Παρενέργειες των θεωριών συνωμοσίας εν μέσω πανδημίας

Εδώ και δυο χρόνια με την πανδημία του κορωνοϊού δοκιμάζονται οι αντοχές όλων. Πέρα από τις αντοχές του συστήματος υγείας και της οικονομίας, δοκιμάζονται και οι νοητικές και πνευματικές μας αντοχές. Είναι η περίοδος κατά την οποία παρατηρείται η κλιμάκωση εκείνου του φαινομένου που πολλοί ονομάζουν «θεωρία συνωμοσίας». Η Ε.Ε. ορίζει ως «θεωρία συνωμοσίας» την πεποίθηση ότι ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο μυστικού και παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρές δυνάμεις, με σκοπό πάντοτε την κακή πρόθεση.

Βασικές συνιστώσες

Συνήθως, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν κάποιους βασικούς άξονες αναφοράς, που είναι οι εξής: Αρχικά μια υποτιθέμενη μυστική πλεκτάνη που υποκινείται από μια ομάδα συνωμοτών. Ακολούθως γίνεται αναζήτηση των «στοιχείων», κυρίως ενδείξεων εκείνων που θα υποστηρίζουν τη θεωρία συνωμοσίας. Αυτοί που ακολουθούν τυφλά τις θεωρίες συνωμοσίας δεν πιστεύουν στην τυχαιότητα κάποιων περιστατικών, ούτε σε συμπτώσεις γεγονότων. Πάντοτε βλέπουν μιαν άρρηκτη αλληλοσύνδεση γεγονότων και πιστεύουν ότι στον κόσμο επικρατεί από καταβολές τις ανθρωπότητας μια μάχη του «καλού» και του «κακού». Θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν ανέκαθεν. Κάποιες αποδείχτηκαν μετά από χρόνια ότι δεν ήταν ακριβώς «θεωρίες», αλλά είχαν μια βάση αλήθειας. Κάποιες άλλες περιμένουν την «Ημέρα της Κρίσεως», μπας κα δικαιωθούν οι εμπνευστές τους. Στη σύγχρονη εποχή έχει επέλθει μια σημαντική αλλαγή φάσης, καθώς με την υπερπληθώρα στοιχείων και πληροφοριών στο διαδίκτυο ο καθένας μπορεί να «στηρίξει» και να προωθήσει τη δική του «αλήθεια» για κάποια θεωρία συνωμοσίας. Ωστόσο, ειδικά για την περίοδο της πανδημίας και το πώς οι πεποιθήσεις συνωμοσίας συνδέονται με επιζήμιες συμπεριφορές για την υγεία, την οικονομία και τις διαπροσωπικές σχέσεις, δημοσιεύτηκε στα μέσα Οκτωβρίου μια έρευνα του Πανεπιστημίου Harvard στο περιοδικό «Psychological Medicine»

Όπως αρχικά σημειώνεται, οι περισσότερες προηγούμενες έρευνες γι’ αυτά τα ζητήματα περιορίζονταν σε στάσεις ή συμπεριφορικές προθέσεις όσων πίστευαν σε θεωρίες συνωμοσίας. Η συγκεκριμένη έρευνα εξέτασε σε ποιο βαθμό οι πεποιθήσεις περί συνωμοσίας προβλέπουν την υγειονομική συμπεριφορά και την ευημερία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η μελέτη έγινε από μια ολλανδική ερευνητική ομάδα από το ινστιτούτο Kieskompas («Εκλογική πυξίδα»), και εξέτασε εάν οι πεποιθήσεις για συνωμοσία στις αρχές της πανδημίας (Απρίλιος 2020) προβλέπουν μια σειρά από συγκεκριμένα αποτελέσματα για την υγεία και την ευημερία οκτώ μήνες αργότερα (Δεκέμβριο 2020) .

Κατηγορίες θεωριών συνωμοσίας για Covid

Σε γενικό πλαίσιο, η έρευνα σημειώνει πως «οι θεωρίες συνωμοσίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας έχουν υποστηρίξει, για παράδειγμα, ότι ο κορωνοϊός είναι ένα κατασκευασμένο βιολογικό όπλο σε κινεζικό εργαστήριο ή ότι η πανδημία είναι μια απάτη που σχεδιάστηκε από τις κυβερνήσεις για να καταστείλουν τους απλούς πολίτες. Οι θεωρίες συνωμοσίας ορίζονται συνήθως ως επεξηγηματικές πεποιθήσεις, υποθέτοντας ότι μια ελίτ ομάδα συνωμοτεί κρυφά για να επιτύχει κακόβουλους στόχους.

Οι ερευνητές επισημαίνουν πως μια βασική ιδιότητα των θεωριών συνωμοσίας είναι ότι λειτουργούν σε ένα αιτιοκρατικό πλαίσιο. Ακόμα κι αν μια θεωρία συνωμοσίας δεν έχει λογική συνέπεια ή δεν έχει πειστικά επιστημονικά στοιχεία, αν φαίνεται αληθινή σε κάποιον που την αντιλαμβάνεται, έχει γνήσιο αντίκτυπο στις στάσεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του. Συνεπώς, πειραματικές μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι η έκθεση σε αντιεμβολιαστικές θεωρίες συνωμοσίας μειώνει τη δεκτικότητα των ανθρώπων για τον εμβολιασμό των παιδιών και ότι η έκθεση σε κυβερνητικές θεωρίες συνωμοσίας αυξάνει την προθυμία των ανθρώπων να διαπράξουν μικρές μορφές εγκλήματος.

Αποτελέσματα

Τα αποτελέσματα κατέδειξαν ότι οι πεποιθήσεις για ύπαρξη συνωμοσίας πίσω από τον Covid-19 προέβλεψαν μελλοντικά μια μειωμένη πιθανότητα κάποιου να υποβληθεί σε τεστ για κορωνοϊό. Επιπλέον διεφάνη η πίστη του ότι αν υποβληθεί σε τεστ θα είχε αυξημένη πιθανότητα να βγει θετικός. Τα άτομα αυτά παρουσιάζουν επίσης αυξημένη πιθανότητα παραβίασης των κανονισμών για τον κορωνοϊό, επιδείνωση της προσωπικής οικονομικής τους κατάστασης (απώλεια εργασίας, μειωμένο εισόδημα). Αντιμετωπίζουν παράλληλα ζητήματα κοινωνικής απόρριψης και μειωμένη συνολική ευημερία. Τα περισσότερα από αυτά τα αποτελέσματα γενικεύτηκαν σε μια ευρύτερη ευαισθησία σε θεωρίες συνωμοσίας (δηλαδή νοοτροπία συνωμοσίας).

Αποξένωση και εργασιακές επιπτώσεις

Ουσιαστικά οι ερευνητές θεωρούν ότι οι πεποιθήσεις για συνωμοσία νωρίς στην πανδημία προβλέπουν μελλοντικά μια σειρά συμπεριφορικών αποτελεσμάτων που σχετίζονται με την υγεία μήνες αργότερα. Συγκεκριμένα, πιστεύουν ότι η συνωμοσιολογική σκέψη σχετίζεται με το αίσθημα μιας μικρότερης απειλής από τον κορωνοϊό και τη μειωμένη προθυμία να ακολουθηθούν τα περιοριστικά μέτρα.

Η πίστη στις πεποιθήσεις συνωμοσίας για Covid-19 (από τον Απρίλιο 2020) προέβλεψε μειωμένη πιθανότητα να έχουν υποβληθεί τα άτομα αυτά σε τεστ μέχρι τον Δεκέμβριο 2020. Μεταξύ εκείνων που έκαναν το τεστ, εκείνοι που πίστευαν σε θεωρίες συνωμοσίας ένιωθαν επίσης αυξημένη πιθανότητα για το ότι το τεστ θα βγει θετικό.

Όπως επίσης παρατηρήθηκε, εκείνοι που πίστευαν σε θεωρίες είχαν αυξημένη πιθανότητα να τερματίσουν επαφές με συνανθρώπους τους λόγω των απόψεών τους για τον κορωνοϊό. Παράλληλα, όμως, οι άνθρωποι που δεν είχαν συνωμοσιολογική σκέψη, φάνηκε να είναι επίσης πιθανό να τερματίσουν την επαφή με άλλους λόγω των όσων λένε για τον κορωνοϊό.

Η έρευνα κατέληξε στο ότι είναι πιο συνηθισμένο για άτομα με υψηλή συνωμοσιολογία να βιώνουν κοινωνική απόρριψη. Προφανώς, άτομα με χαμηλές πεποιθήσεις συνωμοσίας είναι πιο πιθανό να απορρίψουν άτομα με υψηλή πεποίθηση συνωμοσίας παρά το αντίστροφο. Αυτή η μισαλλοδοξία των πιστών συνωμοσίας είναι συνεπής με την ιδέα ότι η δημόσια υποστήριξη των πεποιθήσεων συνωμοσίας είναι κοινωνικός στιγματισμός.

Συνολικά 332 συμμετέχοντες στην έρευνα ανέφεραν ότι έχασαν τη δουλειά τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Όπως είχε προβλεφθεί, τα άτομα αυτά προέβλεπαν αυξημένη πιθανότητα απώλειας εργασίας και απώλεια εισοδήματος.

Υπαρξιακή ματαιοδοξία

Στα συμπεράσματα η έκθεση σημειώνει πως είναι πιθανό η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας να συνδέεται με μια γενικά απαισιόδοξη άποψη για τη ζωή και τον κόσμο, προκαλώντας σχετικά αρνητικές εκτιμήσεις για το πώς η πανδημία έχει επηρεάσει την ευημερία κάποιου. Αυτά τα ζητήματα υποδηλώνουν ότι απαιτείται περισσότερη έρευνα για την αποσύνδεση αυτών των πολύπλοκων σχέσεων και για τον καθορισμό των μακροπρόθεσμων αιτιακών επιπτώσεων της συνωμοσιολογικής σκέψης στην υγεία και την ευημερία.

Καταληκτικά, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν λάβει μεγάλη προσοχή κατά τη διάρκεια της πανδημίας, στο Διαδίκτυο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον δημόσιο διάλογο. Ενόσω η πανδημία και ο εμβολιασμός βρίσκονται σε εξέλιξη, είναι εξαιρετικά δύσκολο για κάποιο να πείσει τον οποιανδήποτε ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια για το τι συνιστά «θεωρία συνωμοσίας». Επομένως οι δογματικές προσεγγίσεις , αφορισμοί ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικών πεποιθήσεων μόνο διχασμό επιφέρουν και καθόλου διέξοδο από τον λαβύρινθο της πανδημίας.

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 28/11/2021)