Η αστυνομική διάσταση του πολέμου στην Ουκρανία

Η ρωσο-ουκρανική διαμάχη, που ξεκίνησε το 2014, έχει αναζωπυρωθεί και στις 24 Φεβρουαρίου 2022 εξελίχθηκε σε πόλεμο. Η Ρωσία επιμένει ότι η ενέργειά της είναι «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» για υπεράσπιση των ρωσόφωνων Ουκρανών, απότοκο της κατάρρευσης των διπλωματικών προσπαθειών που κωδικοποιήθηκαν στο Πρωτόκολλο του Μινσκ (2014) και του Μινσκ ΙΙ (2015). Η Ουκρανία, με την πλειοψηφία του Δυτικού, κυρίως, κόσμου στο πλευρό της, όπως και του ΟΗΕ, την χαρακτηρίζει εισβολή, αφού παραβιάστηκαν τα σύνορα του κυρίαρχου κράτους.

Η περίπτωση των δύο αντιμαχόμενων πλευρών στην Ουκρανία είναι ένα ακόμα παράδειγμα, όπως και στη Συρία, όπου ο υβριδικός πόλεμος έχει εξελιχθεί σε συμβατικό πόλεμο. Με ορόσημο τις βίαιες διαδηλώσεις του Euromaidan του 2014, παρατηρούνται, μέχρι και την έναρξη των ρωσικών επιχειρήσεων τον Φεβρουάριο του 2022, πολλά χαρακτηριστικά υβριδικού πολέμου, και από τις δύο πλευρές. Ένα επεισόδιο που αναφέρεται πολύ στη σχετική βιβλιογραφία, ήταν ο τρόπος προσάρτησης της Κριμαίας από τη Ρωσία, με τα «μικρά πράσινα ανθρωπάκια» - δηλαδή στρατιώτες χωρίς διακριτικά – οι οποίοι συνέβαλαν στην απόσχιση της χερσονήσου.

Γράφονται πολλά, και η όποια ανάλυση αυτήν τη στιγμή ενέχει τον κίνδυνο να μολυνθεί (ή να είναι ήδη μολυσμένη) με παραπληροφόρηση, αφού μεγάλο μέρος της διαθέσιμης ενημέρωσης των αναλυτών από ανοικτές πηγές περνάει (και) μέσα από τα φίλτρα των επιχειρήσεων προπαγάνδας και ψυχολογικού πολέμου απ’ όλες τις πλευρές.

Ο υβριδικός πόλεμος περιλαμβάνει παραδοσιακά, συμβατικά στρατιωτικά μέσα, μαζί με άλλα που δεν εμπίπτουν στους κλασικούς ορισμούς του πολέμου. Αυτά είναι οι οικονομικές κυρώσεις, η διατάραξη των κοινωνικών σχέσεων, η υπόθαλψη του πολιτικού εξτρεμισμού, η αμφισβήτηση του ιθαγενούς πολιτισμού και ο κυβερνοπόλεμος, μεταξύ άλλων. Ο υβριδικός πόλεμος λαμβάνει χώραν στην «γκρίζα ζώνη» μεταξύ πολέμου και ειρήνης και στην «εργαλειοθήκη» του υπάρχουν «ασύμμετρες» προκλήσεις, όπως οικονομική χειραγώγηση, παραπληροφόρηση και προπαγάνδα, υπόθαλψη πολιτικής ανυπακοής μέχρι και ξεσηκωμού με τη χρήση εξοπλισμένων παραστρατιωτικών. Μια «υβριδική απειλή» μπορεί να συμπεριλαμβάνει και τακτικές τρομοκρατίας και εγκληματικής συμπεριφοράς για εξυπηρέτηση των πολιτικών στόχων.

Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η κρίση στην Ουκρανία αναπόφευκτα είχε και έχει στοιχεία αστυνομικού ενδιαφέροντος. Σήμερα η στήλη θα εξετάσει τέσσερα τέτοια στοιχεία στην ιστορία της ουκρανικής κρίσης.

(1) Euromaidan & Berkut: Από «Μιλίτσιγια» σε «Πολίτσιγια»

Τον Δεκέμβριο του 2013, στην πλατεία Maidan του Κιέβου ξεκινούν οι πρώτες βίαιες διαδηλώσεις κατά της κυβέρνησης του Viktor Yanukovych, ο οποίος είχε εκλεγεί το 2010. Αφορμή των διαδηλώσεων ήταν ο τερματισμός της επικείμενης Συμφωνίας Σύνδεσης ΕΕ-Ουκρανίας από τον Yanukovych τον Νοέμβριο του 2013, ο οποίος επαναπροσανατόλισε τη χώρα προς τη Ρωσία του Vladimir Putin. Οι διαδηλώσεις, που αναφέρονται ως η Ουκρανική Επανάσταση της Αξιοπρέπειας, έμειναν γνωστές ως «EuroMaidan», λόγω του φιλοδυτικού προσανατολισμού τους.

Η κυβέρνηση Yanukovych και οι Ρώσοι υποστηρικτές της χαρακτήρισαν το Euromaidan ως «πραξικόπημα» υπό τη μορφή «έγχρωμης επανάστασης». Με άλλα λόγια, κατηγόρησαν τις Δυτικές δυνάμεις, κυρίως τις ΗΠΑ, ότι υπέθαλπαν ποικιλοτρόπως τις διαδηλώσεις, στα πρότυπα άλλων τέτοιων εξεγέρσεων (όπως σε Σερβία το 2000, την «πορτοκαλί» στην Ουκρανία το 2004, «της τουλίπας» στη Γεωργία το 2003, «των κέδρων» στον Λίβανο το 2005 και τις διαδοχικές «Αραβικές Ανοίξεις» από το 2010 και μετά), με στόχο να περιβάλουν με λαϊκό μανδύα την προσπάθεια αποσταθεροποίησης της χώρας και της αποσυγκόλλησής της από τη Ρωσία.

Υποκινούμενες ή μη, γεγονός παραμένει ότι τα πλήθη των διαδηλωτών απάρτιζαν διάφορες ετερόκλητες ομάδες, οργανώσεις και σύνολα, συχνά και με αντικρουόμενες θέσεις σε άλλα ζητήματα πέραν της αντιρωσικής γραμμής. Έτσι, στο Euromaidan βρέθηκαν μαζί από κινήματα LGBTQ+ μέχρι εθνικοσοσιαλιστικές ομάδες, με τις τελευταίες να αποτελούν την αιχμή του δόρατος για την τελική ανατροπή της κυβέρνησης Yanukovych, μετά από μήνες άκαρπων προσπαθειών εξέυρεσης εθνικής συναίνεσης. Οι διαδηλωτές καλούσαν τα μέλη της Αστυνομίας και του Στρατού να παρακούσουν την κυβέρνηση και να τους στηρίξουν.

Ένα στοιχείο απονομιμοποίησης της κυβέρνησης Yanukovych ήταν η χρήση εικόνων αστυνομικής καταστολής των διαδηλώσεων. Όπως συμβαίνει πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, η αστυνομική βία χρησιμοποιείται ως απόδειξη του πόσο αντιλαϊκή μπορεί να είναι μια κυβέρνηση. Σημαντικό ρόλο έπαιξε τότε η Berkut, οι ειδικές αντιδιαδηλωτικές μονάδες τής ουκρανικής Αστυνομίας. Το όνομά τους σημαίνει «Χρυσός Αετός» και είχαν τις ρίζες τους στις OMON, τις σοβιετικές αστυνομικές μονάδες «ειδικών επιχειρήσεων» που φημίζονταν για τη σκληρότητά τους. Η κατασταλτική δράση των Berkut χρησιμοποιήθηκε ως πολιτικό όπλο κατά του Yanukovych.

Ένα γεγονός που αξίζει αναφοράς είναι το ότι μετά τις συμφωνίες της κυβέρνησης με την αντιπολίτευση, σε μιαν από τις ειρηνικές διαδηλώσεις ακροβολιστές πυροβολούσαν στο ψαχνό μέσα στο πλήθος, σκοτώνοντας διαδηλωτές και αστυνομικούς και αναμοχλεύοντας από την αρχή τα πάθη. Με τις νέες και πιο βίαιες πλέον διαδηλώσεις, οδηγήθηκε τελικά σε πτώση η κυβέρνηση με τον Πρωθυπουργό να καταφεύγει στο Χάρκοβο και τελικά να διαφεύγει στη Ρωσία. Μέχρι σήμερα δεν έχει ξεκαθαριστεί πλήρως ποιοι ήταν οι ακροβολιστές, όμως η «προβοκάτσια» λειτούργησε ως καταλύτης για μεταπολίτευση στην Ουκρανία.

Σημειολογικά, αξίζει να αναφερθεί πως η νέα κυβέρνηση διέλυσε τους Berkut και το 2015 μετονόμασε την αστυνομία από «Militsiya» σε «Natsionalna Politsiya» (Εθνική Αστυνομία). Ο όρος «μιλίτσιγια» εισήχθη από τους μπολσεβίκους το 1917 για να παραπέμπει στις «εργατο-αγροτικές πολιτοφυλακές», που ήταν, στην πραγματικότητα, οι νέες κομμουνιστικές αστυνομικές δυνάμεις οι οποίες αντικατέστησαν στη Σοβιετική Ένωση την «αστική» τσαρική Αστυνομία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.

(2) Παραστρατιωτική «Ταξιαρχία Αζόφ»

Μια από τις κατηγορίες της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας σήμερα είναι η δράση εθνικιστικών, ακροδεξιών, εθνικοσοσιαλιστικών και ναζιστικών οργανώσεων, κομμάτων και παραστρατιωτικών σχηματισμών, που αναδύθηκαν δυναμικά μέσα από τις κινητοποιήσεις του Euromaidan και του Πολέμου στο Ντονμπάς, που ακολούθησε. Παραδείγματα τέτοιων κινημάτων είναι το κόμμα Svoboda, ο Δεξιός Τομέας (Pravyi Sektor), οι Ουκρανοί Πατριώτες και η Ταξιαρχία Azov. Η τελευταία, που είναι και η πιο προβεβλημένη και οργανωμένη, κατηγορήθηκε για ωμότητες κατά μειονοτήτων στην ανατολική Ουκρανία, μεταξύ αυτών και των Ελλήνων της Μαριούπολης στις ακτές της Αζοφικής Θάλασσας, όπου και εδρεύει.

Μετά το Euromaidan, η Azov οργανώθηκε σε παραστρατιωτική βάση στο πλαίσιο των εθελοντικών Αστυνομικών Περιπόλων Ειδικών Καθηκόντων και μετά διευρύνθηκε σε Σύνταγμα. Τον Μάρτιο του 2014, το Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων, υπό τη νέα ουκρανική κυβέρνηση, επανασύστησε την Εθνική Φρουρά της Ουκρανίας, η οποία απορρόφησε μερικούς από αυτούς τους παραστρατιωτικούς, μεταξύ αυτών και την Ταξιαρχία Αζόφ ως Απόσπασμα Ειδικών Επιχειρήσεων «Azov». Η Azov διατηρεί μέχρι σήμερα τα χαρακτηριστικά λάβαρα, σύμβολα και εμβλήματά της, που παραπέμπουν στην ουκρανική εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία της και έχει κατηγορηθεί για αντισημιτισμό και για σλαβικό νεοπαγανισμό, με προσφορά θυσιών στον θεό Περούν.

Η ουκρανική Εθνική Φρουρά έχει καθεστώς Εθνικής Χωροφυλακής. Με άλλα λόγια, οι παραστρατιωτικοί σχηματισμοί, όπως το Σύνταγμα Αζόφ, χρησιμοποιούνται ως μονάδες άσκησης εσωτερικής, στρατιωτικοποιημένης αστυνόμευσης.

Ενδιαφέρον να σημειωθεί πως το Facebook αποφάσισε, μετά την εισβολή της Ρωσίας, να επιτρέψει προσωρινά την υποστήριξη της Ταξιαρχίας Αζόφ στην πλατφόρμα, παρά το ότι την είχε προηγουμένως τοποθετήσει στη λίστα Επικίνδυνων Ατόμων και Οργανισμών και υλικό που αναρτούσαν χρήστες γι’ αυτήν διαγραφόταν ως νεοναζιστικό. Ο λόγος αυτής της εξαίρεσης είναι το γεγονός ότι πολεμούν τη Ρωσία και είναι συστατικό μέρος της επίσημης ουκρανικής Εθνικής Φρουράς.

(3) Αυτόνομη ρωσική αστυνόμευση σε Ντονμπάς & Κριμαία

Αμέσως μετά την πτώση του Yanukovych, δύο επαρχίες της Ουκρανίας στην περιοχή του Ντονμπάς κήρυξαν μονομερή ανεξαρτησία, μετά από φιλορωσικές διαδηλώσεις κατά της νέας ουκρανικής κυβέρνησης. Πρόκειται για τη «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντόνετσκ» και τη «Λαϊκή Δημοκρατία του Λουχάνσκ», οι οποίες αποτελούσαν αυτόνομες πολιτείες (oblast) από την εποχή της Ουκρανικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. Είναι αυτά τα δύο κρατίδια που αναγνώρισε μονομερώς και η Ρωσία στις 21 Φεβρουαρίου του 2022, λίγο πριν από την έναρξη της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης». Σε όλο αυτό το μεσοδιάστημα που μαινόταν ο Πόλεμος στο Ντονμπάς, η ουκρανική κυβέρνηση διεξήγε στρατιωτικές «αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις» και η Ρωσία στήριζε μέσα από μια «υβριδική προσέγγιση» τους ρωσόφωνους, ενισχύοντας μια πλειάδα φιλορωσικών παραστρατιωτικών σχηματισμών εθελοντών και πολιτοφυλάκων.

Όπως συμβαίνει σε κάθε περίπτωση κράτους, αναγνωρισμένου ή όχι, για να θεωρείται ως τέτοιο πρέπει να κατέχει κάποιας μορφής «μονοπώλιο της βίας». Δηλαδή, να μπορεί να ασκεί νόμιμο (ή έστω νομιμοποιημένο) ένοπλο φυσικό έλεγχο εντός της δικαιοδοσίας του και να μπορεί να προστατεύει τα σύνορά του. Χονδρικά, αυτές τις αρμοδιότητες ασκούν τα Σώματα Ασφαλείας και οι Ένοπλες Δυνάμεις.

Σε Ντόνετσκ και Λουχάνσκ, όπου καταλήφθηκαν οι αστυνομικοί σταθμοί και τα κτήρια του Υπουργείου Εσωτερικών, δημιουργήθηκαν νέες αποσχιστικές αστυνομικές δυνάμεις που δεν αναγνωρίζουν την κυβέρνηση του Κιέβου. Τόσο στον Ντονμπάς, όσο και στην Κριμαία, υπάρχει καχυποψία για πληροφοριοδότες των Ουκρανών. Την ίδια στιγμή, η επίσημη Εθνική Αστυνομία του Κιέβου διατηρεί αντίστοιχες αστυνομικές δυνάμεις, οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν λάβει εκπαίδευση και υποστήριξη από την ΕΕ, τον ΟΑΣΕ και τις ΗΠΑ. Τον Δεκέμβριο του 2019, το Εφετείο του Κιέβου αποφάσισε την αποφυλάκιση πρώην αξιωματικών της Berkut, που έδρασαν κατά των διαδηλωτών το 2014. Ουκρανοί εθνικιστές ενοχλήθηκαν με την απόφαση, καθώς οι αστυνομικοί θα ανταλλάσσονταν με αιχμαλώτους που βρίσκονταν σε Ντόνετσκ και Λουχάνσκ.

Στην Κριμαία, τα τοπικά κλιμάκια των ειδικών δυνάμεων Berkut, καθώς και άλλες μονάδες της ουκρανικής Militsiya της χερσονήσου που αυτομόλησαν στη Ρωσία το 2014, εντάχθηκαν στην νέα αποσχιστική διακυβέρνηση και μετέπειτα στη Ρωσία.

(4) Ουκρανική αστυνομική αντίσταση

Τέλος, σε έναν πόλεμο, η Αστυνομία πάντοτε καλείται να αναλάβει αυξημένα στρατιωτικά καθήκοντα, όπως η παρεμπόδιση εκμετάλλευσης του χάους από εγκληματικά στοιχεία που προβαίνουν σε ληστείες, διαρρήξεις, πλιάτσικο και άλλες έκνομες ενέργειες. Πέραν αυτού, καλούνται να αντιμετωπίσουν διείσδυση πρακτόρων του εχθρού και εν υπνώσει πυρήνων του, καθήκοντα αντικατασκοπίας και εντοπισμού πληροφοριοδοτών μεταξύ του πληθυσμού, εξουδετέρωσης δολιοφθορέων και, σε πολλές περιπτώσεις, συμμετοχής σε συμβατικές μάχες με τις δυνάμεις του εχθρού, παρά τω πλευρώ στρατού, εθνοφυλάκων και πολιτοφυλακής. Στα τέλη Ιανουαρίου 2022, και πριν από τη ρωσική εισβολή, η ουκρανική Αστυνομία ανακοίνωσε ότι συνέλαβε μια ομάδα διαδηλωτών που σχεδίαζαν μαζικές διαδηλώσεις σε πολλές πόλεις, περιλαμβανομένου του Κιέβου, με στόχο την πρόκληση βίαιων συγκρούσεων μαζί της για αποσταθεροποίηση της χώρας. Στον πόλεμο που μαίνεται αυτήν τη στιγμή, έχουν καταγραφεί πολλά τέτοια περιστατικά και γενικά επικρατεί καχυποψία.

Στον διεθνή Τύπο αναφέρεται πως μαίνεται ένα άγριο κυνηγητό στο Κίεβο, όπου η ουκρανική αντικατασκοπίας της USS αναζητεί ομάδες των ρωσικών ειδικών δυνάμεων Spetsnaz, και ιδιαίτερα της μονάδας Zaslon, που στόχο έχουν την εξουδετέρωση ή σύλληψη της ουκρανικής πολιτικής ηγεσίας. Με την απαγόρευση της κυκλοφορίας στο Κίεβο, επισημαίνονται πιο εύκολα από περιπόλους Αστυνομίας, πολιτοφυλακών και στρατού μικρές ομάδες Ρώσων που επιχειρούν να δράσουν πίσω από τις εχθρικές γραμμές.

Η ουκρανική Εθνική Αστυνομία, καθώς και πολίτες εθελοντές, χρησιμοποιούν ευρέως τα ΜΚΔ (μέσα κοινωνικής δικτύωσης) για να προβάλουν τις συλλήψεις και τον εντοπισμό Ρώσων σαμποτέρ ή πληροφοριοδοτών της Ρωσίας. Για παράδειγμα, τους δείχνουν δεμένους και ακινητοποιημένους, ή τους αναγκάζουν να μιλήσουν στην κάμερα και να αποκαλύψουν δημόσια τους σκοπούς τους. Αυτές οι πληροφοριακές ενέργειες που διαπομπεύουν τους συλληφθέντες έχουν διπλό όφελος για την ουκρανική πλευρά. Από τη μια στοχεύουν να πλήξουν το γόητρο και το ηθικό των Ρώσων. Από την άλλη, μέσα από τον εξευτελισμό των πληροφοριοδοτών, θέλουν να αποθαρρύνουν παρόμοιες ενέργειες από φιλορώσους Ουκρανούς.

Έχουν επίσης εμφανιστεί περιπτώσεις αυτοδικίας, με άτομα που πιάστηκαν επ’ αυτοφώρω να κλέβουν την ώρα που η χώρα δεχόταν επίθεση, να τους κατεβάζουν τα παντελόνια και να τους δένουν με κολλητικές ταινίες πάνω σε πασσάλους της ηλεκτρικής, σε δημόσια θέα, για παραδειγματισμό και έπειτα να δημοσιεύουν τις φωτογραφίες στα ΜΚΔ. Η ουκρανική Αστυνομία φροντίζει επίσης να δημοσιοποιεί περιστατικά σύλληψης ατόμων που εκμεταλλεύονται το πολεμικό κλίμα για αισχροκέρδεια και πλιάτσικο.

* Αστυνομικές Σπουδές, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 06/03/2022, στήλη «Άμυνας & Ασφάλειας Αφηγήματα».)