Έντυπος Λόγος στην εποχή των Ραδιοτηλεοπτικών ΜΜΕ

Η τεχνολογία της τυπογραφίας κι οι εξελικτικοί σταθμοί της προσδιορίζουν σε αποφασιστικό βαθμό τη μορφή των ΜΜΕ και του τρόπου γραφής των δημοσιογράφων. Τούτο, όμως, παράλληλα και με την ευελιξία κι επινοητικότητα που δείχνονται από την Έντυπη Δημοσιογραφία στον σχεδιασμό και τους τρόπους διάδοσης και κυκλοφορίας για να αντιμετωπισθούν οι εντεινόμενες προκλήσεις των ραδιοτηλεοπτικών και ηλεκτρονικών ΜΜΕ.

Στην μορφή όπως και στα τεχνολογικά μέσα και τρόπους διάδοσης, οι εφημερίδες καλούνται να προσαρμοστούν κι υιοθετήσουν τους νέους όρους λειτουργίας των ΜΜΕ, που δεν είναι απλά, ή αποκλειστικά, 'η παροχή ορθών πληροφοριών σχετικά με τον κόσμο'. Πρόταγμα και πρότυπο λειτουργίας των ΜΜΕ δεν είναι (πλέον) ο πολλαπλασιασμός της γνώσης ή καν η πολιτική χειραγώγηση της κοινωνικής ενσωμάτωσης, αλλά η διαρκής παραγωγή κι επεξεργασία ερεθισμών, η ενεργοποίηση της προσοχής με την προσφορά του καινούριου και την υπέρβαση του συνηθισμένου. Αν ρόλος της τηλεόρασης, κινούμενης στο πλαίσιο μιας οικουμενικής φιλοσοφίας των πολιτικο-κοινωνικών προταγμάτων, ήταν η κοινωνική ενσωμάτωση κι η πολιτική χειραγώγηση με την δημιουργία 'πακέτων συνείδησης', διαμορφώνοντας τους όρους και πλαίσια ερμηνείας κι αντίδρασης στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, σε μια μετανεωτερική καλειδοσκοπική κοινωνία του εφήμερου και του παιγνιώδους, των ρευστών προτιμήσεων και της αποσπασματικότητας του προσωπικού γούστου, το επίκεντρο των προγραμμάτων έχει πια μετατοπισθεί από την (σοβαρή) ενημέρωση στην ψυχαγωγία.

Παραμένει καίρια η κριτική, αν οι κρύφιοι σκοποί της πολιτικής χειραγώγησης εξυπηρετούνται πιο αποτελεσματικά με τον ψυχαγωγικό γάργαρο του 'homo ludens'. Παραμένει κι επιμένει, όμως, για την πιο περιορισμένη στα εκφραστικά μέσα της έντυπη δημοσιογραφία, μάλιστα, που ορίζουν τα τελευταία, η πρόκληση να αναμετρηθεί, σε επίπεδο 'content' και 'format' με τις ανταγωνιστικές αυτές προκλήσεις των ραδιοτηλεοπτικών στην αγορά της προσοχής.

Η Έντυπη Δημοσιογραφία αναμετράται, σήμερα, με την παρακμή και το ξεπέρασμα των παραδοσιακών μέσων μαζικής επικοινωνίας στο φώς της προϊούσας διαφοροποίησης της 'αγοράς της προσοχής'. Όταν, δηλαδή, η κοινή πολιτική 'δημόσια σφαίρα' των κοινωνικών ομάδων στην μαζική δημοκρατία έχει αντικατασταθεί από τον πλουραλισμό των επιμέρους δημόσιων σφαιρών που μεταβάλλονται κι εναλλάσσονται με την ελευθερία, τα 'κλικ' της ψήφου των επιλογών του καταναλωτή στον οποίο έχει εξελιχθεί ο πολίτης. Ζούμε την παρακμή της πολιτικής δημόσιας ζωής που κυριαρχείτο από 'συγκρουόμενες ομάδες συμφερόντων' με τις δικές τους κοσμοαντιλήψεις που υπηρετούντο από φίλια ΜΜΕ.

Πώς μπορεί ο αργός, χρονοβόρος και επίπονος, στην υλικότητα της πρόσληψής του, έντυπος λόγος ν’ αντεπεξέλθει στον ανταγωνισμό των χρονικά (το ραδιόφωνο) κι οπτικά (τηλεόραση) πιο άμεσων, πιο ζωντανών κι εμβαπτιστικών, τηλεμέσων; Ή και, στην πηγή της δημιουργίας και διάδοσης της είδησης, πιο 'άμεσων', πιο προσωπικών και διαδραστικών κοινωνικών μίντια; Σε μια εποχή απαισιοδοξίας για το μέλλον και την επιβίωση των εφημερίδων, όταν για πολλούς, και μέσα στην βιομηχανία του Εντύπου Τύπου το ερώτημα δεν αφορά το 'εάν' αλλά το 'πότε' του επικείμενου ή 'προαναγγελθέντος' θανάτου των εφημερίδων, η εφημερίδα ζητεί απαντήσεις κι αντιστάσεις με τον ριζικό κι εμπνευσμένο 'top to down' επανασχεδιασμό των σελίδων (layout), ώστε με πρωτότυπες αισθητικές σχεδιαστικές προτάσεις να επανεγκαινιάσει την σχέση της με τον αναγνώστη.

Η προϊούσα 'περιοδικοποίηση' της εφημερίδας στοιχηματίζει στο γεγονός ότι η σχεδιαστική αισθητική, με νέες ισορροπίες ανάμεσα στην λέξη και την εικόνα, το κύρος της κριτικής παρέμβασης στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα και την αισθητική της παρουσίασης και του καλλιτεχνικού σχεδιασμού, οπλίζει την εφημερίδα να ερωτοτροπήσει με την προσοχή του δέκτη και σαν αισθητικό αντικείμενο όσο και σαν κριτικό υποκείμενο. Σαν λόγος παντρεμένος με την πιο ελκυστική εικόνα του.

Από την τυπογραφία του χυτού μετάλλου στα ραδιοτηλεοπτικά

Από την πρέσα και τα κινητά στοιχεία του Γουτεμβέργιου στην λινοτυπική του Ottmar Mergenthaller, στην Βαλτιμόρη, το 1884, κι από κει στην φωτοστοιχειοθεσία, 100 χρόνια αργότερα, και την φωτοεκτύπωση, offset, σήμερα, η έντυπη δημοσιογραφία διαπλάστηκε, εξελίχθηκε αλλά και φέρει στην ουσία των τρόπων και μεθόδων της, όσο και στην οπτική μορφή (το design) και στην τεχνική ορολογία της, τα διακριτά σημάδια από τα στάδια της εξέλιξής της και την υιοθέτηση τρόπων αντιμετώπισης των άλλων, κυρίως ραδιοτηλεοπτικών, ανταγωνιστικών ΜΜΕ.

Ο φοιτητής των Εντύπων ΜΜΕ και δημοσιογράφος σ' αυτά καλείται να κατανοήσει τις ολοένα ανακύπτουσες εντάσεις στις αξίες της δημοσιογραφίας. Από την μια, η αντικειμενική, απρόσωπη κι από 'απόσταση', 'bird's eye' καθαρή ενημέρωση, στην υπηρεσία του δημοσίου συμφέροντος, εκφραζόμενη στο τυπικό σχήμα της 'ανεστραμμένης πυραμίδας' και του 'lede', που προτάσσει γυμνά από χρώμα κι υποκειμενικά στοιχεία τo βασικó κι απέριττο περιεχόμενο της είδησης. Κι από την άλλη, οι ανάγκες χρωματισμού του περιεχομένου της είδησης, του 'content', ώστε να ελκύσει το κοινό, 'ψυχαγωγώντας' το, κατά κάποιο τρόπο, κι αποβλέποντας έτσι, σε μια οικονομία της προσοχής και της επιθυμίας, να το κερδίσει από τα ανταγωνιστικά έντυπα ή εναλλακτικά ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ.

Στα ασύγκριτα πλεονεκτήματα των τελευταίων στην χρονική ή οπτική αμεσότητα προς το γεγονός της είδησης -'ακούστε τώρα, ό,τι θα δείτε απόψε κι ό,τι θα διαβάσετε αύριο' - η εφημερίδα αντιπαρατάσσει ότι 'αύριο' ο αναγνώστης, με μιαν απλή ματιά στο περίπτερο, μπορεί να δει ταυτόχρονα και να 'επιλέξει' ανάμεσα στις διαφορετικές οπτικές γωνίες των τίτλων και πρωτότιτλων διαφόρων εφημερίδων, κάτι που αποκλείει η χρονική γραμμικότητα των ειδήσεων στα ραδιοτηλεοπτικά.

Η εκτατικά εκπτυγμένη κι ετοίμως δοσμένη πολυμορφία των απόψεων μπορεί να δώσει ό,τι μόνο σε περιορισμένο κι υποθετικό βαθμό, και σε χρονοβόρο πραγμάτευση του θέματος, πάντα σε διαμεσολάβηση της θέλησης κι ικανότητας του μέσου και των δημοσιογράφων του, όπως και του χρόνου κι υπομονής του δέκτη, μπορούν να δώσουν τα ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ. Εξηγώντας γιατί, στην γέννηση του 'wireless', του ραδιοφώνου, απηγορεύετο, στην Βρετανία, το πρώτο δελτίον ειδήσεων να προηγηθεί της κυκλοφορίας των εφημερίδων. Μπορεί, όμως, το κύρος του κριτικού λόγου και η αξιοπιστία του δημοσιογραφικού ήθους, που σέβεται κι αποτείνεται στην ενεργητική σκέψη του δέκτη, να αποτελέσει καθοριστικό ανταγωνιστικό επιχείρημα του εντύπου λόγου, σε μια εποχή παθητικής, μαζικής κατανάλωσης της εύκολης έως ψυχαγωγικής εικόνας;