Ιστορικό πλαίσιο για την Θεία Κωμωδία του Δάντη

Ο Δάντης έζησε σε μια εποχή μεγάλης και ταραχώδους αλλαγής στη γενέτειρά του Φλωρεντία και στην ιταλική χερσόνησο συνολικά. Δεν υπήρχε ενοποιημένη Ιταλία για να μιλήσουμε τον 13ον-14ον αιώνα. Πράγματι, όταν ο Δάντης μιλά για την Ιταλία στη Θεία Κωμωδία, μιλά για ένα ιδανικό που δεν θα πραγματοποιείτο μέχρι την τελική ενοποίηση των διαφόρων περιοχών της χώρας το 1861.

Η πόλη της Φλωρεντίας αναπτυσσόταν τρομερά όσον αφορά το εμπόριο και την επιρροή, αλλά ήταν γεμάτη από φατριακή βία και πολιτικές συγκρούσεις. Το χάσμα μεταξύ Guelfs και Gibellines, με τους πρώτους να υποστηρίζουν τον Πάπα και τους δεύτερους να υποστηρίζουν τον Αυτοκράτορα, ήταν αρχικά η κύρια διάκριση στην πολιτική της Φλωρεντίας, αλλά η ήττα των Ghibellines στη μάχη του Colle di Val d'Elsa το 1269 έθεσε τη Φλωρεντία υπό τον έλεγχο των Guelfs. Ένας διχασμός προέκυψε μέσα σε αυτό το κόμμα, που οδήγησε στον σχηματισμό των Λευκών Γουέλφων, που επιθυμούσαν την επιστροφή του Αυτοκράτορα, και των Μαύρων Γουέλφων, που παρέμειναν ακλόνητοι στην υποστήριξή τους στον παπισμό.

Με την ψήφιση των Διαταγμάτων της Δικαιοσύνης το 1294, επιφανείς οικογένειες ευγενών της πόλης αποκλείστηκαν από την κυβέρνηση και μόνον όσοι ανήκαν σε επαγγελματική ή βιοτεχνική συντεχνία επιτρεπόταν να αναζητήσουν δημόσια αξιώματα. Αυτή η ταξική διάκριση δίχασε περαιτέρω τους Μαύρους και τους Λευκούς, με τους πρώτους να αντιτίθενται στη συμμετοχή κατώτερων στρωμάτων στην κυβέρνηση. Ο Δάντης ασχολείται με αυτά τα πολιτικά και εμπορικά ζητήματα τόσο στη ζωή του, όσο και στην ποίησή του. Η εκλογή του ως ενός από τους έξι πρωτεργάτες της Φλωρεντίας το 1300, το υψηλότερο δημόσιο αξίωμα στην πόλη, αντανακλά την έκταση της ανάμειξής του στην κυβέρνηση.

Ωστόσο, οι πολιτικοί δεσμοί του Δάντη του κόστισαν το σπίτι του, όταν οι Μαύροι Γουέλφοι επέστρεψαν στην εξουσία και, με την υποστήριξη του Πάπα Βονιφάτιου VIII, εξόρισαν τον ποιητή το 1301. Βρίσκουμε την πολιτική και την κοινωνία της Φλωρεντίας και την σχέση μεταξύ Εκκλησίας και Αυτοκρατορίας σε μια συνεχή παρουσία στην αφήγηση της Θείας Κωμωδίας είτε με τη μορφή επιφανών Φλωρεντινών και παπών που καταδικάστηκαν στην κόλαση είτε υβριστικά να θρηνούν για την κατάσταση της πόλης και την άδικη εξορία του ποιητή.

Το δρομολόγιο της εξορίας του Δάντη κατά μία έννοια αντικατοπτρίζει την κατάσταση πραγμάτων στην υπόλοιπη ιταλική χερσόνησο, με σχεδόν κάθε πόλη να αποτελεί ξεχωριστή πολιτική οντότητα. Ο Δάντης ταξίδεψε από πόλη σε πόλη, αρχικά για να λάβει στρατιωτική υποστήριξη για την επιστροφή των Λευκών Γουέλφων στην εξουσία στη Φλωρεντία, αλλά τελικά συμβιβάστηκε με την παρουσία στην αυλή ορισμένων signori (πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών) όπως η οικογένεια Malaspina στην Lunigiana, Cangrande della Scala στη Βερόνα και τέλος ο Guido Novello της Ραβέννας. Ήταν μέσω της προστασίας τέτοιων ατόμων που ο Δάντης μπόρεσε να αφοσιωθεί στην πνευματική και ποιητική του αναζήτηση.

Ιστορική πραγματικότητα και αλληγορία στην Θεία Κωμωδία

Η Θεία Κωμωδία είναι ένα αλληγορικό όραμα του άλλου κόσμου… Ο άλλος κόσμος είναι αλληγορία και εικόνα αυτού του κόσμου, είναι στο βάθος η ιστορία ή το μυστήριο της ψυχής στις τρεις καταστάσεις της, αυτές που στην αλληγορία της ψυχής αποκαλούνται ανθρώπινη, απογυμνωμένη, αναγεννημένη, οι οποίες ανταποκρίνονται στους τρεις κόσμους, την κόλαση, το καθαρτήριο και τον παράδεισο. Είναι η ψυχή, η συσκοτισμένη από την αίσθηση, στην κατάσταση την καθαρά ανθρώπινη, που απογυμνωμένη και καθαρμένη από την σάρκα, ξαναγεννιέται, ξαναγυρίζει καθαρή και θεία. Πρόκειται για μια αλληγορία που ήταν λαϊκή και κοινή, όχι λιγότερο απ’ όσο στην λογοτεχνία. Οι άνθρωποι του Θεολογικού Μεσαίωνα έβλεπαν τον άλλο κόσμο με το μάτι αυτού του κόσμου και τον γήινο κόσμο με τα πάθη και τα ενδιαφέροντά του, στην προοπτική του μελλοντικού κόσμου της κρίσεως. Οι ιεροκήρυκες στην περιγραφή των οδυνών της κόλασης αναζητούσαν εικόνες των γήινων παθών. Ο άλλος κόσμος είναι εικόνα της ηθικής. Η κόλαση είναι εικόνα του κακού ή των κακών συνηθειών. Ο παράδεισος είναι εικόνα του καλού ή της αρετής. Το καθαρτήριο είναι το πέρασμα από την μία στην άλλη κατάσταση μέσα από την μετάνοια και τον σωφρονισμό. Η δαντική αλληγορία του άλλου κόσμου είναι γι’ αυτόν τον λόγο εικόνα των διαφόρων καταστάσεων στις οποίες βρίσκεται ο άνθρωπος σ’ αυτήν την ζωή. Η αναπαράσταση του άλλου κόσμου είναι, λοιπόν, μια εφαρμοσμένη ηθική, μια ηθική ιστορία του ανθρώπου, όπως αυτός την βρίσκει μέσα στην συνείδησή του. Ο καθένας έχει εντός του την κόλασή του και τον παράδεισό του.

Βλέποντας το επέκεινα και την αιώνια αμετάβλητη φύση του ως αλληγορική εικόνα της πραγματικότητας, ως ομοίωση των διαφόρων καταστάσεων στις οποίες βρίσκεται ο άνθρωπος σε αυτήν τη ζωή, ως θέατρο γήινων παθών και ενδιαφερόντων ο Δάντης τοποθετεί την φύση της αναπαράστασης στην ηθική σφαίρα. Σε ένα πεδίο, δηλαδή, όπου η αιώνια αμεταβλησία της ηθικής χαρτογραφίας του κόσμου δραματοποιεί μέσα από τις πράξεις και τους χαρακτήρες των δραματικών προσώπων της, ιστορικών και αναγνωρίσιμων προσώπων στην δαντική εξιστόρηση, ώστε αυτά να συνεχίσουν την ιστορικότητά τους μέσα από την σφοδρότητα των ψυχικών τους συγκρούσεων, πραγματώνοντας αλληγορικά μια συνολική, μεταφυσικοποιημένη «ηθική ιστορία του ανθρώπου». Το σύμπαν της ηθικής οικονομίας απεικονίζει την ιστορία της ανθρώπινης συνείδησης, της ανθρώπινης ψυχής που μέσα της φέρει την κόλαση, το καθαρτήριο και τον παράδεισο, και μάλιστα με την έννοια μιας «εφηρμοσμένης ηθικής», μιας πρακτικής δηλαδή που διέπει και κανοναρχεί την ηθική σφαίρα.

Η δαντική λαϊκή αλληγορία του άλλου κόσμου εξυψώνεται, μέσω των ποιητικών αλληγοριών του Δάντη, σε ηθική αλήθεια, σε μιαν αναπαράσταση που εκπληρώνει την έσχατη μοίρα του ιστορικού κόσμου, ανάγοντας τις γήινες εντάσεις και συγκρούσεις σε ηθική δοκιμασία, ο χαρακτήρας της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της υπερουράνιας τάξης πραγμάτων, αφού η ηθική σφαίρα ανήκει περισσότερο στην δικαιοδοσία τού επέκεινα παρά στην δραματική «μίμηση της αισθητήριας εμπειρίας της ζωής πάνω στη Γη».

Ηθική και ιστορικότητα στη φαντασία του Δάντη

Είναι ουσιώδες ότι οι αλληγορίες του Δάντη δεν αντιπροσωπεύουν μιαν αφηρημένη ουσία της ηθικής σφαίρας, μια θεωρητική ζωή ενορατικού ή εκστασιακού χαρακτήρα. Αντίθετα κυριαρχεί η ιστορικότητα, η φαντασία του Δάντη είναι οπτική, ο ποιητής μεταφέρει αυτό που είδε στον κόσμο της πραγματικότητας, πρόσωπα και πράγματα. Με την ποιητική φαντασία του, στην προφητική ενόραση και ενατένιση του άλλου κόσμου, νοηματοδοτεί το εδώ και τώρα με την προοπτική του επέκεινα και του αιώνιου, σαν λύτρωση ή τιμωρία, σαν παράδεισο ή κόλαση. Το ιστορικό «τώρα» αντανακλάται και φωτίζεται στην προοπτική του «Επέκεινα».

Ο ποιητής περπατά και αντλεί από τον κόσμο του, από την vita active, από την ενεργό ιστορική ζωή και γεμάτα πάθη και ψυχικές κοινωνικές συγκρούσεις, προκειμένου να τις αποδώσει ως ποιητικές μορφές. «Χύντο χαμαί χολάδες». Όπως στις ομηρικές ωμές εξιστορήσεις οι ενοράσεις του Δάντη και οι φαντασίες του αναβλύζουν αίμα.

Δεν είναι ένας αποστασιοποιημένος, ιστορικά και κοινωνικά, ποιητής ουδέτερος και απρόσωπος, είναι ένα μετέχον ιστορικό πρόσωπο, είναι ο εαυτός του με όλη την προσωπικότητά του, ένα ζωντανό κέντρο ολόκληρου αυτού του κόσμου, του οποίου ήταν συγχρόνως ο απόστολος και το θύμα.

Ο Δάντης συλλαμβάνει τα πρόσωπα του δράματος όχι ως αλληγορίες, αλλά με την ιστορική τους ύπαρξη, ως πρόσωπα της ιστορίας τα οποία μέσα στην ποιητική αφήγηση διατηρούν ακέραιη την ιστορική τους διαδρομή. Ο ιστορισμός του Δάντη αντιλαμβάνεται τον δραματικό χαρακτήρα ως κρυσταλλωμένη μορφή της πραγματικότητας του παρελθόντος ή του παρόντος που αναπτύσσει την δραματική πλοκή ως μια ιστορικά κατευθυνόμενη διερεύνηση των χαρακτήρων σαν εκδιπλώσεις ηθικών ταυτοτήτων με την αντίστοιχη μοίρα που καθορίζει η μεταφυσική διάσταση της ηθικής γεωγραφίας της Θείας Κωμωδίας. Με απλά λόγια, το παροιμιακό των λαϊκών τραγουδιών «εδώ είναι ο Παράδεισος κι η Κόλαση εδώ» αντικατοπτρίζει την δαντική αντίληψη του «επίγειου» στο φως των «θείων ανταποδόσεων» σε μια μεταφυσικά και θεολογικά καθετοποιημένη ηθική αποτίμηση της ανθρώπινης πράξης και ιστορίας.