Η «Λύρα» του Αιγαίου και η Ελληνικότητα της Καινοτομίας

Όμηρος, Αριστοτέλης, Πυθαγόρας, Αρχιμήδης, Οδυσσέας Ελύτης, Γιώργος Σεφέρης, Αϊνστάιν, Έντισον, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μότσαρτ, Θεόδουλος Καλλίνικος, Βασίλης Μιχαηλίδης, Πιερής Ζαρμάς, Κυριάκος Πλησής, Κυριάκος Ακαθιώτης. Η λυρική ποίηση ‘γεννήθηκε’ στο Αιγαίο, η δημιουργική αναλογική σκέψη διαμορφώθηκε στις χορδές της ποντιακής και της κρητικής λύρας. Η αναλογία είναι ουσιώδης για τον τρόπο που γνωρίζει, ανακαλύπτει και δημιουργεί ο άνθρωπος. Με τη βοήθειά της υπερβαίνουμε νοερά το φράγμα που υπάρχει μεταξύ διαφορετικών επιστημών, τεχνών ή εμπειριών.

Κάθε επιστημονική θεωρία δομείται από επιστήμονες - ανθρώπους που απαραίτητα χρησιμοποιούν τα εργαλεία του ανθρώπινου νου. Ένα από αυτά τα εργαλεία είναι η εννοιολογική μεταφορά. Η αναλογία είναι ουσιώδης στη μεταφορά· βασίζεται στην πολυμορφία και στην ενότητα της ανθρώπινης σκέψης και της ανθρώπινης φύσης, καθώς επίσης και στη διαφορετικότητα και στη διασύνδεση των όντων μέσα στον κόσμο. Η ενότητα της αναλογίας υπερβαίνει την ενότητα του ατόμου, του είδους και του γένους.

Η αναλογία είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει τη δομή της σκέψης στη διφυή αντιμετώπιση της ενότητας και της πολλαπλότητας, στις δίδυμες προσεγγίσεις της ανάλυσης και της σύνθεσης. Ο Αριστοτέλης σαφώς αντιλήφθηκε τη σημασία της ανάλυσης και της σύνθεσης, σύμφωνα με την οποία τα αίτια όλων των πραγμάτων είναι τα ίδια κατ’ αναλογίαν.

Η ιδιοφυΐα της ποιητικής μεταφοράς συνίσταται ακριβώς στην αναγνώριση βαθιών και κρυμμένων ομοιοτήτων. Οι επιτυχημένες μεταφορές, όπως εκείνες του Ομήρου, κατορθώνουν να δημιουργήσουν νέα μάθηση και γνώση. Η συνεχής πρόκληση για τον ποιητή και για τον φιλόσοφο είναι να εκφράσουν το άπιαστο μυστήριο της πραγματικότητας: ο φιλόσοφος να το αρθρώσει εννοιολογικά, ενώ ο ποιητής να το δηλώσει φαντασιακά, χρησιμοποιώντας μεταφορές, σύμβολα και εικόνες. Στη μεταφορά ο ποιητής εξεικονίζει πώς η φύση ‘μιμείται’, τρόπον τινά, τον εαυτό της, επαναλαμβάνοντας σε ένα πλήθος ατομικών περιπτώσεων, η καθεμιά από τις οποίες επιδεικνύει με ανάλογο τρόπο τα θαύματα της φύσης.

Οι γήινες έγχορδες αρμονίες, που μπορούν να ακουστούν, ενέπνευσαν τους Πυθαγόρειους να εξαγάγουν κατ’ αναλογίαν για τις ουράνιες αρμονίες, που δεν μπορούν να ακουστούν. Αυτό το είδος προσέγγισης, της διαμόρφωσης ενός γενικού νόμου κατ’ αναλογίαν με κάτι ειδικό, αποτελεί κοινή πρακτική στην επιστήμη. Η ανθρώπινη δημιουργική διαδικασία μιμείται τη διαδικασία ανάπτυξης της φύσης.

Η θεωρία χορδών και η θεωρία-Μ βασίζονται στην απλή και γοητευτική ιδέα ότι η συνταρακτική ποικιλία υποατομικών σωματιδίων που συνθέτει το σύμπαν είναι σαν τις νότες που μπορούν να παιχτούν σε μια χορδή βιολιού, ή σε μια μεμβράνη όπως του τυμπάνου. Το σύμπαν ολόκληρο είναι μια συμφωνία εγχόρδων. Και ο ‘θεϊκός νους’, για τον οποίο έγραφε ο Αϊνστάιν, είναι η κοσμική μουσική που αντηχεί ώς τα πέρατα του υπερχώρου. Στο βιβλίο του ‘Οι αρμονίες του κόσμου’, ο Kepler έγραψε: ‘Οι ουράνιες κινήσεις δεν είναι παρά ένα συνεχές τραγούδι για πολλές φωνές, προσλήψιμο από το νου, όχι από το αφτί ’.

Ένας σαιξπηρικός κριτικός έχει εκφράσει τις βαθιές υποδηλώσεις της μεταφοράς ως ακολούθως: ‘Πιστεύω ότι η αναλογία -η ομοιότητα ανάμεσα σε ανόμοια πράγματα, η οποία θεμελιώνει τη δυνατότητα και την πραγματικότητα της μεταφοράς- κρατά εντός της το ίδιο το μυστικό του σύμπαντος’. Η μεταφορά ξεπερνά τα όρια, τις κατηγορίες και τα είδη μέσα από την απρόσμενη ανακάλυψη κρυμμένων ομοιοτήτων.

Η λυρική ποίηση ‘γεννήθηκε’ στο Αιγαίο, η δημιουργική αναλογική σκέψη διαμορφώθηκε στις χιλιάδες στίχους των ομηρικών επών και τις χορδές της ποντιακής και της κρητικής λύρας.

Η Μεταφορά είναι ένα είδος χάρτη – μπορεί να είναι το μόνο που έχουμε όταν μπαίνουμε για πρώτη φορά σε μια περιοχή χαμένη στην ομίχλη. Η μεταφορά διακρίνει την ομοιότητα, ανακαλύπτει νέες συνδέσεις, εγκαθιδρύει νέους συσχετισμούς προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο νέα κατανόηση. Μας βοηθά να εμβαθύνουμε σε όσα γνωρίζουμε και παρέχει ένα κώδικα για να προσεγγίσουμε το άγνωστο.

Η εννοιολογική μεταφορά είναι το απόγειο της ικανότητάς μας για συμβολική σκέψη. Ένας τεράστιος αριθμός δημιουργικών ανακαλύψεων είναι αποτέλεσμα του αναλογικού τρόπου σκέψης. Ορισμένες από τις πιο δημιουργικές εξελίξεις προκύπτουν όταν μια ιδέα που δουλεύει καλά σε έναν τομέα μεταφυτεύεται σε άλλον τομέα.

Το παρόν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ασυνήθιστο, σημαδεμένο από γεωλογικά σπάνιους ρυθμούς περιβαλλοντικής αλλαγής και μια μείωση της βιοποικιλότητας παρόμοια με αυτήν των ελασσόνων εξαφανίσεων στο παρελθόν, αν όχι των μαζικών εξαφανίσεων. Μπορούμε να εξαγάγουμε γενικεύσεις σχετικά με το εντυπωσιακό και επαναλαμβανόμενο αρχείο μαζικής εξαφάνισης της Γης; Μια κοινή αιτία αποκλείεται - διαφορετικά συμβάντα σχετίζονται με μετεωρίτες, εποχές παγετώνων και μαζική ηφαιστειότητα. Εκεί που βρίσκουμε κοινό έδαφος είναι ότι σε κάθε περίπτωση, η περιβαλλοντική διαταραχή ήταν γρήγορη.

Περιβαλλοντική αλλαγή

Ο ρυθμός της περιβαλλοντικής αλλαγής ήταν εξίσου σημαντικός με το μέγεθός της. Όταν η περιβαλλοντική αλλαγή είναι βραδεία, οι πληθυσμοί μπορούν να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, όταν όμως είναι ταχεία, η προσαρμογή ενδέχεται να είναι δύσκολη, αφήνοντας τη μετανάστευση ή την εξαφάνιση ως τις μόνες διαθέσιμες επιλογές. Ενώ, ωστόσο, η χρονική κλίμακα της μαζικής εξαφάνισης είναι βραχεία, η αποκατάσταση της ποικιλότητας μπορεί να είναι παρατεταμένη, αφού τα απολιθώματα μάς λένε ότι η ανακάλυψη από μαζικές εξαφανίσεις παίρνει πολύ χρόνο - εκατοντάδες χιλιάδες ή ακόμα και εκατομμύρια χρόνια.

Στο παρελθόν, οι επιστημονικές προβλέψεις για την κλιματική αλλαγή τον εικοστό πρώτο αιώνα μερικές φορές αστόχησαν, αλλά ως επί το πλείστον, αποδεικνύεται, επειδή υποτίμησαν τον ρυθμό της αλλαγής. Εξακολουθούμε να μαθαίνουμε για φαύλους κύκλους, μη γραμμικά φαινόμενα και εκθετικές αλλαγές που είχαν διαφύγει μέχρι σήμερα της προσοχής μας. Η αλλαγή μπορεί να αποδειχτεί ταχύτερη και βαθύτερη απ’ όσο προβλέπουν τα τωρινά γραμμικά μοντέλα. Η πρόκληση της διαφύλαξης του κοινωνικού μας μέλλοντος και της ταυτόχρονης εγγύησης της ασφάλειας ενός φυσικού κόσμου διαμορφωμένου από τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια εξέλιξης είναι τρομακτική, και κάθε χρόνος απραξίας καθιστά αυτό το καθήκον όλο και πιο μεγάλο και επιτακτικό.

Όπως σημειώνει ο Νομπελίστας Daniel Kahneman, ‘Είμαστε πολύ έμπειροι σε έναν κόσμο λίγο ή πολύ γραμμικό. Η εκθετική αύξηση είναι πράγματι κάτι διαφορετικό. Δεν είμαστε εξοπλισμένοι γι’ αυτό - είναι σχεδόν αδύνατο να συλλάβουμε εκθετικά φαινόμενα. Όταν ο γραμμικός κόσμος αντιμετωπίζει μια εκθετική αλλαγή δεν μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα (όπως μας έδειξε και η πανδημία)’.

Χρειάζονται νέα, δυναμικά εργαλεία και μη γραμμικά μοντέλα για να αντιμετωπιστούν οι πολύμορφες προκλήσεις και η εκθετική αύξηση της πίεσης που ασκείται στο περιβάλλον.

Οι ρίζες της μη γραμμικής σκέψης απλώνονται από το Αιγαίο και τη μυκηναϊκή προϊστορία στις αρχαίες πόλεις Μακαρία και Αφροδίσιο στη βόρεια ακτή της Κύπρου. Οι κάτοικοι των κωμοπόλεων της Ακανθούς (στους βόρειους πρόποδες της οροσειράς του Πενταδάκτυλου) και του Λευκονοίκου (της άτυπης πρωτεύουσας της πεδιάδας της Μεσαορίας στη νότια πλευρά της οροσειράς) στις κατεχόμενες από την Τουρκία περιοχές του νησιού, επέδειξαν αξιοθαύμαστα επιτεύγματα σε όλους τους τομείς, αναπτύσσοντας μαζικές καινοτομίες κατά την περίοδο 1900 έως 1974. Η εύφορη γη, η απεραντοσύνη του τοπίου, τα αλαργινά μονοπάτια που συνδέουν τα εκατοντάδες τοπωνύμια, η πλούσια ιστορική κληρονομιά, η συνδυαστική δυνατότητα, το μωσαϊκό τοπίων και οικοτόπων, ο ενδημισμός, οι αντιθέσεις, η αρμονία, η σπάνια ομορφιά της φύσης και οι περιβαλλοντικές πιέσεις, άφησαν το αποτύπωμά τους στην ποικιλία της ζωής σε όλα της τα επίπεδα - από τα γονίδια στα οικοσυστήματα.

Ο Έντμουντ Φελπς (Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών 2006), στο βιβλίο του ‘Πρόοδος για Όλους - Πώς η Καινοτομία Από τα Κάτω Δημιουργεί Θέσεις Εργασίας, Προκλήσεις και Αλλαγή’ αναφέρει: ‘Η ευημερία σε εθνική κλίμακα -η πρόοδος για όλους- προέρχεται από την ευρεία συμμετοχή των ανθρώπων στις διαδικασίες της καινοτομίας: τη σύλληψη, την ανάπτυξη και τη διάδοση καινούργιων μεθόδων και προϊόντων - εγχώρια καινοτομία από τα κάτω (μαζικές καινοτομίες)’.

Η αειφόρος ανάπτυξη συνδέεται στενά με τη διαδικασία της τοπικής - ενδογενούς ή ‘εκ των κάτω’ ανάπτυξης, τη δημιουργία νέων ευκαιριών και νέων ποιοτικών θέσεων εργασίας, την προσέλκυση επενδύσεων και το μάρκετινγκ του Τόπου (Place Branding) διεθνώς. Στην προσπάθεια αυτή, τόσο οι Δήμοι / Κοινότητες όσο και η Εκκλησία μπορούν να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο, σε συνεργασία με όλους τους εταίρους της καινοτομίας, προωθώντας δράσεις και προγράμματα κοινωνικής καινοτομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας σε τοπικό ενοριακό και περιφερειακό επίπεδο.

Έχω αναπτύξει ένα νέο δυναμικό Μοντέλο Καινοτομίας, το οποίο μπορεί να ενισχύσει την ικανότητα δημιουργίας ανθεκτικών καινοτομιών. Το πρωτοποριακό αυτό εργαλείο μπορεί να εφαρμοστεί σε όλους τους τομείς και σε όλα τα επίπεδα, κλίμακες και μεγέθη: Δημόσια Διοίκηση, Επιχειρήσεις (startups και μεγάλες εταιρείες), Ακαδημαϊκά Ιδρύματα, Ένοπλες Δυνάμεις. Η βασική αρχή του νέου αυτού Υποδείγματος Καινοτομίας -παρουσιάζεται αναλυτικά σε ένα πρακτικό Εγχειρίδιο- είναι ο εντοπισμός και αξιοποίηση των θετικών ασυμμετριών (ευκαιριών) και η αποφυγή των αρνητικών ασυμμετριών (κινδύνων).