανάγκασε κυβερνήσεις ανά τον κόσμο να πάρουν αποφάσεις οι οποίες ελέγχονται για την ορθότητα και την αποτελεσματικότητά τους. Διεθνείς οργανισμοί, επίσης, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ελέγχονται για την αξιοπιστία τους, εξαιτίας οδηγιών που έδωσαν για την αντιμετώπιση του ιού. Επιστήμονες -γιατροί κυρίως- που πήραν θέση για διάφορα ιατρικά και κοινωνικά ζητήματα ελέγχονται, επίσης, για την επιστημονική και ηθική τους επάρκεια. Το ίδιο και δημοσιογράφοι που έγραψαν ή μίλησαν για το θέμα της πανδημίας.

»Τα επισημαίνω αυτά γιατί αρκετοί πολίτες αισθάνονται ότι ελέγχονται για την κοινωνική τους συμπεριφορά μονομερώς από το κράτος. Όλοι ελεγχόμαστε, είναι αλήθεια, αλλά και όλοι ελέγχονται, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Ο ιός παραμένει ανεξέλεγκτος. Σίγουρα, όμως, μας δίνει ήδη την ευκαιρία να ελέγξουμε την ετοιμότητα που έχουμε να σκεφτόμαστε και να αντιδράμε σε συνθήκες κρίσης όπως αυτή».

Οι συνέπειες του τεχνοψηφιακού πολιτισμού

Η συμμετοχή μας σε ένα νέο σύστημα τεχνοψηφιακού πολιτισμού δημιουργεί συνθήκες μαζικής απόσπασης. Ο Πρόεδρος των κοινωνιολόγος Νεκτάριος Παρτασίδης εξηγεί ότι «η αναπόφευκτη ‘ηλεκτρονική πολιτογράφηση’ και ενεργός συμμετοχή των ανθρώπων ως συντυγχανόντων στο σύστημα ενός τεχνοψηφιακού πολιτισμού απολήγει σε μια κατάσταση γενικευμένης και άτυπης ‘ψηφιακής έκστασης’. Στη γλώσσα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, η λέξη ‘ἔκστασις’ σημαίνει να στέκεται κανείς έξω από τον εαυτό του, ενώ πιο συγκεκριμένα για τον Έλληνα φιλόσοφο Πλωτίνο, νοείται και ως συμπαντική ένωση με το ανεξιχνίαστο επέκεινα. Ίσως επειδή ο τεχνοψηφιακός πολιτισμός μέσω της κυβερνοδικτυακής κοινωνικότητας των ‘δυφίων’ (bits), ενώ προϋποθέτει την απευθείας διασυνδεδεμένη και προσωπική αλληλεπίδραση προσώπων, κοινωνικών ομάδων ή ευρύτερων κοινοτήτων ανά την υφήλιο (π.χ. Facebook, Twitter, LinkedIn, Instagram), ενδεχομένως να συμβάλλει στην καλλιέργεια εναλλακτικού μυστικισμού, όπου διαμορφώνεται μέσω αλλεπάλληλων ζυμώσεων της υφιστάμενης ‘Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης’ (4IR). Η παραλλαγμένη εμπειρία αυτού του είδους «μυστικισμού», καταρτίζεται εφ’ άπαξ στην απροσδιοριστία της φυσικής πραγματικότητας».

Νέο είδος ανθρώπινων σχέσεων

«Δεδομένου ότι μάλλον για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία πανδημικά γεγονότα -όπως τώρα προκύπτουν από τις συνέπειες ή επιπτώσεις του νέου κορωνοϊού (SARs-CoV-2)- ο επερχόμενος τεχνολογικός μετασχηματισμός ήδη φαίνεται να συνιστά εναλλακτική πλατφόρμα όπου ‘τὸ ἀληθεύειν ἐστὶ κοινωνεῖν’, για τις κάθε λογής ανθρώπινες σχέσεις (π.χ. διαπροσωπικές, επαγγελματικές, οικονομικές, λατρευτικές). Αναπροσανατολίζει ρηξικέλευθα τη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα, καθότι συνδυάζει θετικά και αρνητικά γνωρίσματα μιας ‘νέας κανονικότητας’. Για να αναφέρω ορισμένα κομβικά σημεία που έχω παραθέσει δημόσια και αλλού, οι μεταβολές τόσο τοπικά, όσο και διαπλανητικά, επίκεινται να διακυμανθούν ως ακολούθως: α) διεθνής οικονομική ύφεση και ανεργία, άνοδος νέων ή και εξάλειψη παλαιών επαγγελματικών τομέων συμπεριλαμβανομένης της εξ αποστάσεως εργασίας ή ‘ευέλικτης’ απασχόλησης, β) περαιτέρω σύγκλιση της έννοιας του προσωπικού χώρου με ατομικές ή συλλογικές προδιαγραφές ταυτότητας, ενώ τίθενται εκ νέου ηθικά ή νομικά διλήμματα για πολιτική κατασφάλιση προσωπικών δεδομένων και ιδιωτικότητας, γ) όξυνση οικονομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών ή άλλως πως ανισοτήτων και σχετικής/απόλυτης φτώχιας, δ) συστηματικότερη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών για τις οικονομικές συναλλαγές, τον καταναλωτισμό και τις αλυσίδες παραγωγής, ε) (απο)στροφή κοινωνικών συμπεριφορών σε παραστατικά μοτίβα ουσίας ή εξεικόνισης και έκφραση μορφών κυβερνοδικτυακής κοινωνικότητας ή θρησκευτικής συμμετοχής στην προσευχή και λατρεία, στ) εδραίωση της διαδραστικής διαδικασίας για επιμόρφωση ή μάθηση στην επίσημη/ανεπίσημη εκπαίδευση μέσω τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνίας, ζ) μεγέθυνση ή συρρίκνωση κυριαρχίας της κοινωνίας των πολιτών, αναφορικά με τους ‘όρους’ διεξαγωγής του δημοκρατικού πολιτεύματος και εν γένει των πολιτικών διαδικασιών, εφ’ όσον και κατά τα γραφόμενα του κοινωνιολόγου Μανουέλ Καστέλς, ‘όλες οι θεμελιώδεις τεχνολογικές αναπτύξεις που οδήγησαν στο διαδίκτυο οικοδομήθηκαν γύρω από κυβερνητικούς θεσμούς, σημαντικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα’.

Θέση που, όπως πάλι έχω σημειώσει δημόσια και αλλού, εκεί κανείς δύναται να κερδίσει για πάντα την ελευθερία του ή αντίστοιχα να την απολέσει, ένεκα μιας αναφυόμενης μεικτής πραγματικότητας (MR - mixed reality), η οποία διαρκώς εμπεδώνεται μέσα από τις ακάθεκτες δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, τις αντινομίες φιλοσοφιών που εγείρονται μεταξύ ατομοκεντρισμού ή κοινωνιοκεντρισμού, μεταξύ οικονομικών δεικτών ή κοινωνικής πρόνοιας, μεταξύ τοπικά οργανωμένης διακυβέρνησης ή διαπλανητικά οργανωμένης διακυβέρνησης, μεταξύ υποκειμενικότητας, αντικειμενικότητας και διϋποκειμενικότητας, μεταξύ αυθεντικού είδους και κακέκτυπου είδους».