Η πτώση της Αμμοχώστου – Η τελευταία πράξη του Αττίλα

Τα αίτια της πτώσης της Αμμοχώστου τη 15η Αυγούστου του 1974 αποτελούν πάντα πεδίο διαλόγου, όταν έρχεται η πόλη στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Μελετώντας τη βιβλιογραφία και συνομιλώντας με τους τελευταίους υπερασπιστές της πόλης καταλαβαίνει κανείς τις πραγματικές συνθήκες που επέφεραν τελικά την κατάληψή της από τον Αττίλα.

Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που, εύκολα και ανώδυνα, με πεφωτισμένο ύφος, 48 χρόνια μετά, εξάγουν το προκλητικό συμπέρασμα, ότι οι Αμμοχωστιανοί «έτρεξαν να φύγουν και εγκατέλειψαν αμαχητί την πόλη τους». Η υπεραπλουστευμένη αυτή άποψη αγνοεί, βεβαίως, μια σειρά άλλων καθοριστικών γεγονότων, ορισμένα εξ αυτών, εκτός των διοικητικών ορίων της Αμμοχώστου.

Η ασφάλεια της πόλης…

Ο πληθυσμός της Αμμοχώστου το 1973 αριθμούσε γύρω στις 43 χιλιάδες μόνιμους κατοίκους, με τις 3 χιλιάδες εξ αυτών να αποτελούν τον τ/κ πληθυσμό. Οι Αμμοχωστιανοί απασχολούνταν κυρίως στους τομείς των υπηρεσιών και του εμπορίου, κάτι που οδήγησε την πόλη σε πρωτοφανή, για τα δεδομένα της εποχής, ανάπτυξη.

Για την Εθνική Φρουρά, υπήρχαν δύο σχέδια που αφορούσαν την Αμμόχωστο και θα ενεργοποιούνταν σε περίπτωση κρίσης. Πρόκειται για το Σχέδιο Αμύνης Κύπρου (ΣΑΚ) «Αφροδίτη», το οποίο προέβλεπε την απόκρουση τουρκικής αεροναυτικής επιθετικής ενέργειας και την απόκρουση της κύριας προσπάθειας των Τούρκων για απόβαση στον κόλπο της Αμμοχώστου, σχέδιο ωστόσο το οποίο ίσχυε και για τους κόλπους της Κερύνειας και της Μόρφου.

Το δεύτερο σχέδιο αφορούσε τους τουρκοκυπριακούς θύλακες. Το Σχέδιο Εσωτερικής Ασφάλειας (ΣΕΑ) «Ήφαιστος» προέβλεπε την ανάληψη της πρωτοβουλίας από την Εθνική Φρουρά, για την εξουδετέρωση των ενόπλων τουρκοκυπριακών ομάδων.

Πέραν αυτού, οι μονάδες με τομέα ευθύνης τους την Αμμόχωστο, ήταν το 336 Τάγμα Εθνοφυλακής, το οποίο αποτελούσε τη βασική και μεγαλύτερη δύναμη της πόλης. Το 336 Τ/Ε, το οποίο επάνδρωναν πάνω από 900 έφεδροι και αξιωματικοί, υπό κανονικές συνθήκες, θα αποτελούσε την κύρια δύναμη αποτροπής των τουρκικών επιθετικών ενεργειών στην Αμμόχωστο.

Στην πόλη της Αμμοχώστου επιχειρούσε επίσης το 201 Τάγμα Πεζικού, με έδρα το σχολείο του Αγίου Λουκά. Το 201 απαρτιζόταν από την 173 μοίρα Πυροβολικού, έναν Λόχο ΟΥΚ και τον Λόχο Διοικήσεως, με δύναμη πάνω από 300 άνδρες. Τομέας ευθύνης του Τάγματος ήταν η περιοχή δυτικά των τειχών της Αμμοχώστου, τα παράλια και το Λιμάνι της πόλης.

Ο νότιος τομέας της νέας πόλης της Αμμοχώστου ήταν ευθύνη του 341 Τάγματος Επιστρατεύσεως. Το Τάγμα διέθετε 3 άρματα μάχης T-34 και 6 πυροβόλα 6 λιβρών, ενώ, κατά τη διάρκεια της εισβολής, ενισχύθηκε με άλλα τμήματα που υποχωρούσαν προς τα νότια και τη Λάρνακα.

Στην πόλη δρούσε επίσης και η Δύναμη της 1ης Ανωτέρας Τακτικής Διοίκησης, με μια Διμοιρία Διοικήσεως, η οποία αποτελείτο κυρίως από εφέδρους και αποτελούσε το Φρουραρχείο της Αμμοχώστου με Διοικητή τον Συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Ζαρκάδα. Η έδρα της 1ης ΑΤΔ ήταν απέναντι από τα τείχη της παλαιάς πόλης, προς τη δυτική κατεύθυνση.

Αυτές ήταν οι κύριες δυνάμεις, που θα καλούνταν να εφαρμόσουν τα σχέδια του ΓΕΕΦ, σε περίπτωση τουρκικής εισβολής.

Η έναρξη της εισβολής

Το βράδυ της 19ης προς την 20ήν Ιουλίου, και αφού προηγήθηκε η επιστράτευση η οποία διατάχθηκε από το ΓΕΕΦ, οι μονάδες της Αμμοχώστου εξήλθαν από τα στρατόπεδά τους και αναπτύχθηκαν στα προβλεπόμενα σημεία, για να προστατευτούν από τους τουρκικούς βομβαρδισμούς.

Τα χαράματα της 21ης, ο 2ος Λόχος του 336 Τ/Ε διατάχθηκε να καταλάβει την τουρκοκυπριακή συνοικία Σακάρια Αμμοχώστου, αλλά, με την εκδήλωση της επίθεσης, οι Τ/κ είχαν ήδη εκκενώσει τη συνοικία και οχυρώθηκαν στην εντός των τειχών πόλη της παλαιάς Αμμοχώστου.

Οι Τ/κ υποχώρησαν προς τα τείχη της πόλης, μετά την επίθεση του 341 Τ/Ε, το οποίο κατέλαβε σημαντικές θέσεις που κατείχαν προηγουμένως οι ένοπλες ομάδες των Τ/κ.

Ενδεικτική της κατάστασης που επικρατούσε στην πόλη είναι η αφήγηση των γεγονότων, από τον νομικό και τότε έφεδρο Ανθυπολοχαγό στη Διμοιρία Διοικήσεως της 1ης ΑΤΔ, Πάνο Ιωαννίδη: «Καταλήφθηκε το τουρκικό πολυβολείο, αιφνιδιάστηκαν οι Τούρκοι από την επίθεση και, υποχωρώντας μέσα στα Τείχη, μετέδωσαν τον πανικό σε ολόκληρη την -για χρόνια- τουρκοκρατούμενη παλαιά πόλη της Αμμοχώστου.

»Οι έφεδροι ζήτησαν ενισχύσεις, εξηγώντας στον Διοικητή Ζαρκάδα ότι «οι πύλες είναι ανοικτές, ο πανικός μεταξύ των Τούρκων διάχυτος και -με λίγους ακόμα μαχητές- η επιχείρηση για κατάληψη της εντός των Τειχών Αμμοχώστου θα είναι νικηφόρα».

»Εξήγησαν επίσης οι έφεδροι στον Διοικητή ότι, “εάν η παλαιά πόλη καταληφθεί και οι Τούρκοι είναι πλέον ανάμεσά μας, ο κίνδυνος για βομβαρδισμό της Αμμοχώστου απομακρύνεται, χωρίς να αποκλείεται και το ενδεχόμενο οι εισβολείς να μη θεωρήσουν πλέον την Αμμόχωστο σαν στόχο προτεραιότητας”.

»Τα εξήγησαν αυτά οι έφεδροι στον Συνταγματάρχη Ζαρκάδα, για να πάρουν την πιο προδοτική διαταγή που ακούστηκε ποτέ από Έλληνα Αξιωματικό:

»”Άμεση υποχώρηση, η κατάληψη της παλαιάς Αμμοχώστου δεν είναι δική σας δουλειά…”».

Στο μεταξύ, ο 2ος Λόχος του 336 Τ/Ε διατάχθηκε να συμπτυχθεί ξανά με το υπόλοιπο Τάγμα, το οποίο το βράδυ της 21ης διατάχθηκε να κινηθεί προς τη Λευκωσία. Έτσι η κατάληψη του τ/κ θύλακος στην Αμμόχωστο δεν επετεύχθη ποτέ και οι Μονάδες που παρέμειναν στην πόλη, πέρασαν, από την επίθεση, στην άμυνα.

Οι αμυνόμενοι πλέον και κάτω από σφοδρούς βομβαρδισμούς της Τουρκικής Αεροπορίας, το 341 Τ/Ε, το 201 ΤΠ και η 1η ΑΤΔ, υποχώρησαν, ανήμποροι να ενεργήσουν όπως θα έπρεπε, στο Δασάκι των Δικαστηρίων και στα γύρω κτήρια.

Το δράμα των εναπομεινασών δυνάμεων της πόλης κορυφώθηκε όταν ο Διοικητής Ζαρκάδας και το επιτελείο του, με το πρόσχημα ότι «όφειλαν να επισκεφθούν το ΓΕΕΦ», εγκατέλειψαν την Αμμόχωστο, αφήνοντας την άμυνά της ακέφαλη.

Όπως αποκαλύπτουν οι μαρτυρίες των ημερών, η 2η φάση της Τουρκικής Εισβολής, για την Αμμόχωστο ξεκίνησε το απόγευμα της 13ης Αυγούστου, με σφοδρούς τουρκικούς βομβαρδισμούς και τις εναπομείνασες δυνάμεις στην πόλη να προσπαθούν να την υπερασπιστούν.

Παράλληλα, οι αναφορές ότι ο Τουρκικός Στρατός βρισκόταν μόλις λίγα χιλιόμετρα από την πόλη πλήθαιναν, ενώ η επικοινωνία με το ΓΕΕΦ, για αποστολή ενισχύσεων, ήταν αδύνατη. Ο άμαχος πληθυσμός της Αμμοχώστου εγκατέλειψε την πόλη, σε δύο φάσεις, κατά την επίτευξη της πρώτης εκεχειρίας την 23η και την 13η Αυγούστου, όταν έσπασε η γραμμή άμυνας της Μιας Μηλιάς στη Λευκωσία.

Για πολλούς, η διάσπαση της αμυντικής γραμμής στη Μια Μηλιά σήμαινε την άμεση πτώση της Αμμοχώστου, αφού ο δρόμος Λευκωσίας - Αμμοχώστου ήταν ορθάνοικτος. Παρ΄ όλα αυτά, οι εχθροπραξίες στην πόλη συνεχίζονταν με τις δυνάμεις του 341 Τ/Ε, του 201 Τ/Π και της 1ης ΑΤΔ, κάτω από τα πυρά της τουρκικής αεροπορίας, να προσπαθούν να περιορίσουν τον τ/κ θύλακο στην εντός των τειχών πόλη.

Ο Υποδιοικητής του 341 Τ/Ε, Λοχαγός Χρίστος Μητσίδης, διηγείται ότι οι δυνάμεις του 201 Τ/Π συμπτύχθηκαν με το Τάγμα του, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τις αποθήκες του Λιμανιού. Ο ίδιος αποκαλύπτει ότι η Διοίκηση της Μονάδας του δεν επικοινωνούσε μαζί του κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών. Η μόνη διαταγή που έλαβε από τον Διοικητή του 201 Τ/Π, τον Αντισυνταγματάρχη Μαρινάκη Αντώνη, ήταν το βράδυ της 15ης να εκπονήσει σχέδιο απαγκιστρώσεως / υποχώρησης από την πόλη προς τη Δερύνεια. Ο Λοχαγός Μητσίδης τον διαβεβαίωσε ότι, αν οι δυνάμεις του ενισχύονταν με ένα ακόμη Τάγμα, από αυτά που υποχωρούσαν από άλλες περιοχές, θα μπορούσε να κρατήσει την περιοχή από τα τείχη, μέχρι τις Βρετανικές Βάσεις.

Η διαταγή, ωστόσο, ήταν αδιαπραγμάτευτη, απαγκίστρωση και υποχώρηση. Τις ίδιες διαταγές έλαβε και η μικρή δύναμη της 1ης ΑΤΔ. Έτσι, το απόγευμα της 15ης η τελευταία διαταγή που έλαβαν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του έφεδρου Ανθυπολοχαγού Πάνου Ιωαννίδη, ήταν «να μαζευτεί ο οπλισμός - Άμεση υποχώρηση - Εγκαταλείπουμε τις θέσεις μας, η Αμμόχωστος χάνεται....».

Ο τότε έφεδρος Ανθυπολοχαγός του 201 Τ/Π και σήμερα Δημοτικός Σύμβουλος Αμμοχώστου, Ανδρέας Μορφίτης, διηγείται ότι «η διαταγή από τον Διοικητή της Μονάδας μας ήταν ξερή, στεγνή και βαρύγδουπη: ‘Μαζέψτε τους στρατιώτες σας και φεύγουμε’. Ούτε καν να αντιδράσω δεν πρόλαβα. Ούτε πως άκουσε την προτροπή μου να πάρουμε μαζί τα λάβαρα από το στρατόπεδο της Μονάδας μας που ήταν 2 – 3 χιλιόμετρα πιο κάτω.

»Εκείνο το απόγευμα της 15ης Αυγούστου μια φάλαγγα στρατιωτών, εφέδρων, πυροβόλων οχημάτων διέσχιζε τις Βρετανικές Βάσεις της Δεκέλειας για να βρει καταφύγιο στη Λάρνακα».

Ο τραγικός επίλογος…

Το δράμα της Αμμοχώστου αποκαλύπτεται και στη Λευκωσία. Ο θρυλικός διοικητής Δημήτριος Αλευρομάγειρος του 336 Τ/Ε, από την Αμμόχωστο, που κλήθηκε να υπερασπιστεί την πρωτεύουσα, διηγείται: «Οι στιγμές ήταν πράγματι δραματικές, γιατί διαπίστωσα ότι η εν τω μεταξύ αναγγελία της -αμαχητί- κατάληψης της ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ από τους Τούρκους επηρέασε αρνητικά τους στρατιώτες του Τάγματος, το μεγαλύτερο ποσοστό των οποίων ήταν από την πόλη και Επαρχία της Αμμοχώστου.

»Ήταν θαύμα το ότι οι Αμμοχωστιανοί στρατιώτες μου, παρά το δράμα των οικογενειών τους στην Αμμόχωστο, στέκονταν εκεί για να μην πάρουν οι Τούρκοι τη Λευκωσία. Και έπεφταν ηρωικά, εδώ! “…και περισσότερη τιμή σάς πρέπει, γιατί γνωρίζατε ότι οι Μήδοι, στο τέλος, θα περάσουν”».

Η πόλη της Αμμοχώστου, παρά την κατά γενική ομολογία άποψη ότι δεν ήταν στα σχέδια των Τούρκων, έπεσε θύμα μιας ευρύτερης διευθέτησης που έλαβεν χώραν εκείνες τις ημέρες. Όλες οι αναφορές και οι μαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι οι διαταγές για υποχώρηση από την πόλη, ναι μεν προήλθαν από επίορκους υψηλόβαθμους αξιωματικούς, ήταν ωστόσο αποτέλεσμα συνεννόησης των εμπλεκομένων μερών.

Σήμερα, μέσα στην πολιτική βαβούρα του Κυπριακού, η Αμμόχωστος, η οποία «πολιορκείται» από τον Τρίτο Αττίλα, περιμένει όλους μας 48 χρόνια μετά να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Ο προσανατολισμός της Εθνικής Στρατηγικής για την Αμμόχωστο, θα πρέπει να έχει ως κεντρικό πυλώνα και βασική προϋπόθεση, την άμεση και χωρίς όρους επιστροφή των νόμιμων κατοίκων της πόλης.