Ξεχασμένα -και μη- πασχαλινά έθιμα στην Κύπρο

Η κατανυκτική Εβδομάδα των Παθών του Χριστού έφθασε, με τη θρησκευτική μας παράδοση να κορυφώνεται όλες αυτές τις ημέρες έως την Κυριακή της Αναστάσεως. Ήθη και έθιμα από τα βάθη των αιώνων αναβιώνουν σε πόλεις και χωριά μέχρι και σήμερα, ενώ κάποια άλλα έχουν ξεχαστεί με το πέρασμα του χρόνου. Όσα γνωρίζουμε από τα τελευταία είναι αυτά που έχουν διασωθεί στα βιβλία ή αναπαράγονται από τα στόματα ανθρώπων της Εκκλησίας και του Πολιτισμού, για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι.

Το βάψιμο των αβγών και οι φλαούνες

Από τα πιο γνωστά πασχαλινά έθιμα είναι το βάψιμο των κόκκινων αβγών και το ψήσιμο των φλαούνων. Σύμφωνα με την παράδοση, το κόκκινο χρώμα συμβολίζει το αίμα του Χριστού που χύθηκε κατά τα μαρτύρια που υπέστη. Το βάψιμο των αβγών γίνεται τη Μεγάλη Πέμπτη, την ημέρα του Μυστικού Δείπνου και συμβολίζει τη γονιμότητα και τη νέα ζωή. Το τσούγκρισμα των κόκκινων αβγών γίνεται μετά την Ανάσταση, αναφωνώντας «Χριστός Ανέστη» και απαντώντας «Αληθώς Ανέστη», και αναπαριστά το σπάσιμο της αμαρτίας και του θανάτου.

Τη δική της εξήγηση έχει και η πασχαλινή φλαούνα. Πρόκειται για ένα παραδοσιακό κυπριακό έδεσμα, το οποίο παρασκευάζεται το Μεγάλο Σάββατο, με στόχο την ομαλή μετάβαση του σώματος από τη σαρανταήμερη νηστεία του Πάσχα στην κατανάλωση μη νηστίσιμων τροφών, όπως είναι το μείγμα τυριών και τα αβγά που περιέχει. Οι φλαούνες ψήνονται στον φούρνο και προσφέρονται στον κόσμο για να καταναλωθούν μετά την Ανάσταση. Αν και η φλαούνα ξεκίνησε να φτιάχνεται στην Κύπρο τον 19ο αιώνα, η ρίζα της λέξης προέρχεται από την αρχαιότητα και συγκεκριμένα από το αρχαίο ελληνικό ρήμα φλάω, που σημαίνει θλίβω.

Ο «Θρήνος της Παναγίας» στον Επιτάφιο

Μια από τις κορυφαίες συγκινητικές στιγμές της Μεγάλης Εβδομάδας είναι το μοιρολόι της Παναγίας, το οποίο ψέλνουν οι πιστοί το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, κατά τον στολισμό του Επιταφίου, μέσα στους ναούς της Κύπρου. Ο «Θρήνος της Παναγίας» είναι ένα δημοτικό κυπριακό τραγούδι, το οποίο συναντάμε με διάφορες παραλλαγές από τόπο σε τόπο.

Το τραγούδι εκφράζει τον πόνο της Μητέρας του Χριστού, εξαιτίας των Παθών και της Σταύρωσης του Υιού της, λέγοντας ενδεικτικά τους εξής στίχους: «Άδε μαντάτο σκοτεινόν, τζι ημέρα λυπημένη, που ήρτεν σήμμερον σε με, την πολλοπικραμμένη. Επιάσαν τον υιούλλη μου, τζι έμειν’ αρφανεμένη, ο κόσμος κλαίει ουρανέ, τζι η γη σκοτεινιασμένη. Έδωσεν την απόφασιν, για να τον ισταυρώσουν, επάνω εις τον Γολγοθά, για να τον θανατώσουν. Μαντάτον ήρτεν φοβερόν, στην Δέσποινα Μαρία, πως μαρτυρούν τον γιούλλη της, δίχως καμιάν αιτία».

Τα κάψιμο του Ιούδα στα κάγκελα του Αγίου Κασσιανού

Ωστόσο, υπάρχουν και κάποια έθιμα, τα οποία δεν τα γνωρίζουμε γιατί έχουν χαθεί μέσα στα βάθη των αιώνων. Όσο όμως τα μαθαίνουμε τόσο συστηνόμαστε καλύτερα με τις ρίζες μας και μέσα από αυτήν τη γνώση και τη θύμηση διατηρούμε φυλαγμένη την ιστορία του τόπου μας και το ποιοι τελικά είμαστε. Είναι οι ιστορικές γειτονιές που φιλοξενούν τις όμορφες ιστορίες.

Ένα από αυτά τα έθιμα που αναφέρει στη «Σ» ο Βυζαντινολόγος Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου είναι το κάψιμο του Ιούδα, όχι όμως όπως συνηθίζεται μέχρι σήμερα στις λαμπρατζιές, αλλά κάτι τελείως διαφορετικό. Όπως εξηγεί ο κ. Χατζηχριστοδούλου, οι πιστοί το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου έδεναν το ομοίωμα του Ιούδα στα κάγκελα της εκκλησίας του Αγίου Κασσιανού στην εντός των τειχών Λευκωσία και το έκαιγαν. Σύμφωνα με τον κ. Χατζηχριστοδούλου, πρόκειται για ένα πασχαλινό έθιμο, το οποίο προέρχεται από τα βάθη των αιώνων και πλέον δεν υλοποιείται. Συγκεκριμένα, ο Ιούδας ήταν ομοίωμα ανθρωπίνων διαστάσεων, ντυμένο με εύφλεκτα υλικά και καιγόταν στην παρουσία πλήθους κόσμου, στο προαύλιο του ναού.

Πηγή: Φωτογραφία με το κάψιμο του Ιούδα στα κάγκελα του Αγίου Κασσιανού από το βιβλίο «Ελληνικά ήθη και έθιμα στην Κύπρο», της Magda Ohnefalsch-Richter, Έκδοση Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας.

Μάλιστα στο βιβλίο της Magda Ohnefalsch-Richter, με τίτλο «Ελληνικά ήθη και έθιμα στην Κύπρο», Έκδοσης του Πολιτιστικού Κέντρου της Λαϊκής Τράπεζας σε μετάφραση και επιμέλεια της Άννας Μαραγκού, αναφέρεται ότι, στο πλαίσιο του εθίμου της πυράς του Ιούδα, υπήρξε ανταγωνισμός των ενοριών για το ποια εκκλησία θα βρει τον πιο ευφάνταστο τρόπο για να πυρπολήσει τον Ιούδα. Επίσης, στα πρώτα χρόνια της αγγλικής κατοχής έδιναν στον Ιούδα τη μορφή ενός σύγχρονου Άγγλου με το μπαστούνι του, ενώ σε μια άλλη περίπτωση τοποθετούσαν τον Ιούδα ανάποδα πάνω σε ένα γαϊδούρι, περιφέροντάς τον στους δρόμους της Λευκωσίας και διαπομπεύοντάς τον, πριν τον ανατινάξουν.

Πηγή: Φωτογραφία με τον Ιούδα στο καφενείο και πάνω στο γαϊδούρι από το βιβλίο «Ελληνικά ήθη και έθιμα στην Κύπρο», της Magda Ohnefalsch-Richter, Έκδοση Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας.

Το κάψιμο των «Μαρτουθκιών» στις λαμπρατζιές

Όπως προσθέτει ο κ. Χατζηχριστοδούλου, ένα άλλο έθιμο του Πάσχα είναι το κάψιμο του «Μάρτη» στις λαμπρατζιές, όπου ο κόσμος ρίχνει μέσα στη φωτιά το βραχιολάκι με τη λευκή και κόκκινη κλωστή. «Είθισται στη λαμπρατζιά να καίνε τον ‘‘Μάρτη’’ για να μη μαυρίζουν από τον ήλιο. Αυτό γινόταν το Μεγάλο Σάββατο πριν από την Ανάσταση, από τα βάθη των αιώνων μέχρι και σήμερα», συμπληρώνει ο κ. Χατζηχριστοδούλου. Ωστόσο, πρόκειται για ένα έθιμο, το οποίο δεν το γνωρίζουν όλοι οι νέοι στις μέρες μας. Ναι μεν οι λαμπρατζιές ανάβουν κάθε Μεγάλο Σάββατο, όμως λίγοι είναι εκείνοι που ξέρουν αυτήν τη λεπτομέρεια και ρίχνουν στη φωτιά το βραχιόλι του Μάρτη.

Οι λαμπρατζιές άρχισαν στην Κύπρο από τα βάθη των αιώνων και αναπαριστούν το κάψιμο του Ιούδα του Ισκαριώτη. Με αυτόν τον τρόπο οι νεαροί που άναβαν τις φωτιές, συμβολικά έκαιγαν το κακό και ερχόταν η κάθαρση. Μάλιστα, υπήρχε ολόκληρη ιεροτελεστία, καθώς τα παιδιά περίπου ένα μήνα πριν από το Μεγάλο Σάββατο ξεχύνονταν στις γειτονιές και μάζευαν ξύλα, τα οποία τα φύλασσαν με βάρδιες τα βράδια για να μην τους τα κλέψουν.

Πρώτη Ανάσταση με ελληνικές σημαίες

Ένα άλλο έθιμο που μας αφηγείται ο κ. Χατζηχριστοδούλου είναι εκείνο ανήμερα την Ανάσταση. Μάλιστα, η Καλαβασός στην πρώτη Ανάσταση κάθε χρόνο γίνεται σημείο αναφοράς. Συγκεκριμένα, τη στιγμή που ο ιερέας ψάλλει «Ανάστα ο Θεός», τρέχουν μέσα στον ναό μαζί του παιδιά, κρατώντας ελληνικές σημαίες. Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο αυτό συμβολίζει τον θόρυβο που ακούστηκε από την Ανάσταση του Χριστού, όταν σείστηκε η γη.

Ήθη, έθιμα, μύθοι, παραδόσεις κατακλύζουν τις πασχαλινές μας συνήθειες. Συμβολισμοί που φέρνουν τη δικαιοσύνη και την κάθαρση, όπως γινόταν από αρχαιοτάτων χρόνων στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, φέρνοντας ανακούφιση στις ψυχές των θεατών. Ψαλμωδίες που εξυμνούν την αγάπη των πιστών προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο. Με στόχο να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και να γίνουνε καλύτεροι άνθρωποι. Καλή Ανάσταση σε όλους!