Ραδιοφωνική διπλωματία για τα ζωοποιά ύδατα του Νείλου

Η ένταση μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας στην Αφρική για τα νερά του Νείλου αντικατοπτρίζει αυτό που πολλοί αναλυτές προειδοποιούσαν πως θα συμβεί: Τη σύγκρουση για τα ζωτικά νερά των ποταμών και των λιμνών.

Έτσι, οι σύγχρονοι κληρονόμοι δύο περήφανων πανάρχαιων πολιτισμών, της Αιγύπτου και της Αιθιοπίας, βρίσκονται εδώ και μια δεκαετία σε ένταση για τη διαχείριση των νερών του Νείλου, ένα μέρος του οποίου ξεκινά από τα όρη της Αιθιοπίας και καταλήγει στις μεσογειακές ακτές της Αιγύπτου.

Ο λόγος της αυξανόμενης έντασης είναι το επονομαζόμενο «Μέγα Φράγμα της Αναγέννησης της Αιθιοπίας», που κτίστηκε κοντά στα σύνορα με το Σουδάν και ήδη αρχίζει να γεμίζει, κορυφώνοντας τον διπλωματικό πυρετό, αφού το θέμα επανέφερε πρόσφατα ενώπιον του ΟΗΕ ο Πρόεδρος της Αιγύπτου, Στρατάρχης Abdel Fattah al-Sisi.

Ο Θεός-Ποταμός & η Λεκάνη του Νείλου

Στo έργο του «Ἱστορίαι», ο Ηρόδοτος αποκαλεί την Αίγυπτο, στην οποία ταξίδευαν οι Έλληνες, «δώρο» του Νείλου (2.5.1): «...Αἴγυπτος ἐς τὴν Ἕλληνες ναυτίλλονται ἐστὶ Αἰγυπτίοισι ἐπίκτητός τε γῆ καὶ δῶρον τοῦ ποταμοῦ...».

Τέτοια ήταν η συμβολική σημασία του Νείλου για τον αρχαίο κόσμο, που απέκτησε μια ξεχωριστή θέση στο ελληνικό μυθολογικό πάνθεον. Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι πίστευαν ότι οι Ποταμοί ήταν οι θεοί των ποταμών, πατέρες των Ναϊάδων και αδελφοί των Ωκεανίδων, υιοί του Ωκεανού και της Τηθύος. Σύμφωνα με τη «Θεογονία» του Ησίοδου (337): «Τηθὺς δ᾽ Ὠκεανῷ Ποταμοὺς τέκε δινήεντας, Νεῖλόν τ᾽ Ἀλφειόν τε καὶ Ἠριδανὸν βαθυδίνην».

Ο Νείλος σχηματίζεται βασικά από δύο μεγάλους παραποτάμους, τον Λευκό Νείλο και τον Κυανό Νείλο. Ο Λευκός πηγάζει από τη Λίμνη Βικτώρια, τη μεγαλύτερη σε έκταση λίμνη της Αφρικής, την οποία μοιράζονται οι Ουγκάντα (45%), Τανζανία (49%) και Κένυα (6%). Ξεκινά την πορεία του από την Τζίντζα της Ουγκάντα και ρέει βόρεια. Ο Κυανός Νείλος πηγάζει από τη Λίμνη Τάνα στην Αιθιοπία και, αφού διασχίσει τα άγρια αιθιοπικά υψίπεδα, συνεχίζει την πορεία του βόρεια μέσω Σουδάν. Στο Χαρτούμ, γίνεται η συμβολή του Λευκού με τον Κυανό και ο ενιαίος Νείλος συνεχίζει την πορεία του μέχρι το Δέλτα του στην Αίγυπτο, όπου και εκβάλλει στη Μεσόγειο.

Ως ένας από τους δύο μεγαλύτερους του κόσμου, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα παραμένει ποταμός-κλειδί για ολόκληρη την ανατολική ήπειρο της Αφρικής.

Στο τρίγωνο Αίγυπτος-Νείλος-Αιθιοπία αναφέρεται και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1.19), που περιγράφει πως ενώ ο Όσιρις και ο στρατός του ασχολούνταν με τους Αιθίοπες, ο Νείλος φούσκωσε και ξεχύθηκε έξω από τις όχθες του, πλημμυρίζοντας μεγάλο μέρος της Αιγύπτου. Εξαιτίας της πλημμύρας ονομάστηκε «Αετός», ενώ το αρχαιότερο όνομά του ήταν «Ωκεανός». Έπειτα ονομάστηκε «Αίγυπτος» (αρσενικό), από το όνομα του βασιλιά της χώρας. Ο Διόδωρος λέει πως στην πόλη Θώνη, εκεί όπου εκβάλλει ο ποταμός, υπήρχε ακόμα πιο παλιά εμπορικό λιμάνι της Αιγύπτου. Το όνομα «Νείλος», σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, το έλαβε από τον βασιλιά Νειλέα. Ο Όμηρος στην «Οδύσσεια» επίσης αναφέρει τον Νείλο ως τον «Αίγυπτο» ποταμό (ξ 258).

Η λεκάνη απορροής του Νείλου είναι μια από τις πιο περίπλοκες στον κόσμο, επηρεάζοντας 11 χώρες: Τανζανία, Ουγκάντα, Ρουάντα, Μπουρούντι, Κονγκό, Κένυα, Αιθιοπία, Ερυθραία, Νότιο Σουδάν, Σουδάν και Αίγυπτο. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, το οικοσύστημα του Νείλου είναι το σημαντικότερο της Αφρικής καθώς συντηρεί το 40% του πληθυσμού της Μαύρης Ηπείρου, περίπου 238.000.000 ψυχές (UNEP.org, 20/09/2017).

Ο Γάλλος Αιγυπτιολόγος Jean Vercoutter στο έργο του «L'Égypte ancienne, Que sais-je?» (Παρίσι, 1960 - μτφ. στα ελληνικά: «Η Αρχαία Αίγυπτος», 2009, Α. Παρίση, Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα) αναφέρει πως για τους Αιγύπτιους ο Νείλος δεν κομίζει μόνο νερό. Η πλημμύρα του φτάνει φορτωμένη με λάσπη από τα ηφαιστειογενή χώματα της Άνω Αβυσσηνίας, συμπληρωμένη με φυλλόχωμα, κάνοντας το έδαφος τόσο εύφορο, που να επιτρέπει πολλές σοδειές τον χρόνο. Για τούτο θεοποίησαν αυτήν την πλημμύρα στο πρόσωπο του θεού Χαπί, συνθέτοντας ύμνους:

«Χαίρε Χαπί, βγες σε τούτη τη γη και φτάσε για να δώσεις τη ζωή στην Αίγυπτο· εσύ που κρύβεις τον ερχομό σου μες στα σκοτάδια... Κύμα που απλώνεται πάνω στα περιβόλια... για να δώσει τη ζωή σ’ όλους όσοι διψούν. Από τη στιγμή που υψώνεται, η γη φωνάζει από αγαλλίαση, χαίρεται κάθε κοιλία, κάθε ώμος σαλεύει από τα γέλια, κάθε δόντι αλέθει...».

Αυτή η μεταφυσική ευχαριστία για τα νερά του τροφοδότη Νείλου συνεχίστηκε και μετά την επικράτηση του μονοθεϊστικού Ισλάμ. Μέχρι και στις μέρες μας, οι Αιγύπτιοι αγρότες λένε: «Το νερό δεν μας ανήκει. Το νερό έρχεται από τον Θεό».

Ο ποτάμιος θεός Νείλος μεταφέρει την Ιώ, η οποία χαιρετά τη θεά Ίσιδα της Αιγύπτου. (Ρωμαϊκή τοιχογραφία, Πομπηία, Ναός της Ίσιδος, 1ος αιώνας π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, Ιταλία).

«Μέγα Φράγμα της Αναγέννησης της Αιθιοπίας»

Από μόνο του, το Φράγμα είναι και μια άσκηση πολιτικής υψηλών συμβολισμών, γι’ αυτό το ιδιαίτερα περήφανο έθνος της Αφρικής, το οποίο -δικαιολογημένα- καυχιέται πως είναι το μοναδικό (μαζί με τη Λιβερία των Αφροαμερικανών εποίκων στις ατλαντικές ακτές) που δεν κατάφερε να το υποτάξει η μπότα του Ευρωπαίου αποικιοκράτη κατακτητή.

Η μελέτη για τη δημιουργία του φράγματος «Grand Ethiopian Renaissance Dam» (GERD) έγινε μεταξύ 1956 και 1964, επί βασιλείας του Αυτοκράτορα Haile Selassie του Α’. Σύμφωνα με τη «Water-Technology.net», η κυβέρνηση κράτησε τα σχέδια του «Project X» ως κρατικό μυστικό μέχρι την έναρξη της κατασκευής το 2011. Μετονομάστηκε σε «Millenium Dam» και έπειτα έλαβε το σημερινό του όνομα. Στόχος του φράγματος είναι η κάλυψη αναγκών σε υδατοπρομήθεια, γεωργοκτηνοτροφία και παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας.

Μέχρι τον Μάιο του 2021, το 80% του φράγματος είχε κατασκευαστεί, ενώ ήδη άρχισαν να γεμίζουν τμήματά του, έτσι οι ανησυχίες που υπήρχαν από πλευράς Σουδάν και Αιγύπτου από την αρχή είχαν αυξηθεί. Η Αίγυπτος βασίζεται σχεδόν εξολοκλήρου στα νερά του Νείλου, λαμβάνοντας περίπου 55,5 εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα νερού τον χρόνο και πιστεύει πως το πλήρες γέμισμα του φράγματος θα έχει αντίκτυπο στις ανάγκες της, περιλαμβανομένης και της ενέργειας που παράγεται στο Φράγμα του Ασουάν. Το Κάιρο ζητά από την Αιθιοπία να εγγυηθεί πως θα λαμβάνει τουλάχιστον 40 εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα (Middle East Monitor, 20/05/2021).

Ένταση μεταξύ Αιθιοπίας-Σουδάν-Αιγύπτου

Οι συνομιλίες των εμπλεκόμενων χωρών υπό την αιγίδα της Αφρικανικής Ένωσης και του ΟΗΕ όλα αυτά τα χρόνια δεν απέδωσαν καρπούς, ούτε και οι πιο πρόσφατες με πρωτοβουλία των ΗΠΑ.

Τον Σεπτέμβριο του 2020, ο τέως Πρόεδρος Donald Trump ανέφερε στους πρωθυπουργούς του Σουδάν και του Ισραήλ πως «είναι μια πολύ επικίνδυνη κατάσταση, διότι η Αίγυπτος δεν θα μπορεί να ζήσει με αυτόν τον τρόπο… Και το είπα και το λέω δυνατά και καθαρά - θα το ανατινάξουν εκείνο το φράγμα. Και πρέπει να κάνουν κάτι». Ο Πρωθυπουργός Abiy Ahmed ανέφερε πως «η Αιθιοπία δεν θα υποκύψει σε καμιάς μορφής επιθετικότητα» και επικαλέστηκε το διεθνές δίκαιο (BBC, 30/07/2020). Τον Απρίλιο του 2021, ο al-Sisi προειδοποίησε: «Λέω στους αδελφούς μας στην Αιθιοπία, ας μη φτάσουμε στο σημείο όπου αγγίζετε μια σταγόνα από το νερό της Αιγύπτου, διότι όλες οι επιλογές είναι ανοιχτές» (Al-Jazeera, 07/04/2021). Εκπρόσωπος του Σουδανού ηγέτη Στρατηγού Abdel Fattah al-Burhan μίλησε για ένα πόλεμο του νερού, «που θα είναι πιο φρικτός απ’ όσο θα μπορούσε να φανταστεί κανείς» (BBC, 22/04/2021).

Στην πρόσφατη παρουσία του στον ΟΗΕ, ο Στρατάρχης al-Sisi συνέδεσε το θέμα της κατακράτησης των υδάτων του Κυανού Νείλου με ζητήματα κλιματικής αλλαγής, αλλά και με την ένταση μεταξύ ΗΠΑ-Αιθιοπίας για το Τιγκράι, «ασφαλειοποιώντας» το έτσι περαιτέρω. Κατηγόρησε και πάλι την Αιθιοπία για αδιαλλαξία και προειδοποίησε πως οι εξελίξεις με το Μέγα Φράγμα αποτελούν «σοβαρή απειλή για την ασφάλεια και τη σταθερότητα ολόκληρης της περιοχής» (Σημερινή Online, 28/09/2021).

Το κτήριο Maspero, έδρα της Αιγυπτιακής Ραδιο-Τηλεοπτικής Ένωσης. Χτίστηκε το 1959, επί προεδρίας Στρατηγού Gamal Abdel Nasser.

Αιγυπτιακή ραδιοφωνική διπλωματία

Η Αίγυπτος φημίζεται για την ποικιλία εργαλείων της για άσκηση «μαλακής ισχύος», προβάλλοντας τον πολιτισμό και την ιστορία της, τις αρχές και την εξωτερική της πολιτική. Ιστορικά, οι δυνατότητές της στην παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού της έδωσαν τον χαρακτηρισμό «Χόλιγουντ του Αραβικού Κόσμου». Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που επικράτησε η αιγυπτιακή διάλεκτος στην αραβική γλώσσα, σύμφωνα με τον τηλεοπτικό παραγωγό Hany Mhana, που υπογραμμίζει πως: «Στην πραγματικότητα, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τον ιστορικό ρόλο που παίζει η αιγυπτιακή ραδιοφωνία, συγκεκριμένα ο ραδιοσταθμός “Φωνή των Αράβων”, στην προώθηση των εννοιών “αραβικός εθνικισμός” και “αραβική ενότητα” και στην υποστήριξη άλλων αραβικών χωρών στις προσπάθειές τους για ανεξαρτησία από διάφορες κατοχικές δυνάμεις» (Egypt Independent, 11/07/2020).

Η κυβέρνηση της Αιγύπτου σχεδιάζει να αυξήσει τους αριθμούς των ραδιοφωνικών σταθμών που μεταδίδουν στην Αφρική και συγκεκριμένα στις χώρες της Λεκάνης του Νείλου με στόχο την προώθηση των θέσεών της για το Μέγα Φράγμα, καθώς και για άλλα θέματα.

Όπως γράφει ο George Mikhail στο «Al-Monitor» (23/09/2021), στις αρχές Σεπτεμβρίου η Επιτροπή Αφρικανικών Υποθέσεων της Βουλής κάλεσε την κυβέρνηση να αυξήσει τη ραδιοφωνική επιρροή προς το αφρικανικό κοινό. Τόνισε ότι «οι αιγυπτιακοί ραδιοφωνικοί σταθμοί που στοχεύουν την Αφρική παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στο να ακουστεί η φωνή της Αιγύπτου μεταξύ των αφρικανικών λαών».

Οι εκκλήσεις αυτές έρχονται να προστεθούν στις προσπάθειες του al-Sisi να αποκαταστήσει τον ρόλο της Αιγύπτου στην Αφρική. Τη δεκαετία του 1960, η Αίγυπτος διατηρούσε αρκετούς ραδιοφωνικούς σταθμούς που εξέπεμπαν στην Αφρική για ενίσχυση της επιρροής της. Αρκετοί όμως είχαν κλείσει ήδη από τον καιρό της προεδρίας του Hosni Mubarak.

Τον Αύγουστο του 2020, η Πρεσβεία της Αιγύπτου στο Μπουρούντι ανακοίνωσε την εκ νέου μετάδοση αιγυπτιακών προγραμμάτων στα σουαχίλι από το ίδιο το Μπουρούντι. «Αυτή είναι μια νέα και πρωτοποριακή εμπειρία», ανέφερε η ανακοίνωση, «καθώς το αιγυπτιακό ραδιόφωνο αναζητά περισσότερα κανάλια με τους Αφρικανούς αδελφούς, ιδιαίτερα με τις χώρες της Λεκάνης του Νείλου, προκειμένου να ενισχυθεί η επικοινωνία μεταξύ των αφρικανικών λαών και της Αιγύπτου». Τα προγράμματα μεταδίδονταν για δύο ώρες το πρωί και δύο το βράδυ.

Η ραδιοφωνική συνεργασία μεταξύ της εθνικής Αρχής ΜΜΕ της Αιγύπτου και του «Radio Culture FM», του δεύτερου μεγαλύτερου ιδιωτικού σταθμού στο Μπουρούντι, καλύπτει τη χώρα καθώς και μερικές γειτονικές χώρες όπως Κονγκό, Ρουάντα και Τανζανία, όλες χώρες που υδροδοτούνται από τον Νείλο.

Όπως γράφει ο Mikhail, μια επίσημη αντιπροσωπία από τη Ρουάντα, κατά τη διάρκεια επίσκεψής της στο Κάιρο το 2017, συζήτησε με Αιγύπτιους αξιωματούχους τρόπους μετάδοσης αιγυπτιακών προγραμμάτων στον ραδιοφωνικό σταθμό «Voice of Africa», ο οποίος εκπέμπει από τη ρουαντιανή πρωτεύουσα Κιγκάλι. Ο Πρέσβης Saleh Habimana, που ηγείτο της αντιπροσωπίας, είπε πως η χώρα του επιδιώκει «να αυξήσει τα αιγυπτιακά ραδιοφωνικά προγράμματα που μεταδίδονται στη Ρουάντα για να γνωρίσουν την αιγυπτιακή θέση για τον αγώνα κατά της τρομοκρατίας, μέσω πολιτικών και θρησκευτικών προγραμμάτων που ετοιμάστηκαν από μελετητές του Al-Azhar, για να εξηγήσουν το μετριοπαθές Ισλάμ και την απόρριψη εκ μέρους του της βίας και του εξτρεμισμού».

Ο Mohamed Nawar, επικεφαλής του «Radio Cairo», ανέφερε τον Μάιο πως «το αιγυπτιακό κράτος έχει ξεκινήσει ένα έργο για την επανάληψη των αιγυπτιακών προγραμμάτων στην Αφρική. Μέχρι στιγμής, η κυβέρνηση έχει αλλάξει το όνομα του “Egyptian Directed Transnational Radio Network” σε “Network of International Channels”, το οποίο προσφέρει υπηρεσίες σε 23 γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων 7 ή 8 αφρικανικών γλωσσών».

Σε δηλώσεις το 2019, ο γενικός διευθυντής της αφρικανικής υπηρεσίας του ραδιοφωνικού δικτύου, Hazem Abdel Wahab, ανέφερε πως 10 ραδιοσταθμοί στοχεύουν την Αφρική, παρέχοντας υπηρεσίες στα Αραβικά, τα Αγγλικά, τα Γαλλικά και 6 αφρικανικές γλώσες: σουαχίλι για την Ανατολική Αφρική και τη Λεκάνη του Νείλου, αμχαρικά για την Αιθιοπία και μέρος της Ερυθραίας, σομαλικά για το Κέρας της Αφρικής, αφάρ για το Τζιμπουντί, χάουσα για Νιγηρία και Γκάνα και φούλα για Καμερούν και Σενεγάλη.

«Οι διευθυνόμενοι ραδιοφωνικοί σταθμοί θα πρέπει να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη διασαφήνιση της αιγυπτιακής θέσης σχετικά με την κρίση του Μεγάλου Φράγματος της Αιθιοπικής Αναγέννησης», ανέφερε στο «Al-Monitor» ο Hani Raslan, επικεφαλής της Μονάδας Μελετών για το Σουδάν & τη Λεκάνη του Νείλου στο Κέντρο Στρατηγικών Σπουδών Al-Ahram.

Όμως, οι επιχειρήσεις επιρροής υπάρχουν και από την άλλη πλευρά. Ο Raslan προσθέτει: «Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, η Αιθιοπία εργάστηκε για να διαστρεβλώσει τη θέση της Αιγύπτου για την κρίση σε σχέση με το Φράγμα ενώπιον των λαών των χωρών της Λεκάνης του Νείλου και χρησιμοποίησε όλα τα ΜΜΕ και ΜΚΔ για να επιτύχει αυτόν τον στόχο».

Ο Raslan εξηγεί ότι το αιγυπτιακό κράτος «επιδιώκει να κινητοποιήσει τους λαούς της Λεκάνης του Νείλου μέσα από τα ΜΜΕ και κατευθυνόμενα ραδιοφωνικά προγράμματα». Αυτές οι εκπομπές εισάγουν τους λαούς της Αφρικής και του Νείλου «στον ιστορικό ρόλο της Αιγύπτου στην υποστήριξη των αφρικανικών χωρών για την απελευθέρωσή τους από την αποικιοκρατία».

Κατέληξε λέγοντας πως «στο πλαίσιο των προσπαθειών της για την αύξηση του ρόλου της στην Αφρική, η Αίγυπτος θα εργαστεί για να αυξήσει την εκπομπή ραδιοφωνικών σταθμών που στοχεύουν την αφρικανική ήπειρο».

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 03/10/2021, στήλη «Άμυνας & Ασφάλειας Αφηγήματα»)