Το σιωπηρό έγκλημα της κακοποίησης ηλικιωμένων

Η μεταχείριση ενός λαού προς τους ηλικιωμένους του δείχνει την ποιότητά του. Περιστατικά κακοποίησης ηλικιωμένων, ανήμπορων και ανυπεράσπιστων ανθρώπων μόνο πόνο και θλίψη προκαλούν, όταν και εφόσον γίνουν αντιληπτά. Διότι τις περισσότερες φορές παραμένουν καλά κρυμμένα πίσω από κλειστές πόρτες. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), μόνο το 5% των ηλικιωμένων που έχουν υποστεί οποιαδήποτε μορφή κακοποίησης έχoυν καταγγελθεί, ενώ το ποσοστό των καταγεγραμμένων θυμάτων ανέρχεται γύρω στο 16%, παγκοσμίως. Σκοτεινοί αριθμοί, οι οποίοι εμποδίζουν την καταγραφή των πραγματικών περιστατικών, λόγω του φόβου που νιώθουν οι ηλικιωμένοι στα χέρια των φροντιστών ή των συγγενών τους.

Ωστόσο, φως και ελπίδα έρχεται να δώσει το νομοσχέδιο για τη ρύθμιση και την εποπτεία των στεγών ηλικιωμένων, το οποίο βρίσκεται «στα τελικά του στάδια για την ολοκλήρωσή του», όπως αναφέρει στη «Σ» η Υφυπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας Αναστασία Ανθούση. Σύμφωνα με την κ. Ανθούση, το νομοσχέδιο προνοεί «να μπουν διοικητικά πρόστιμα σε συνεργασία με τη Νομική Υπηρεσία και να ασκούνται αυστηρότεροι έλεγχοι στους οίκους ευγηρίας». Όπως εξηγεί, «προτιμούμε να δώσουμε προτεραιότητα στους ελέγχους, περιοδικούς και έκτακτους, οι οποίοι αναμένεται να επικαιροποιηθούν».

Σύμφωνα με την κ. Ανθούση, συνολικά παγκυπρίως λειτουργούν δύο ή τρεις δημόσιοι οίκοι ευγηρίας σε Λεμεσό και Λάρνακα, οι οποίοι ωστόσο δεν κάνουν νέες εισαγωγές ηλικιωμένων. «Οι ένοικοι μένουν μια ζωή εκεί και για κοινωνικούς λόγους δεν θέλουμε να τους μεταφέρουμε σε άλλο μέρος, όπως είναι για παράδειγμα η περίπτωση με δύο αδέρφια στη Λεμεσό». Ερωτηθείσα για το στάδιο, στο οποίο βρίσκεται η διαδικασία για το κόκκινο κουμπί επείγουσας ανάγκης των ηλικιωμένων, η κα Ανθούση απαντά ότι «έχουν αποσταλεί οι προδιαγραφές προς το Υπουργείο Εργασίας και το Υφυπουργείο Καινοτομίας. Σκοπός είναι να μην υπάρχουν πολλά τηλεφωνικά κέντρα και να αποφευχθεί ο κατακερματισμός εργασίας», συμπληρώνει.

Οι προδιαγραφές για το κόκκινο κουμπί

Όπως αναφέρει στη «Σ» ο Υφυπουργός Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής, Κυριάκος Κόκκινος, αναμένεται να συζητηθούν οι λειτουργικές και τεχνικές προδιαγραφές για το κόκκινο κουμπί, ώστε να παρθεί η τελική απόφαση για τις λειτουργίες και τη μορφή του. «Έχουν σχεδιαστεί οι λειτουργικές και τεχνικές προδιαγραφές για την προκήρυξη και μένουν να συζητηθούν οι λεπτομέρειες το συντομότερο». Ερωτηθείς για πώς θα είναι η μορφή της υπηρεσίας, ο κ. Κόκκινος απαντά ότι «μπορεί να είναι είτε σαν κολιέ, το οποίο ενεργοποιείται πιο εύκολα, είτε σαν βραχιόλι ή ακόμη και σαν δαχτυλίδι, με ζωντανές μετρήσεις του οργανισμού, όπως πίεση ή και καρδιά, και να στέλνει σήμα».

Όπως διευκρινίζει, «πρέπει να συμφωνηθούν, εάν για παράδειγμα, θα καλύπτει πρόγραμμα ανίχνευσης της τοποθεσίας (gps) σε περίπτωση που ο ηλικιωμένος πάσχει από άνοια, αν θα υπάρχουν στοιχεία, τα οποία κατά την πτώση του ηλικιωμένου θα εκπέμπει σήμα βοήθειας (alert) ή θα πρέπει να ειδοποιεί ο ίδιος ο ηλικιωμένος, κάτι που σε περίπτωση πτώσης δεν θα είναι εφικτό». Όπως εξηγεί, «χρειάζεται διαφορετική τεχνολογία σε κάθε περίπτωση, τόσο με το σύστημα όσο και με το τεχνικό κομμάτι, όπως για παράδειγμα εάν θα γίνεται μόνο με παρέμβαση των πολιτών στο σπίτι μέσα ή εάν θα επικοινωνεί μέσω κάρτας sim, wifi ή bluetooth». Σύμφωνα με τον κ. Κόκκινο, «το Υφυπουργείο Καινοτομίας σε συνεργασία με το Υφυπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας και το Υπουργείο Εργασίας βρίσκονται στο τελικό στάδιο και εξετάζουν τα παραπάνω, ώστε να αποφασίσουν ποια θα υλοποιήσουν».

Μορφές κακοποίησης

Την αναγκαιότητα για αυστηρότερο έλεγχο στις στέγες ηλικιωμένων εξηγεί στη «Σ» ο πρόεδρος του Παρατηρητηρίου Τρίτης Ηλικίας Κύπρου, Δήμος Αντωνίου. Όπως σημειώνει ο κ. Αντωνίου, «δεν υπάρχουν ποσοστά καταγγελιών της κακοποίησης, καθώς κυριαρχεί ο φόβος για στιγματισμό και για εκδικητικές συμπεριφορές». Ωστόσο, «υπάρχει υποψία ότι παγκοσμίως κακοποιείται το 20 - 25% των ηλικιωμένων», γι’ αυτό και είναι σημαντική η εύρεση εργαλείων αναγνώρισης της κακοποίησης, η οποία παίρνει διάφορες διαστάσεις.

Η μορφή της κακοποίησης των ηλικιωμένων μπορεί να είναι λεκτική, ψυχολογική, οικονομική, σωματική ή και σεξουαλική, εξηγεί ο κ. Αντωνίου. Επίσης, προσθέτει ότι μπορεί να γίνεται και μέσω της παραμέλησης, δηλαδή «να μην παρέχουν τα φάρμακα στον ηλικιωμένο, να μην του επιτρέπουν να κοινωνικοποιείται ή να δει τα εγγόνια του, να του στερούν την ελευθερία του, να του φωνάζουν, να μην τον ταΐζουν, να μην τον περιποιούνται, να μην τον λούζουν, να σβήνουν πάνω στο σώμα του τσιγάρα, να τον αφήνουν ατημέλητο, να λείπουν τούφες από τα μαλλιά του, να εμφανίζει έλλειψη βάρους, εκδορές, μώλωπες», τονίζοντας ότι «υπάρχουν τα σημάδια και είναι εκεί, αρκεί να τα αναγνωρίζει η κοινωνία και να τα καταγγέλλουν».

Ωστόσο, όπως υπογραμμίζει ο κ. Αντωνίου, «υπάρχουν μορφές κακοποίησης, τις οποίες δεν μπορείς να αποδείξεις, όπως είναι οι βρισιές. Οποιαδήποτε μορφή κακοποίησης μπορεί να γίνει είτε από συγγενείς είτε από οικιακούς βοηθούς και οι λόγοι είναι διάφοροι. Μπορεί να γίνεται για να του πάρουν τη σύνταξη ή το σπίτι και μετά να τον πετάξουν έξω. Σκληρές είναι και οι περιπτώσεις παιδιών, τα οποία κακοποιούν τους ηλικιωμένους γονείς τους για ν’ αγοράσουν ναρκωτικά», συμπληρώνει.

Το προφίλ του δράστη και του θύματος

Σύμφωνα με τον κ. Αντωνίου, τα περισσότερα περιστατικά καταγράφονται σε «αστικές περιοχές», καθώς «στα χωριά είναι πιο κλειστές οι κοινωνίες». Όπως εξηγεί, «οι ηλικιωμένοι με άνοια είναι τα συχνότερα θύματα, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις υπόκεινται και σε σεξουαλική κακοποίηση από τους φροντιστές τους». Όπως προσθέτει, «τα περισσότερα περιστατικά κακοποίησης καταγράφονται στα σπίτια, ενώ οι γυναίκες είναι εκείνες που θα το καταγγείλουν συχνότερα έστω και ανώνυμα, σε σύγκριση με τους άντρες». Παρόλα αυτά, «υπάρχουν περιπτώσεις, όπου δίνουμε ραντεβού για να πάμε στην Αστυνομία να καταγγείλουμε το περιστατικό και τελευταία στιγμή δεν έρχονται. Τα θύματα έχουν αδύναμο χαρακτήρα, είναι καλοσυνάτες, δεν θέλουν να στιγματιστούν και γι’ αυτόν τον λόγο είναι τα εύκολα θύματα».

Αναφορικά με τους δράστες, ο κ. Αντωνίου εξηγεί ότι είναι «χρήστες ναρκωτικών, οι οποίοι έχουν φθάσει και στο σημείο να σκοτώσουν τον πατέρα τους για τα χρήματα, παιδιά με οικονομικές δυσκολίες, τα οποία εκμεταλλεύονται τους γονείς τους για οικονομικό όφελος. Στην περίπτωση των οικιακών φροντιστών, οι περισσότεροι δεν είναι καταρτισμένοι, ενώ κάποιοι νιώθουν ευχαρίστηση όταν κακοποιούν έναν ανήμπορο ηλικιωμένο στο καρότσι».

Σύμφωνα με ανακοίνωση του Παρατηρητηρίου Τρίτης Ηλικίας, η κακοποίηση, κακομεταχείριση ή εκμετάλλευση ηλικιωμένου περιλαμβάνει οποιαδήποτε ενσυνείδητη, σκόπιμη ενέργεια που προκαλεί βλάβη ή σοβαρό κίνδυνο πρόκλησης βλάβης σε ένα ηλικιωμένο άτομο στον σωματικό, ψυχoσυναισθηματικό ή οικονομικό τομέα. «H σωματική, συναισθηματική, σεξουαλική κακοποίηση, η εκμετάλλευση, η παραμέληση και η εγκατάλειψη ηλικιωμένων αποτελούν καταδικαστέες πράξεις, που θα πρέπει να καταγγέλλονται και όχι να αποσιωπώνται. Το κοινό χρειάζεται να μπορεί να αναγνωρίζει σημάδια τα οποία δημιουργούν υποψίες για κακοποίηση. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται όχι μόνο τα σωματικά σημάδια (μώλωπες, τραυματισμοί, καψίματα κ.ά.) αλλά και οι απότομες συνήθως αλλαγές στη συμπεριφορά του ηλικιωμένου (θλίψη, σύγχυση, εσωστρέφεια, απομόνωση, απόσυρση από τη ζωή)».

Σοβαρό ανθρωπιστικό πρόβλημα

Τη σπουδαιότητα του συστηματικού αιφνίδιου ελέγχου και τη βελτίωση της νομοθεσίας στα γηροκομεία τονίζει στη «Σ» και ο Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Κυπρίων Συνταξιούχων (ΕΚΥΣΥ), Κώστας Σκαρπάρης. Όπως υπογραμμίζει, «δεν γίνεται σωστός έλεγχος στα γηροκομεία και οι συνθήκες λειτουργίας χρειάζονται βελτίωση». Συγκεκριμένα, ο κ. Σκαρπάρης προτείνει να ρυθμιστούν οι «προδιαγραφές λειτουργίας των οίκων ευγηρίας και να υπάρχουν αξιοπρεπείς υποδομές με τα κατάλληλα υλικά, χωρίς να υπερθερμαίνεται ο χώρος, όπως συνέβη παλιότερα, όταν οι υπεύθυνοι έκαναν οικονομία στον κλιματισμό, με αποτέλεσμα οι ηλικιωμένοι να δεινοπαθούν στον χώρο όπου διέμεναν και περιβάλλονταν από τζαμαρία».

Επίσης, εισηγείται να γίνεται «εκπαίδευση του προσωπικού, καθώς οι οικιακές βοηθοί έχουν προβλήματα στην επικοινωνία λόγω της γλώσσας, αλλά και στη συμπεριφορά τους, με περιπτώσεις όπου έδεναν τους ηλικιωμένους σε καρέκλες για να μη φύγουν λόγω της άνοιας». Επίσης, «η σύνταξη των χαμηλοσυνταξιούχων, κάτω από το όριο της φτώχιας, επηρεάζει τις συνθήκες ζωής, την υγεία και τη ζωή των ηλικιωμένων, καθώς τα χρήματα δεν αρκούν για τη φροντίδα τους, με αποτέλεσμα, για παράδειγμα, να τους παρέχεται λίγη θέρμανση», υπογραμμίζει. Κληθείς να σχολιάσει, επισημαίνει ότι «η κακοποίηση συμβαίνει είτε στο σπίτι είτε στο γηροκομείο από άτομα που είναι δίπλα τους, αλλά δεν το καταγγέλλουν γιατί φοβούνται τα επακόλουθα, ενώ στην Κύπρο αυτοί οι λίγοι που προβαίνουν σε καταγγελίες επιμένουν να παραμένουν ανώνυμοι».

Σύμφωνα με ανακοίνωση της ΕΚΥΣΥ, «ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το διεθνές δίκτυο για την πρόληψη της κακοποίησης των ηλικιωμένων έχουν αναγνωρίσει την κακοποίηση ηλικιωμένων ως ένα σημαντικό παγκόσμιο πρόβλημα, το οποίο έχει παραμεληθεί και τείνει ακόμη και σήμερα να αποσιωπάται». Τα στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών αναδεικνύουν ότι «άτομα ηλικίας 60 ετών και άνω παρουσίασαν κάποια μορφή κακοποίησης, τα ποσοστά κακοποίησης ηλικιωμένων είναι υψηλά σε ιδρύματα όπως γηροκομεία και εγκαταστάσεις μακροχρόνιας περίθαλψης, τα ποσοστά κακοποίησης ηλικιωμένων αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού, η κακοποίηση ηλικιωμένων μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρούς σωματικούς τραυματισμούς και μακροχρόνιες ψυχολογικές συνέπειες, ενώ η κακοποίηση ηλικιωμένων προβλέπεται να αυξηθεί».

Ζήτημα δημόσιας υγείας

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ένα στα δέκα άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών έχουν δεχτεί κακοποίηση, ενώ 90% των περιπτώσεων της κακοποίησης ασκούνται από άτομα του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Σε δελτίο Τύπου το Τμήμα Νοσηλευτικής του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) σημειώνει ότι «στόχος είναι να δοθεί μια ευκαιρία στις κοινότητες, παγκοσμίως, να ασχοληθούν με το συγκεκριμένο θέμα, να προβληματιστούν και μέσω της κατάλληλης ενημέρωσης να κατανοήσουν την κατάσταση των ηλικιωμένων που υφίστανται κακοποίηση, καθώς και να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση σχετικά με τις πολιτιστικές, κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές διαδικασίες που τους επηρεάζουν».

Το Διεθνές Σχέδιο Δράσης των Ηνωμένων Εθνών αναγνωρίζει τη σημασία της κακοποίησης ηλικιωμένων ως ζήτημα δημόσιας υγείας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων και παροτρύνει τα άτομα, τους οργανισμούς και τις κοινότητες να προωθήσουν δράσεις για την ευαισθητοποίηση σχετικά με την κακοποίηση, την παραμέληση και την εκμετάλλευση των ηλικιωμένων.