Η προσφορά του Άη Μάμα στους εθνικούς αγώνες

Κατά την εκδήλωση της 12ης Αυγούστου 2023 στον Άη Μάμα Λεμεσού, που αφορούσε την προσφορά της κοινότητας στους εθνικούς αγώνες, μίλησε, μεταξύ άλλων, και ο Κωστής Μ. Χατζηκωστής.

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της ομιλίας του:

Αγαπητοί μου,

Σ’ αυτό το χωριό η γαλανόλευκη πλατάγιζε πάντα, όχι με την πνοή του ανέμου, αλλά με την ανάσα και τον στεναγμό των κατοίκων του όταν την αντίκριζαν. Κρατούσαν δυνατά στη σκέψη και την καρδιά τους, αδιάλειπτα, το γαλάζιο όραμα της Ελλάδας από την ίδρυση του χωριού μέχρι τις μέρες μας. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να ξενίζει η ολοπρόθυμη και μεγάλη συνεισφορά στον Αγώνα της ΕΟΚΑ, όπως εμφανίζεται μέσα στο βιβλίο του Χαράλαμπου Χαραλαμπίδη, «Λίκνο της Λευτεριάς», τη δεύτερη έκδοση του οποίου παρουσιάζουμε σήμερα.

Στο εθνικό φρόνημα των Αγιομαμιτών και τις προσφορές τους στη Μάνα Ελλάδα κατά τους αγώνες και τις συμφορές της τον περασμένο αιώνα, έγινε εκτενής αναφορά, εδώ σε τούτο τον χώρο κατά τον εορτασμό της 1ης Απριλίου. Θα ήθελα σήμερα να επαναλάβω, σε συντομία, μερικές κραυγαλέες χαρακτηριστικές περιπτώσεις, δηλωτικές του πατριωτισμού τους.

Γέννησε δεκάδες Δασκάλους και Ιερείς που υπηρέτησαν από την Αμμόχωστο μέχρι την Πάφο. Έχει και διατηρεί ακμαίο και λειτουργούντα μέχρι σήμερα τον αρχαιότερο στην Κύπρο, Πολιτιστικό Σύλλογο, που ιδρύθηκε το 1898 με το όνομα «Αναγνωστήριον η Παλιγγενεσία», με μια δράση πρωτοφανή για μια κοινότητα μικρή, ορεινή και ξεχασμένη σαν αυτή του Αγίου Μάμα. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, σε όλα τα κατά καιρούς οικήματά του, υπήρχε πάντα με γαλάζια γράμματα η επιγραφή: «Είθε να δώσει ο Θεός στη Μάνα μας να πάμε και τρώμε πέτρες των βουνών, αν δεν έχει να φάμε».

Το 1923, ο Σύλλογος αυτός σε συνεργασία με την τότε Εκκλησιαστκή Επιτροπή συνέλεξαν το σημαντικό για την εποχή ποσό των 20 λιρών Αγγλίας, το οποίο εστάλη στην Ελλάδα για ενίσχυση τού έργου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Χιλιάδες έφθαναν τότε στην Ελλάδα, κυνηγημένοι από την τουρκική βαρβαρότητα, οι Έλληνες της Μικρασίας. Απόδειξη παραλαβής του ποσού υπάρχει σε επιστολή του τότε Διοικητού της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος προς τους κατοίκους του χωριού.

Tην 25η Μαρτίου 1931 οι Ιερείς του χωριού, ο Δάσκαλος, η Χωρική Επιτροπή, η Σχολική Επιτροπή και ο Σύλλογος «Παλιγγενεσία» υπέγραψαν ψήφισμα, του οποίου η πρώτη παράγραφος τόνιζε τα ακόλουθα: Κηρύττομεν ενώπιον Θεού και ανθρώπων ότι η θέλησις ημών είναι μία, μόνη και αναλλοίωτος, να ενωθώμεν μετά της μητρός ημών Ελλάδος.

Το 1940 ο Σύλλογος απέστειλε στο Ελληνικό Προξενείο για ενίσχυση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που εμάχοντο εναντίον του Φασισμού, όλα τα χρήματα που εισέπραξε από την πώληση τού γηπέδου του -γυμναστηρίου όπως ονομαζόταν τότε- και προορίζονταν για την ανέγερση ιδιοκτήτου οικήματος.

Διενήργησε επίσης έρανο μεταξύ των κατοίκων και συνέλεξε σημαντικότατα ποσά για τη εποχή ,που εστάλησαν και πάλι στο Προξενείο. Στο προσωπικό αρχείο του αείμνηστου Αγωνιστή της ΕΟΚΑ Παπαμενέλαου Χατζηκωστή -όσο απέμεινε μετά από την καταστροφή που προξένησαν στο σπίτι του οι Άγγλοι μετά τη σύλληψή του στις 10 Σεπτεμβρίου του 1956- ο οποίος για πολλά χρόνια διετέλεσε γραμματεύς του Συλλόγου, βρέθηκε σημείωμα, στο οποίο αναφέρονται τα εξής σημαντικά:

«Μέχρι στιγμής έχουν αποσταλεί εις το Ελληνικόν Προξενείον, ως τρίτη δόσις, 48 λίρες, 5 σελίνια και 5 γρόσια. Οι εργάται τού σταθμού εναερίου, έδωσαν 3 λίρες. Σύνολον μέχρι τώρα 64 λίρες, 14 σελίνια και 7 γρόσια. Ο έρανος συνεχίζεται. Εστάλησαν επίσης 400 δραχμαί εις ομολογίας και 34 χρυσοί αρραβώνες, 18 χρυσοί δακτύλιοι, 37 χρυσά ενώτια (σκουλαρίκια), 2 αργυρά ενώτια, 7 χρυσά φλωρίνια, μια ασημένια αλυσίδα και δύο χρυσά κουμπιά μανικέττων».

Μαζί με το σημείωμα αυτό διασώθηκε και απόδειξη παραλαβής των δωρεών από αρμόδιο του Ελληνικού Προξενείου.

Μια άλλη απόδειξη του πατριωτισμού των κατοίκων αυτού του χωριού είναι τούτο το γεγονός, που περνά απαρατήρητο: Βάφτιζαν τα παιδιά τους με αρχαία ελληνικά ονόματα. Αναφέρω: Ηρόδοτος, Σωκράτης, Δημοσθένης, Αριστοτέλης, Αχιλλέας, Λεωνίδας, Μενέλαος, Αθηνά, Ελπινίκη, Ελένη, Αντιγόνη και άλλα.

Kαι κάτι ακόμα πιο ενδιαφέρον και ίσως πιο σημαντικό. Κατά τους απελευθερωτικούς πολέμους του 1912 - 13 βάφτιζαν κορίτσια τους με ονόματα περιοχών και πόλεων που απελευθερώνονταν. Όπως για παράδειγμα Θεσσαλία, Βέροια κ.ο.κ. Δεν νομίζω να συμβαίνει αυτό σε άλλα χωριά της Κύπρου, ή ακόμα και της Ελλάδας.

Όσον αφορά τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, ο Άγιος Μάμας έχει έναν πρωτοποριακό και σημαντικό ρόλο από το 1953, σύμφωνα με μαρτυρία του Ανδρέα Αζίνα, που ευτυχώς πρόλαβα να μαγνητοσκοπήσω αφήγησή του λίγο πριν από τον θάνατό του. Τον ήξερε τον Άγιο Μάμα από τις επισκέψεις του ως Γενικός Γραμματέας της ΠΕΚ. Όταν όμως το 1953 άρχισε η προετοιμασία για τον Αγώνα, συμβουλευόμενος τον δάσκαλό του, Νικόλα Χατζηκωστή, έφθασε εδώ σ’ αυτό το χωριό, όπου οργανώθηκε ο πρώτος πυρήνας και ένα κέντρο διαφύλαξης οπλισμού και μύησης μελών στα χωριά της περιοχής και όλη την Πιτσιλιά. Αυτόν τον ρόλο ανέλαβε ο Νικόλας Αβραάμ ή Αβράμης, με το ψευδώνυμο «Αβδέλλας», που μετά τον Παπασταύρο Παπαγαθαγγέλου στη Λευκωσία ήταν ο μεγαλύτερος στρατολόγος στην ορεινή Κύπρο. Ταυτόχρονα ανέλαβε τη μύηση και την ορκωμοσία μελών και ο Παπαμενέλαος Χατζηκωστής.

Εδώ, στον Άγιο Μάμα, κατέφυγε αμέσως μετά την άφιξή του στην Κύπρο και ο Σωκράτης Λοϊζίδης, που έμενε κάτω από τη φροντίδα του Παπαμενέλαου, στο μοναχικό τότε σπίτι στην άκρη του χωριού και που ανήκει στην αδελφή του Πανίκου Νικολάου, τον οποίο μύησε και όρκισε ο Παπαμενέλαος. Ο Πανίκος είναι ο πρώτος καταδικασθείς σε φυλάκιση για ανεύρεση στο σπίτι του εκρηκτικών υλών. Καταδικάστηκε σε 7 χρόνια φυλάκιση. Συνελήφθη είκοσι έξι μόνο μέρες μετά την έναρξη του Αγώνα την 1η Απριλίου και δεν είχε ακόμα θεσπισθεί ο νόμος που πρoέβλεπε θανατική ποινή για την κατοχή όπλων και πυρομαχικών.

Σε μια επιστολή του προς εμένα, το 1982, ο Σωκράτης Λοϊζίδης ανέφερε, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα:

«…Αν δεν το γνωρίζεις, μάθε κι αυτό. Το πρώτο χωριό μετά τη Χλώρακα, που έκαμα το 1954 κρησφύγετό μου και βάση μου για την οργάνωση της θρυλικής ΕΟΚΑ, ήταν ο Άγιος Μάμας και ότι μεταξύ των πρώτων αγωνιστών που εμύησα στην ΕΟΚΑ ήσαν αγνοί και θαρραλέοι Αγιομαμίτες πατριώτες με πρώτον τον Παπάμελη» .

Ο Διγενής, και πάλι σύμφωνα με την αφήγηση του Ανδρέα Αζίνα, ο οποίος ήταν και ο μεταφορέας του, ήρθε πολλές φορές στον Άγιο Μάμα. Κυρίως πριν αλλά και μετά την έναρξη του Αγώνα. Στο σπίτι του Πανίκου Νικολάου έδωσε οδηγίες στον Σωκράτη Λοϊζίδη να ετοιμάσει την πρώτη προκήρυξη του Αγώνα και οργανώθηκαν τα σχέδια για διάφορα σαμποτάζ, όπως η ανατίναξη των αγωγών νερού στις Βάσεις Ακρωτηρίου.

Στο εξωκκλήσι, τον Άγιο Γεώργιο στο Φοινίτζι, λίγο έξω από το χωριό, πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβρη του 1954 συνάντηση του Διγενή με τον Λοϊζίδη. Παρών και ο Αζίνας. Φρουρός έξω ο Παπαμενέλαος Χατζηκωστής, που για να δικαιολογήσει την παρουσία του εκεί χαλούσε και ξανάκτιζε μια ξερολιθιά μπροστά στο εκκλησάκι. Εκεί ο Διγενής, σύμφωνα πάντα με τη μαρτυρία του Αζίνα, χαρακτήρισε μακροσκελή την προκήρυξη που ετοίμασε ο Λοϊζίδης και διάβασε τη γνωστή δική του και είπε ότι οριστικά η Οργάνωση θα λέγεται ΕΟΚΑ και όχι ΕΜΑΚ, όπως πρότεινε και πάλι ο Λοϊζίδης. Στον Άγιο Μάμα, λοιπόν, και σ’ ένα εξωκκλήσι του, οριστικοποιήθηκε το όνομα ΕΟΚΑ και αποφασίστηκε η έναρξη του Αγώνα. Μυστική «Αγία Λαύρα» για την Κύπρο το μικρό Αγιομαμίτικο εξωκκλήσι.

Σύμφωνα με τον Τομεάρχη της ΕΟΚΑ, τον «Ρωμανό» της Πιτσιλιάς, Ρένο Κυριακίδη, στην πρώτη ένοπλη επίθεση της ΕΟΚΑ, στον Αστυνομικό Σταθμό Αμιάντου, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο δυο Αγιομαμίτες. Οι Μιχάλης Κουκκής και Ανδρέας Κακονίτης.

Ο Κουκκής καταγόταν από το Πραστειό Μεσαορίας και νυμφεύθηκε στον Άγιο Μάμα την αδελφή τού πρώτου απαγχονισθέντος Ανδρέα Δημητρίου. Ήταν έμπειρος στρατιωτικός. Υπηρέτησε στον αγγλικό στρατό και πολέμησε στην Ελλάδα, όπου παρέμεινε στα βουνά με Άγγλους αξιωματικούς καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής.

Στο σπίτι του διατηρούσε κρησφύγετο, όπου πολλές φορές φιλοξενήθηκαν αντάρτες. Όταν αναζητήθηκε από τους Άγγλους, ύστερα από προδοσία, ξέφυγε στα βουνά και κατετάγη σε ανταρτική ομάδα. Πέθανε από ανακοπή καρδιάς κατά τη διαφυγή μετά από ενέδρα. Θάφτηκε με τιμές ήρωα στην παρουσία πλήθους κόσμου στον Άγιο Μάμα.

Ο Ανδρέας Δημητρίου, γιος του Δημήτρη και της Ευδοκίας, του «Δημητρού» όπως ήταν γνωστός, ήταν φοβερό παλληκάρι, σαν τον πατέρα του. Είναι γνωστή η δράση του στην Αμμόχωστο, όπου εργαζόταν στο Λιμάνι και που, μεταξύ άλλων, οδηγώντας μηχανικό φορτοεκφορτωτή, κάτω από τα μάτια Άγγλων φρουρών, που δεν κατάλαβαν τι γινόταν, φόρτωσε σε αυτοκίνητο κιβώτια με πολυβόλα «Μπρεν», πυρομαχικά και άλλα, που ενίσχυσαν σημαντικά το οπλοστάσιο της ΕΟΚΑ. Τα όπλα αυτά έφεραν στο λιμάνι της Αμμοχώστου οι Άγγλοι, μετά την αποτυχημένη επέμβασή τους στο Σουέζ. Συνελήφθη αφού πυροβολήθηκε και τραυματίσθηκε από περίπολο, που περνούσε τυχαία, μετά που πυροβόλησε Άγγλο αξιωματικό στην Αμμόχωστο. Εκτελέστηκε με απαγχονισμό στις 10 Μαΐου του 1956, μαζί με τον Μιχαλάκη Καραολή. Είναι θαμμένος στα φυλακισμένα μνήματα.

Οι προτομές και των δύο βρίσκονται εδώ, στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Μάμα. Τις έστησε η αγάπη και η υπερηφάνεια των κατοίκων.

Ένα άλλο παλληκάρι ανάμεσα στους δεκάδες Αγωνιστές του Αγίου Μάμα, που διακρίθηκε σε επικίνδυνες αποστολές, ήταν και ο Γεώργιος Κουλλαπής.

Η σημαντικότερη και πιο γνωστή του προσωπική επιτυχία ήταν η δολιοφθορά στον δίαυλο του αεροδρομίου του Ακρωτηρίου. Εκεί, αφού αρχικά είχε προσληφθεί ως υπάλληλος στις Αγγλικές Βάσεις, συνέλεξε πληροφορίες και σχεδίασε την ανατίναξη. Με περισσό θάρρος και “θράσος” διέσχισε τη Βάση με 2 βόμβες σε ένα καλάθι καλυμμένο με σταφύλι και όταν μάλιστα ρωτήθηκε από τους στρατιώτες που φρουρούσαν τους διαδρόμους, δεν δίστασε να τους κεράσει σταφύλι από το καλάθι του. Αφού σύρθηκε για 6 ώρες στους υπονόμους κάτω από τον αεροδιάδρομο, τοποθέτησε τις δυο ωρολογιακές βόμβες, οι οποίες εξερράγησαν τα μεσάνυχτα. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν δύο μεγάλα ρήγματα στο μέσο των αεροδιαδρόμων και να κριθούν ακατάλληλοι για αεριωθούμενα και βαρέα βομβαρδιστικά. Χρειάστηκαν 25 μέρες εντατικής εργασίας για ν’ αποκατασταθούν οι ζημιές, οι οποίες προκλήθηκαν την παραμονή της έναρξης της εκστρατείας των Αγγλογάλλων στη Διώρυγα του Σουέζ.

Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ετών τής προσφοράς του στον Αγώνα συνελήφθη 6 φορές. Στις δύο από αυτές βασανίσθηκε σκληρά στις Πλάτρες και την Ομορφίτα.

Από τα σκληρά βασανιστήρια που υπέστη του δημιουργήθηκε πρόβλημα στο συκώτι, με αποτέλεσμα να κάνει συνεχώς εμετό αίμα και να χρειάζεται μεταγγίσεις. Μετά από έρανο νοσηλεύθηκε στο Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών, όπου έχασε τη μάχη για τη ζωή μόλις στα 27 του χρόνια, κερδίζοντας όμως μια θέση στο Πάνθεο των Ηρώων. Τάφηκε στο κοιμητήριο των απόρων στην Αθήνα.

Δεν κατέστη δυνατό να ανευρεθούν τα λείψανά του και να μεταφερθούν στην Κύπρο. Είναι, όμως, θαμμένα στη Μάνα Ελλάδα, για την Ένωση με την οποία αγωνίστηκε και πέθανε.

Μεγάλο κρησφύγετο στον Άγιο Μάμα υπήρχε και στο σπίτι του Παναγή και της Ελένης Ππαρίλλα, όπου φιλοξενήθηκαν πλείστες όσες φορές ανταρτικές ομάδες και ιδιαίτερα εκείνη του Γρηγόρη Αυξεντίου. Το κρησφύγετο βρισκόταν σε μιαν αποθηκούλα, η στέγη της οποίας ήταν η «αυλή» του κυρίως σπιτιού. Στη γωνία της στέγης - αυλής κατέληγε μια καπνοδόχος. Δίπλα ήταν πάντα ένα καλάθι με πατάτες. Όταν υπήρχε κίνδυνος ή εμφανίζονταν Άγγλοι, η νοικοκυρά Ελένη έριχνε μια πατάτα από την καπνοδόχο και οι Αντάρτες έμπαιναν στο κρησφύγετο και το σφράγιζαν.

Στην προσφορά των Αγιομαμιτών στον Αγώνα της ΕΟΚΑ δεν θα αναφερθώ με περισσότερα. Άλλωστε σ’ αυτήν αναφέρεται το βιβλίο «Λίκνο της Λευτεριάς», που παρουσιάζουμε σήμερα.

Στον πρωτοπόρο αγωνιστή, Αγιομαμίτη Δάσκαλο, που φλόγιζε τις ψυχές των νέων και τις μεθούσε με Ελλάδα -όπως τον Παλληκαρίδη λόγου χάριν- τον Αγωνιστή του 1955-59, τον μαχητή του 1963-64, Νικόλα Χατζηκωστή, πατέρα του οικονομικού αιμοδότη των εκδόσεων για τον Άγιο Μάμα, Κώστα Χατζηκωστή, θα αφιερώσουμε μερικά λεπτά παρακολουθώντας ένα σύντομο φιλμάκι για τη ζωή και το έργο του.