Ευρωπαϊκή «Στρατηγική Πυξίδα»: Ισορροπώντας μεταξύ ατλαντισμού και πολυπολικότητας

Η αποχώρηση του Στρατού των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και η επάνοδος στην εξουσία των Ταλιμπάν τον Αύγουστο του 2021 σηματοδοτούν το κλείσιμο ενός κεφαλαίου που ξεκίνησε για τη χώρα πριν ακριβώς από 20 χρόνια, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στους Δίδυμους Πύργους και στο Πεντάγωνο.

Ο επακόλουθος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», παράλληλα με την αυξανόμενη ανησυχία ως προς τις «ασύμμετρες απειλές», έκανε τους δεσμούς ΗΠΑ και ΕΕ ακόμη πιο στενούς.

Ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής & Πολιτικής Ασφαλείας και Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Josep Borrell Fontelles ανέφερε πως «η πτώση της Καμπούλ στους Ταλιμπάν και η χαοτική διεθνής προσπάθεια εκκένωσης δείχνουν ότι η Ευρώπη χρειάζεται να αναπτύξει τη δική της στρατιωτική ικανότητα, ανεξάρτητα από τις ΗΠΑ» (AFP, 22/08/2021).

Ο κεντροαριστερός Ισπανός πολιτικός είπε «λυπάμαι πολύ για τον τρόπο που έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, αλλά κανείς δεν ζήτησε τη γνώμη των Ευρωπαίων» και πρόσθεσε πως «κάποιες χώρες θα πρέπει να ρωτήσουν τον εαυτό τους για έναν Αμερικανό σύμμαχο, ο οποίος, όπως είπε ο Joe Biden, δεν θέλει να πολεμά τους πολέμους άλλων λαών». Θεωρεί πως «οι Ευρωπαίοι δεν έχουν επιλογή» και πως θα πρέπει «να οργανωθούμε για να αντιμετωπίσουμε τον κόσμο όπως είναι και όχι τον κόσμο που ονειρευόμαστε».

«Στρατηγική Πυξίδα», Μέση Ανατολή & Σαχέλ

Η ΕΕ ήδη αναπτύσσει αυτό που ονομάζει ως τη νέα «Στρατηγική Πυξίδα», ένα πλαίσιο που θα παρέχει στα 27 κράτη-μέλη «περισσότερο διπλωματικό και στρατιωτικό μυ» όταν δρουν συλλογικά, κτίζοντας πάνω στη «στρατηγική αυτονομία» για την οποία έκανε λόγο ο Γάλλος Πρόεδρος Emmanuel Macron (France24, 22/08/2021).

Για τον Josep Borrell, αυτό πρέπει να περιλαμβάνει μιαν «αναπτύξιμη κοινή στρατιωτική δύναμη αντίδρασης» ("deployable joint military reaction force"). Προβλέπει ότι «οι επόμενες κρίσεις θα είναι σε Ιράκ και στην περιοχή του Σαχέλ» και πιστεύει ότι τα γεγονότα στο Αφγανιστάν ήταν αφυπνιστικά, ούτως ώστε η Ευρώπη να μην αντιδρά μόνο στις κρίσεις, αλλά πως «ήλθε η στιγμή να της δώσουμε μια στρατιωτική δύναμη ικανή να πολεμήσει, αν χρειαστεί».

Αυτοκριτική ΕΕ & οικοδόμηση «σύγχρονης κοινωνίας»

Σε κατοπινή συνέντευξή του στην ιταλική «Corriere della Sera» (29/08/2021), ο Ύπατος Εκπρόσωπος με μια διάθεση αυτοκριτικής ανέφερε:

«Οι Ευρωπαίοι είχαν εμπλακεί από την αρχή στον αφγανικό πόλεμο, επειδή ήταν η πρώτη φορά που έγινε επίκληση του άρθρου 5 της Συνθήκης του ΝΑΤΟ, στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου. Σίγουρα από την αρχή τα ευρωπαϊκά μέλη του ΝΑΤΟ έστειλαν στρατεύματα, εμπλέξαμε ανθρώπους - υπέροχους άνδρες και γυναίκες - και ξοδέψαμε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Τούτου λεχθέντος, ως Ευρωπαίοι δεν είχαμε μια σαφή και δική μας προσέγγιση στο Αφγανιστάν. Ο πρώτος σκοπός ήταν η καταπολέμηση της Al Qaeda και αυτό έγινε. Αλλά μετά υπήρχε ένας δεύτερος και πιο ασαφής στόχος: η προσπάθεια οικοδόμησης ενός σύγχρονου κράτους. Σε αυτά τα 20 χρόνια κάτι έγινε. Δεν μπορούμε να είμαστε αρνητικοί γι’ αυτό διότι -μεταξύ άλλων- στείλαμε 3 εκατομμύρια κορίτσια στο σχολείο. Αλλά ο στόχος για την οικοδόμηση μιας σύγχρονης κοινωνίας δεν είχε χρόνο για να αναπτύξει βαθιές ρίζες. Σίγουρα εμείς οι Ευρωπαίοι αναλαμβάνουμε το μερίδιο της ευθύνης μας, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε πως αυτός ήταν απλώς ένας αμερικανικός πόλεμος».

Οπλοποίηση μετανάστευσης & πολυπολικός κόσμος

Στις παρατηρήσεις του Ιταλού δημοσιογράφου Federico Fubini ότι Τουρκία και Λευκορωσία φαίνεται να χρησιμοποιούν τη μετανάστευση για «εκβιασμό» της ΕΕ και πως διαφαίνεται μια αλλαγή ως προς τη συνοριακή πολιτική της ΕΕ, σε σχέση με τη γραμμή του Jean-Claude Juncker, ο Αντιπρόεδρος Borrell είπε πως όντως όταν μπαίνουν τέτοια θέματα στην ατζέντα, οι Ευρωπαίοι ανησυχούν για τις γεωπολιτικές κρίσεις.

Σε σχέση με τη μετανάστευση από το Αφγανιστάν ανέφερε πως δεν είναι μετανάστες όσοι έρχονται, αλλά «πολλοί είναι αιτούντες άσυλο. Ήθελαν να δραπετεύσουν από την Καμπούλ επειδή δεν ήθελαν να σκοτωθούν». Από την άλλη, συμφώνησε πως «όλο και περισσότεροι πρόσφυγες, μετανάστες και αιτούντες άσυλο οπλοποιούνται» και πως «χρησιμοποιούνται ως όπλο από μερικές γειτονικές μας χώρες για να μας ασκήσουν πίεση». Έφερε ως παράδειγμα τη μεταφορά Ιρακινών στα λιθουανικά σύνορα από τη Λευκορωσία. Υπογράμμισε, παράλληλα, πως πρέπει να ληφθεί υπόψη η «ισορροπία δυνάμεως μέσα και γύρω από το Αφγανιστάν», από τη μια, αλλά και ο κίνδυνος η μετανάστευση να ενεργοποιήσει «αντανακλαστικά ανασφάλειας» στους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς, πάνω στα οποία ορισμένοι δρώντες θα κεφαλοποιήσουν πολιτικά.

Πρότεινε όπως αυξηθεί η συνεργασία με χώρες όπως το Πακιστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τατζικιστάν για την υποδοχή Αφγανών, στα πρότυπα της συνεργασίας με την Τουρκία όσον αφορά τη συριακή κρίση.

Αναφορικά με τα συνοριακά εμπόδια, θεωρεί πως μεταξύ κρατών-μελών δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτά, όμως «το εξωτερικό σύνορο της Ευρώπης» δεν προσκρούει στο ευρωπαϊκό δίκαιο, αφού οι φράκτες και οι τοίχοι «είναι εκεί για την προστασία από την παραβίαση των εδαφικών ορίων μιας χώρας. Κάθε κυβέρνηση έχει καθήκον να προστατέψει την επικράτειά της». Από την άλλη, είπε πως «αυτά τα μέτρα πρέπει να είναι αναλογικά και δεν πρέπει να αποτρέπουν αιτούντες άσυλο από του να παρουσιάσουν τα αιτήματά τους», τα οποία πρέπει να τύχουν επεξεργασίας με βάση την αρχή της μη-επαναπροώθησης.

Σημαντική κρίνεται και η αναφορά του πως «η αντιπαράθεση μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας» θα θέσει το πλαίσιο του 21ου αιώνα και πως «ο κόσμος δεν είναι διπολικός, είναι όλο και περισσότερο πολυπολικός και η ΕΕ πρέπει να είναι ένας πόλος σε αυτό». Ως ΕΕ, συνέχισε, «θα είμαστε πάντα πιο κοντά στις ΗΠΑ παρά στην Κίνα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε πάντα συστηματικά ευθυγραμμισμένοι με τις ΗΠΑ, διότι έχουμε διαφορετικά συμφέροντα σε ορισμένους τομείς».

«Δύναμη Άμεσης Επέμβασης» & πολλαπλότητα απειλών

Στο πνεύμα της επαναξιολόγησης της ατλαντικής συμμαχίας στη διαμορφούμενη νέα τάξη πραγμάτων, ο Borrell, σε άρθρο του στη «New York Times» (01/09/2021) ανέπτυξε περισσότερο την ιδέα για μια ΕΕ που θα γίνει «ένα πιο ικανός σύμμαχος» των ΗΠΑ, κάνοντας λόγο για την «Ευρωπαϊκή Στρατηγική Πυξίδα» («European Strategic Compass»), που θα ορίσει «τις επιδιώξεις για την ασφάλεια και την άμυνά μας τα επόμενα 5 με 10 χρόνια».

Σύμφωνα με τον Borrell, τα κράτη-μέλη της ΕΕ «συμμετέχουν πλήρως σε αυτήν την άσκηση» και μερικά έχουν προτείνει τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής «Δύναμης Άμεσης Επέμβασης» ("Initial Entry Force"), αποτελούμενης από περίπου 5.000 στρατιώτες, που θα μπορούσε να αναπτυχθεί με ταχύτητα και να αναλάβει ισχυρή δράση. Για παράδειγμα, η εξασφάλιση του αεροδρομίου της Καμπούλ -που δεν έγινε- θα μπορούσε να είναι μια τέτοιου είδους επιχείρηση για το μέλλον.

Αναφερόμενος στην πολλαπλότητα των δυνητικών προκλήσεων σε ένα «αβέβαιο μέλλον» με απειλές σε κυβερνοχώρο, θάλασσα και διάστημα, τόνισε πως είναι ζωτικής σημασίας η αμυντική συνεργασία των Ευρωπαίων, είτε βρίσκονται στο ΝΑΤΟ είτε στον ΟΗΕ είτε στην ΕΕ. Τέτοια αμυντική συνεργασία περιλαμβάνει αύξηση των κεντρικών στρατιωτικών δυνατοτήτων όπως αερομεταφορές και ανεφοδιασμός (airlift and refueling), δομές διοίκησης και ελέγχου (command and control), στρατηγική αναγνώριση (strategic reconnaissance) και διαστημικών πόρων (space-based assets). Υπογραμμίζονται οι δυνατότητες γρήγορης ανάπτυξης και διαλειτουργικότητας. Επισημαίνεται, επίσης, πως θα δαπανηθούν περίπου €8 δισεκατομμύρια στα επόμενα 6 χρόνια στο Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (European Defence Fund).

Ο Borrell θεωρεί πως η επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία «φέρνει μαζί της τον κίνδυνο νέων τρομοκρατικών επιθέσεων, την αύξηση του λαθρεμπορίου ναρκωτικών και ένα μεγάλο ποσοστό παράτυπης μετανάστευσης. Πρέπει να είμαστε αποφασιστικοί στην καταπολέμηση αυτών των απειλών, καθώς και στην αντιμετώπιση ενός αλλαγμένου περιφερειακού τοπίου». Και προσθέτει: «Η Κίνα, η Ρωσία και το Ιράν θα έχουν μεγαλύτερη επιρροή στην περιοχή, ενώ το Πακιστάν, η Ινδία, η Τουρκία και οι μοναρχίες του Κόλπου θα επανατοποθετηθούν όλοι. Δεν μπορούμε να τους αφήσουμε να είναι οι μόνοι συνομιλητές με το Αφγανιστάν μετά την αποχώρηση των Δυτικών. Η Ευρώπη, μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες, πρέπει να αναδιαμορφώσουν την εμπλοκή τους».

#EUDefence & Κύπρος: «Κοινή κουλτούρα ασφάλειας και άμυνας»

Στις 2 Σεπτεμβρίου, ο Υπουργός Άμυνας της Κύπρου Χαράλαμπος Πετρίδης συμμετείχε στην άτυπη Σύνοδο Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ στη Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας, όπου συζητήθηκαν οι τελευταίες εξελίξεις σε Αφγανιστάν, Λιβύη, Δυτικά Βαλκάνια, Μοζαμβίκη και Σαχέλ και συμφωνήθηκε το χρονοδιάγραμμα για τη «Στρατηγική Πυξίδα» (ΚΥΠΕ, 02/09/2021).

Στο έγγραφο με τίτλο «Towards a Strategic Compass» του Μαΐου του 2021, που βρίσκεται στην επίσημη ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (EEAS), χαρτογραφούνται οι: α) Διεθνείς και περιφερειακές απειλές· β) Συγκρούσεις στη γειτονιά μας· γ) Προκλήσεις από κρατικούς δρώντες· δ) Απειλές από μη-κρατικούς δρώντες.

Η «Ανάλυση Απειλών» ("Threat Analysis") είναι μια απόρρητη έκθεση πληροφοριών που προσδιορίζει τις βασικές τάσεις: α) Διεθνές επίπεδο: Επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης (slowdown of globalisation), αυξανόμενη οικονομική αντιπαλότητα μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων, κλιματική αλλαγή και ανταγωνισμοί για πόρους, μεταναστευτικές πιέσεις και απειλές στο πολυπολικό σύστημα. β) Περιφερειακό επίπεδο: Περιφερειακή αστάθεια, σύγκρουση, κρατική ευθραυστότητα (state fragility), διακρατικές εντάσεις, εξωτερικές επιρροές, αποσταθεροποιητική επίδραση (destabilising impact) μη-κρατικών δρώντων. γ) Απειλές κατά της ΕΕ: κρατικοί και μη-κρατικοί δρώντες που στοχοποιούν την ΕΕ με υβριδικά εργαλεία (hybrid tools) που συμπεριλαμβάνουν ανατρεπτικές τεχνολογίες (disruptive technologies), παραπληροφόρηση και άλλες μη-στρατιωτικές πηγές επιρροής (sources of influence), τρομοκρατική απειλή.

Το έγγραφο αναφέρει πως η ανάπτυξη της «Στρατηγικής Πυξίδας» θα βοηθήσει στην «ενίσχυση μιας κοινής ευρωπαϊκής κουλτούρας ασφάλειας και άμυνας» και επίσης θα βοηθήσει στο να καθοριστούν «σωστοί σκοποί και συγκεκριμένοι στόχοι» για την πολιτική σε τέσσερεις διαφορετικούς αλλά αλληλένδετους τομείς: α) Αποστολές διαχείρισης κρίσεων (Crisis mangement missions)· β) Ανθεκτικότητα (Resilience)· γ) Δυνατότητες και Μέσα (Capabilities and Instruments)· δ) Συνεργασία με εταίρους.

Η «Στρατηγική Πυξίδα» αναμένεται να υιοθετηθεί τον Μάρτιο του 2022.

*Αστυνομικές Σπουδές, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 05/09/2021, στήλη «Άμυνας & Ασφάλειας Αφηγήματα»)