Κυριάκος Μάτσης: Διηνεκής τρόπος ελληνικός

Γεννημένος το 1926 στο Παλαιχώρι της επαρχίας Λευκωσίας, ο γιος του Χριστοφή και της Κυριακούς Μάτση μαθήτευσε στο δημοτικό σχολείο του χωριού του. Ακολούθησε (1939-1945) γυμνασιακές σπουδές στο Γυμνάσιο Αμμοχώστου και στη συνέχεια φοίτησε (1946-1952) στο Τμήμα Γεωπονίας της Γεωπονοδασολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Τη γη την αγάπησε και την έζησε με τον τρόπο τον αρχαίο, που ήταν ζωντανός στην Κύπρο των παππούδων μας («την Κύπρο του Ομήρου», κατά τον Μιχάλη Πασιαρδή). Όχι μόνο ως πηγή βιοπορισμού, αλλά ως προέκταση (και μάνα) του ανθρώπου, ως πηγή διαμόρφωσης ατομικής ιδιοσυγκρασίας και εθνικού χαρακτήρα.

Με το πέρας των σπουδών του επέστρεψε στην Κύπρο (Ιούλιος 1952) και εργάστηκε σε αγρόκτημα της Κυπριακής Αγροτικής Εταιρείας Κουκλιών Αμμοχώστου. Στην εν λόγω περιοχή τον βρήκε η έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ. Ήταν εκ των προτέρων ενήμερος για το εγχείρημα που επρόκειτο να αναληφθεί με στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο αδελφός του, Γιαννάκης Μάτσης, θυμάται ότι με τον Γρηγόρη Αυξεντίου ανέλαβαν τις προπαρασκευαστικές ενέργειες στην περιοχή: «Ο Αυξεντίου ήταν σχεδόν κάθε μέρα με τον Κυριάκο στα Κούκλια, στη Λύση ή περιόδευαν τις γύρω περιοχές, προσπαθώντας να τις οργανώσουν» (Κλείτος Ιωαννίδης, Κυριάκος Μάτσης: Ο οραματιστής, 1998).

Δράση στην ΕΟΚΑ και προσπάθεια απελευθέρωσης Καραολή

Στην ΕΟΚΑ εντάχθηκε από τους πρώτους, αναλαμβάνοντας αρχικά την οργάνωση ομάδων κρούσεως στην Αμμόχωστο και χρέη τομεάρχη στην ίδια επαρχία, ενώ στη συνέχεια ορίστηκε ως παγκύπριος κεντρικός σύνδεσμος του αρχηγού με τους διάφορους τομείς της Οργάνωσης. Σημαντικό στοιχείο της δράσης του αποτελεί η ενεργός συμμετοχή του στα σχέδια απελευθέρωσης του πρωτομάρτυρα της αγχόνης, Μιχαλάκη Καραολή, τα οποία, όμως, έμειναν ανολοκλήρωτα, εξαιτίας ενδοιασμών του ήρωα. Ο αγωνιστής Πέτρος Στυλιανού παραθέτει στοιχεία για την τελευταία προσπάθεια, της 16ης Οκτωβρίου 1955: Ο αξιωματικός των Κεντρικών Φυλακών, Παρασκευάς Κύρου, μυημένος στα σχέδια απόδρασης, άνοιξε το κελί του Μ. Καραολή και προχώρησαν προς την έξοδο των φυλακών, όπου τους περίμεναν οι Κ. Μάτσης και Γιαννάκης Δρουσιώτης. Ωστόσο, ο Μ. Καραολής, φοβούμενος ότι επρόκειτο για παγίδα, αρνήθηκε να εξέλθει. Αγωνιώντας για την έκβαση του σχεδίου, ο Κ. Μάτσης ανέβηκε στην οροφή του αυτοκινήτου και, αψηφώντας τον κίνδυνο να προδοθούν, φώναξε: «Σας περιμένουμε· βιασθήτε λίγο. Μιχαλάκη, αποφάσισε να αποδράσης. Είμαστε κοντά σου, μην αρνηθής και τώρα. Παρασκευά, πείσε τον όσο πιο γρήγορα μπορείς, διότι δεν έχομεν ώραν» (Από την τραγική εποποιΐα των Κεντρικών Φυλακών, 1967). Οι προτροπές του συγχωριανού του δεν στάθηκαν αρκετές για να πειστεί ο Μ. Καραολής ότι δεν διέτρεχε κίνδυνο προδοσίας και προτίμησε να παραμείνει στις φυλακές, πεπεισμένος (ίσως) ότι θα αθωωνόταν δικαστικά.

Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1956, ο Κ. Μάτσης συνελήφθη κατόπιν προδοσίας και οδηγήθηκε στα κρατητήρια Ομορφίτας. Παραδεχόμενος ευθαρσώς τον ηγετικό του ρόλο στον αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου, υπέμεινε τα βρετανικά βασανιστήρια μέχρι τη συνάντησή του με τον Στρατάρχη Χάρντινγκ. Στη συνάντησή του με τον Βρετανό Κυβερνήτη εκδήλωσε τη διαχρονικότητα του ελληνικού τρόπου: Εξήγησε ότι το αξιακό σύστημα του ελεύθερου ανθρώπου ορίζει ως μόνη επιλογή τον δρόμο της Αρετής· όπως εντυπώθηκε διαχρονικά στην ελληνική συνείδηση, από το μυθολογικό δίστρατο του Ηρακλή μέχρι τον παλλαϊκό ξεσηκωμό του οκτωβριανού ’40.

Ακολούθως μεταφέρθηκε στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, απ’ όπου απέδρασε τον Σεπτέμβριο του 1956 και ανέλαβε χρέη Τομεάρχη Κερύνειας. Ο επίλογος της ζωής του γράφτηκε στο χωριό Δίκωμο, τη 19η Νοεμβρίου 1958. Τη συγκεκριμένη περίοδο διεξάγονταν εντατικές έρευνες των Βρετανών στην επαρχία Κερύνειας και ο Κ. Μάτσης αποφάσισε να καταφύγει σε κρησφύγετο στο Δίκωμο, στην οικία του Κυριάκου Διάκου. Εκεί βρισκόταν το πρωινό της 19ης Νοεμβρίου μαζί με τους συναγωνιστές του Κώστα Χριστοδούλου και Ανδρέα Σοφιόπουλο, όταν διεξήχθησαν επανειλημμένες στρατιωτικές έρευνες (ένδειξη ότι ο χώρος είχε προδοθεί). Αφού διέταξε τους δύο συναγωνιστές του να παραδοθούν, ο ίδιος αποφάσισε ότι δεν θα έβγαινε ζωντανός από το κρησφύγετο, μετουσιώνοντας σε πράξη την προτροπή που συγγραφέα Πολύβιου Δημητρακόπουλου (1864-1922), που βρέθηκε σημειωμένη και υπογραμμισμένη στα γραπτά του ήρωα: «Διάλεξε όσον ημπορείς τον τρόπο του θανάτου σου. Ένας ωραίος θάνατος, είναι η ευγενεστέρα πράξις της ζωής» (Δόξα Κωμοδρόμου, Κυριάκος Μάτσης: Η φυσιογνωμία ενός στοχαστή που τάχθηκε στον αγώνα της ΕΟΚΑ, 2017).

Τη θυσία του ανέδειξε σε προκήρυξή του ο αρχηγός της ΕΟΚΑ, Γεώργιος Γρίβας-Διγενής, ως μήνυμα προς τον πολιτισμένο κόσμο (και έμμεση απάντηση στη βρετανική προπαγάνδα περί «τρομοκρατών»). Επρόκειτο για επισφράγιση των ιδανικών και του ήθους, με τα οποία «κοσμούνται οι μαχηταί της Κυπριακής Λευτεριάς». Πέραν, όμως, της αντίδρασης που προκάλεσε στην Κύπρο, η θυσία του Κ. Μάτση είχε αντίκτυπο και στη Θεσσαλονίκη, την πόλη που αγάπησε και τον κατάρτισε επιστημονικά. Στον ελληνικό Βορρά, λοιπόν, οργανώθηκε στις 23 Νοεμβρίου μνημόσυνο στον ναό του Αγίου Δημητρίου από τη Φοιτητικήν Ένωσιν Κυπρίων και την Επιμορφωτικήν Φοιτητικήν Ένωσιν Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μετά το μνημόσυνο, οι συμμετέχοντες μετέβησαν στον χώρο του πανεπιστημίου, πραγματοποιώντας σιωπηλή πορεία διαμαρτυρίας. Στο πανεπιστήμιο κατατέθηκε στεφάνι στο μνημείο πεσόντων φοιτητών. Επικεφαλής της «σιωπηλής διαμαρτυρίας» τέθηκε ο Πρύτανης, μαζί με μέλη της Συγκλήτου και καθηγητές του πανεπιστημίου.

«Έμαθα πάντα στη ζωή ν’ αγαπώ και να εκτιμώ τους ιδεολόγους αγωνιστές»: Η υπεράσπιση του Γιαννάκη Δρουσιώτη

Η ιδεολογία για τον Κ. Μάτση ήταν τρόπος βιωματικός και όχι μόνο θεωρητικός. Ο ίδιος τη μετουσίωσε σε στάση ζωής και εκτιμούσε όσους έπρατταν το ίδιο. Η πεποίθησή του αυτή είναι φανερή στην περίπτωση του Λεμεσιανού συμφοιτητή του, Γιαννάκη Δρουσιώτη. Ο Κ. Μάτσης είχε ξεκάθαρη άποψη για τον κομμουνισμό: Στη διάρκεια των σπουδών του είχε ενταχθεί στη Μορφωτικήν Ένωσιν Εθνικοφρόνων Φοιτητών, πολεμώντας «με όλη τη δύναμη της ψυχής» του τη συγκεκριμένη ιδεολογία, όπως έγραφε σε βιογραφικές σημειώσεις το 1954. Μέσω φοιτητικών εξορμήσεων, αρθρογραφίας, συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων τάχθηκε αναφανδόν κατά του κομμουνισμού στη διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, δεν δίστασε, όπως είναι γνωστό, να υπερασπιστεί τον συμφοιτητή του και μέλος της ελληνικής κομμουνιστικής νεολαίας, Γιαννάκη Δρουσιώτη (1919-2015), όταν συνελήφθη και δικάστηκε για τη συμμετοχή του σε κομμουνιστική οργάνωση. «Έμαθα πάντα στη ζωή ν’ αγαπώ και να εκτιμώ τους ιδεολόγους αγωνιστές, που ξέρουν ν’ αγωνιστούν για ένα ιδανικό, αδιάφορο ποιο είναι αυτό, αρκεί να το πιστεύουν», σημείωνε σχετικά ο Κ. Μάτσης στο ημερολόγιό του, τον Ιούνιο του 1948.

Ο θάνατος του Μάτση στο «Illustrated London News»

Στη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ εξορίστηκαν σε βρετανικές φυλακές συνολικά 31 αγωνιστές. Ένας απ’ αυτούς, που κρατήθηκε στις φυλακές του Perth της Σκωτίας, ήταν ο ομαδάρχης της ΕΟΚΑ, Γεώργιος Μάτσης, θείος του Κυριάκου. Από το κελί της εξορίας του πληροφορήθηκε τα γεγονότα του Δικώμου και, χρόνια αργότερα, έγραφε: «Η πιο οδυνηρή στιγμή που έζησα κατά την τρίμηνη παραμονή μου στις φυλακές της Περθ, ήταν αναμφίβολα το βράδυ της 19ης Νοεμβρίου 1958. Όπως γινόταν κάθε νύχτα, προτού πάμε για ύπνο, είχαμε καθίσει όλοι οι Ελληνοκύπριοι κατάδικοι ν’ ακούσουμε το βραδινό δελτίο ειδήσεων από το ραδιόφωνο. Η πρώτη είδηση που μεταδόθηκε, μιλούσε για τον εντοπισμό τριμελούς αντάρτικης ομάδας στο χωριό Δίκωμο, τη σύλληψη δύο “τρομοκρατών” και τον θάνατο του αρχηγού τους, Κυριάκου Μάτση, μετά που είχε αρνηθεί να εξέλθει του κρησφυγέτου του. Η περιγραφή ήταν συγκλονιστική, αφήνοντάς με άναυδο από το σοκ που είχα νιώσει. Λίγες μέρες αργότερα, έτυχε να διαβάσω στο περιοδικό “The Illustrated London News”, στο κεφάλαιο “Important personalities”, τη βιογραφία του Κυριάκου Μάτση, με φωτογραφίες και στιγμιότυπα από τον ηρωικό θάνατό του. Το δημοσίευμα εκείνο ήταν μια αποδοχή της προσωπικότητάς του, αλλά και μια υπόκλιση μπροστά στο μεγαλείο του. Για μένα, ήταν μεγάλη παρηγοριά, κάνοντάς με να νιώθω περήφανος!» (Μεγάλες ώρες, 2008).

Βρετανός στρατιώτης ελέγχει με τον φακό του το κρησφύγετο του Κυριάκου Μάτση, μετά τη θυσία του. Πηγή: «Illustrated London News», 29 Νοεμβρίου 1958.

Ανταπόκριση της εφ. «Μακεδονία» (25 Νοεμβρίου 1958) για τη «σιωπηλή διαμαρτυρία» προς τιμήν του Κυριάκου Μάτση.

*Κεντρική φωτογραφία: Το «Illustrated London News» της 29ης Νοεμβρίου 1958 για τον θάνατο του Κυριάκου Μάτση. Στο συγκεκριμένο τεύχος αναφέρεται στα απομνημονεύματά του ο αγωνιστής, θείος του ήρωα, Γεώργιος Μάτσης.