«Πράσινη Γραμμή»

Όπως είδαμε στο σημείωμα της περασμένης Κυριακής, σ’ ένα επεισόδιο μεταξύ αστυνομικής περιπόλου και ένοπλων Τουρκοκυπρίων σκοτώθηκε μια πόρνη, η Τζεμαλιέ, και δυο ένοπλοι Τουρκοκύπριοι, που είχαν σπεύσει στο σημείο της συμπλοκής. Η αιματηρή εκείνη συμπλοκή αποτέλεσε την αιτία και αφορμή να ξεσπάσει η τουρκοκυπριακή ανταρσία, που σκοπό είχε την εφαρμογή ενός πολύ καλά προετοιμασμένου σχεδίου για τη διχοτόμηση της Κύπρου, το οποίο άρχισε να ετοιμάζεται πριν ακόμα από τη σύσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας, με το δοτό τραγελαφικό Σύνταγμα των συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου.

Η τρομοκρατική τουρκοκυπριακή οργάνωση Τ.Μ.Τ. άρχισε να διανέμει οπλισμό στα μέλη της σ’ ολόκληρη την Κύπρο και να εγκαθιστά ενόπλους σε στρατηγικά σημεία των τουρκοκυπριακών συνοικιών των πόλεων και των μεικτών τουρκοκυπριακών χωριών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα έθεσε υπό τον έλεγχό της την τουρκική συνοικία και νότιες περιοχές και προάστια της πρωτεύουσας. Παράλληλα οι ομάδες του Ακρίτα (Πολύκαρπου Γιωρκάτζιη), του Λυσσαρίδη και του Σαμψών πήραν τα όπλα και κινήθηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις μέσα στην εντός των τειχών Λευκωσία και τα απειλούμενα με κατάληψη βόρεια προάστια, όπου οι στασιαστές, ενισχυμένοι από την ΤΟΥΡΔΥΚ, άρχισαν να προωθούνται. Οι συγκρούσεις επεκτάθηκαν σ’ όλες τις πόλεις και τα μεικτά χωριά της Κύπρου. Ο Πρόεδρος Μακάριος και ο Αντιπρόεδρος Κουτσιούκ την επόμενη μέρα, 22 Δεκεμβρίου, σε κοινή έκκλησή τους ζητούσαν από τα μέλη των δυο κοινοτήτων να διατηρήσουν την ψυχραιμία τους, να αποφύγουν οποιαδήποτε πρόκληση και να συνεχίσουν με ηρεμία τη ζωή τους. Οι προσπάθειές τους, όμως, έπεσαν στο κενό. Οι μάχες συνεχίζονταν και τις επόμενες τρεις μέρες με ολοένα και περισσότερη ένταση.

Με νέα έκκλησή τους Μακάριος και Κουτσιούκ στις 24 Δεκεμβρίου προτρέπουν τους Έλληνες και τους Τούρκους να σταματήσουν τις μεταξύ τους εχθροπραξίες. «Τα μέχρι τούδε θλιβερά γεγονότα», τόνιζαν στην κοινή έκκλησή τους οι δυο ηγέτες, «κανέναν δεν θα ωφελήσουν. Αι πράξεις βίας είναι μισηταί και καταδικαστέαι». Σε ιδιαίτερη συνάντησή τους, που πραγματοποιήθηκε ύστερα από μεσολάβηση των πρεσβευτών των ΗΠΑ και της Βρετανίας, στον Αστυνομικό Σταθμό Πύλης Πάφου, οι δυο ηγέτες συμφώνησαν:

(α) Οι δυο πλευρές να διατάξουν κατάπαυση του πυρός, που θα ίσχυε από τα μεσάνυχτα της ίδιας ημέρας, 24 Δεκεμβρίου) και

(β) οι Γλαύκος Κληρίδης, Πρόεδρος της Βουλής και Οσμάν Ορέκ, Υπουργός Άμυνας, να επισκεφθούν μαζί όλα τα φυλάκια που είχαν στήσει και οι δυο πλευρές κατά μήκος της γραμμής που χωρίζει την ελληνική περιοχή της πρωτεύουσας από την τουρκική, για να ελέγξουν αν η εκεχειρία εφαρμόζεται και οι ένοπλοι έχουν αποσυρθεί.

Οι Τούρκοι υπαναχωρούν

Δυστυχώς, οι Τούρκοι, που επέμεναν στην προώθηση των διχοτομικών τους σχεδίων, υπαναχώρησαν και η συνάντηση Κληρίδη- Ορέκ δεν πραγματοποιήθηκε, προς απογοήτευση των Αγγλοαμερικανών μεσολαβητών. Γράφει χαρακτηριστικά ο Γλαύκος Κληρίδης στην «Κατάθεσή» του: «Ενώ τις πρωινές ώρες της 25ης Δεκεμβρίου περίμενα τον Οσμάν Ορέκ, ειδοποιήθηκα, μέσω των δύο πρεσβευτών, ότι ο κ. Ορέκ δεν θα με συναντούσε και ότι η συμφωνία που έγινε δεν θα προχωρούσε. Ύστερα από λίγο άρχισαν να καταφθάνουν αναφορές ότι η σύγκρουση επεκτεινόταν. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, ο Μακάριος έδωσε άδεια να διανεμηθούν όπλα στους Έλληνες μαχητές, μετά την υπόσχεση του Γιωρκάτζιη ότι ‘‘θα χρησιμοποιούντο για να κρατηθούν οι αμυντικές γραμμές’’».

Την ημέρα των Χριστουγέννων η Τουρκία, παράλληλα με τις διαβουλεύσεις, άρχισε δράση. Στις 6 η ώρα το πρωί τουρκικά μαχητικά αεροπλάνα πέταξαν σε χαμηλό ύψος πάνω από τη Λευκωσία, ενώ πολεμικά της σκάφη έπλεαν επιδεικτικά προς την Κύπρο. Ταυτόχρονα οι κυβερνήσεις Ελλάδας, Τουρκίας και Βρετανίας εξέδωσαν κοινή ανακοίνωση για εκεχειρία, την επιτήρηση της οποίας θα αναλάμβαναν οι δικές τους στρατιωτικές δυνάμεις, που ήταν εγκατεστημένες στο νησί. Η συνάντηση για την επιβολή της εκεχειρίας έγινε στο σπίτι του Βρετανού Υπάτου Αρμοστή. Και στη σύσκεψη, ο Μακάριος διέπραξε το μοιραίο πολιτικό ολίσθημα. Αποδέχθηκε να επιτρέψει στους Άγγλους να επιβλέψουν την τήρηση της εκεχειρίας, ενώ γνώριζε ότι οι κυβερνητικές δυνάμεις βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση έναντι των τουρκικών.

Η «Πράσινη Γραμμή»

Ο Βρετανός υποστράτηγος Πίτερ Γιανγκ τήρησε μια φιλοτουρκική στάση, που ήταν μοιραία για τον κυπριακό Ελληνισμό. Ζήτησε από τον Μακάριο να συμφωνήσει στην απόσυρση των Ελλήνων από τις προωθημένες θέσεις που κατείχαν κατά μήκος της γραμμής καταπαύσεως του πυρός και να αντικατασταθούν από Βρετανούς στρατιώτες. Με την αποχώρηση των Ελλήνων από τις θέσεις τους δόθηκε η ευκαιρία σε Βρετανούς στρατιώτες να τις επανδρώσουν, χωρίς όμως οι στασιαστές να υποχωρήσουν βορειότερα στις αρχικές τους θέσεις. Αντίθετα, με την ανοχή τους οι στασιαστές προωθήθηκαν και σε θέσεις που εγκατέλειψαν οι δυνάμεις του κράτους. Κλείνοντας τα μάτια ο Βρετανός υποστράτηγος έσυρε με μαρκαδόρο πράσινου χρώματος σε χάρτη τη γραμμή αντιπαράταξης των αντιμαχομένων, η οποία έμεινε στην ιστορία ως «Πράσινη Γραμμή». Ο Μακάριος, όταν δεχόταν τη χάραξη της «Πράσινης Γραμμής», δεν υπολόγιζε ότι με εντολή του Βρετανού υποστράτηγου Πίτερ Γιανγκ οι δυνάμεις του κράτους θα διατάσσονταν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους και να εγκατασταθούν νοτιότερα, ενώ οι στασιαστές θα προωθούνταν, με τη βοήθεια της ΤΟΥΡΔΥΚ, σε σημεία των πολυσύχναστων οδών Πάφου και Ερμού της εντός των τειχών Λευκωσίας, καθώς και περιοχών των βόρειων προαστίων. Εκεί όπου παραμένουν μέχρι σήμερα.

Στο μεταξύ, η ΤΟΥΡΔΥΚ, που είχε εγκαταλείψει το στρατόπεδό της, είχε προωθηθεί στα βόρεια προάστια, για να ενισχύσει τους στασιαστές της Τ.Μ.Τ., οι οποίοι προσπαθούσαν να τα θέσουν υπό τον έλεγχό τους και να προωθηθούν για να βελτιώσουν τις θέσεις και στην εντός των τειχών Λευκωσία. Οι ομάδες του Σαμψών κινήθηκαν εσπευσμένα στην Ομορφίτα, όπου ενεργούσαν στασιαστές και άντρες της ΤΟΥΡΔΥΚ, για να τους εκδιώξουν και ν’ απελευθερώσουν το μαρτυρικό προάστιο. Η πολυήμερη σκληρή μάχη είχε ως συνέπεια να λιγοστέψουν τα πυρομαχικά των μαχόμενων αγωνιστών. Η Κυβέρνηση, προς την οποία αποτάθηκε ο Σαμψών ζητώντας εφόδια, απάντησε ότι δεν έχει διαθέσιμα. Μετά, ο Σαμψών επικοινώνησε με τον Λέαντρο Χατζημάρκου, τον οποίο παρακάλεσε ν’ απευθυνθεί στον διοικητή του 106ου Λόχου των ενωτικών αγωνιστών, Ρένο Κυριακίδη, και να του ζητήσει πυρομαχικά - σφαίρες αγγλικής κατασκευής και χειροβομβίδες. Ήμουν υπηρεσία με τον Πέτρο Στυλιανού εκείνο το βράδυ, όταν τηλεφώνησε ο Λέαντρος Χατζημάρκου και μου ανέφερε αγωνιωδώς ότι τα πυρομαχικά του Σαμψών εξαντλούνται, η Κυβέρνηση δεν του στέλνει και κινδυνεύουν να κυκλωθούν οι μαχητές. Έτρεξα αμέσως στο παρακείμενο Γυμνάσιο Κύκκου, όπου ο Κυριακίδης παρακολουθούσε νυκτερινή εκπαίδευση των αντρών του, και του ανέφερα τι μου είπε ο Χατζημάρκου. Ο Ρένος κάλεσε αμέσως τον αείμνηστο αδελφό του Χαράλαμπο, και τους επίσης μακαρίτες αγωνιστές Δημητράκη Παπαδόπουλο και Χαράλαμπο Πιτσιλλίδη, τους ενημέρωσε τι συμβαίνει και τους ζήτησε να με βοηθήσουν να ετοιμάσουμε σ’ ένα μεγάλο κιβώτιο πυρομαχικά, κυρίως σφαίρες αγγλικής κατασκευής και χειροβομβίδες. Σε δέκα λεπτά το κιβώτιο με τα πυρομαχικά ήταν έτοιμο, το φορτώσαμε σε λαντρόβερ, που είχε παραχωρήσει στον Λόχο μας η Μονή Κύκκου, και επιβιβάστηκαν σ’ αυτό και οι τρεις αγωνιστές. Με ιλιγγιώδη ταχύτητα έσπευσαν στην Ομορφίτα. Διέσχισαν το προάστιο μέσα από καταιγιστικά πυρά και έφθασαν στον Σαμψών, παραδίνοντάς του τα πυρομαχικά, που είχε ζητήσει. Ο Σαμψών ανακοίνωσε χαρούμενος στους άντρες του την άφιξη των πυρομαχικών, που έστειλε ο 106ος Λόχος και το ηθικό τους υψώθηκε κατακόρυφα. Οι τρεις αγωνιστές του 106ου Λόχου, αφού ξεφόρτωσαν τα πυρομαχικά, πήραν κι αυτοί θέσεις μάχης και αγωνίστηκαν μαζί με τους άντρες του Σαμψών μέχρι το πρωί, οπότε εκδιώχθηκαν οι στασιαστές της Τ.Μ.Τ. και οι άντρες της ΤΟΥΡΔΥΚ, που είχαν σπεύσει να τους ενισχύσουν.

Σκληρές μάχες διεξάγονταν στην περιοχή των Κεντρικών Φυλακών - Βρετανικής Υπάτης Αρμοστείας - «Λήδρα Πάλας» και στον περίγυρο του ξενοδοχείου «Κορνάρο», μέχρι τις 30 Δεκεμβρίου, οπότε επιτεύχθηκε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός από τους διοικητές της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ, τους πρεσβευτές Ελλάδας και Τουρκίας και τους αντιπροσώπους της ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής πλευράς, Κληρίδη και Ντενκτάς. Τη συμφωνία υπέγραψαν στις 30 Δεκεμβρίου ο Μακάριος και ο Κληρίδης για λογαριασμό της ελληνοκυπριακής πλευράς και οι Κουτσιούκ και Ντενκτάς για λογαριασμό της τουρκοκυπριακής πλευράς.

Στις άλλες πόλεις

Σφοδρές συγκρούσεις αγωνιστών με στασιαστές της Τ.Μ.Τ. διεξήχθησαν και στις άλλες πόλεις. Στην Πάφο οι στασιαστές καταμεσήμερα προωθήθηκαν από τον Μούτταλο στην περιοχή της Κεντρικής Αγοράς και πυροβολούσαν αδιάκριτα εναντίον ανυποψίαστων πολιτών, σκοτώνοντας και τραυματίζοντας αρκετούς. Οι δυνάμεις του κράτους αντέδρασαν και άρχισαν να οργανώνονται για αντεπίθεση. Για την ενίσχυση των δυνάμεων του κράτους είχε σταλεί ο Λόχος της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενισχυμένος από αγωνιστές, μ’ επικεφαλής τον τότε λοχαγό Χρίστο Φώτη. Τον γενναίο συνταγματάρχη, που έπεσε στα Καζιβερά από σφαίρα ελεύθερου σκοπευτή κατά τη δεύτερη μέρα της εισβολής του Αττίλα το 1974.

Στη Λεμεσό οι μάχες ήταν σκληρότερες. Οι στασιαστές ορμούσαν από την τουρκική συνοικία εναντίον διαφόρων ελληνικών περιοχών της πόλης και οι μάχες που ακολούθησαν ήταν πολυήμερες. Σε μια φάση των μαχών ο γνωστός από τη Λευκωσία υποστράτηγος Γιανγκ κατέφθασε στην πόλη επικεφαλής Βρετανών στρατιωτών, ενισχυμένων με ελαφρά άρματα «Μάρμορ Χάριγκτον» και επιχείρησε να σύρει και εκεί «Πράσινη Γραμμή», για να διχοτομήσει την πόλη, αλλά οι μαχητές αντέδρασαν και εμπόδισαν τον «ειρηνοποιό» υποστράτηγο να προωθήσει τις προσπάθειες. Ο Γιωρκάτζιης πήγε στη Λεμεσό και μίλησε με τον Άριστο Χρυσοστόμου, που ήταν επικεφαλής των μαχητών. Τελικά, μετά από διαβουλεύσεις συμφωνήθηκε κατάπαυση του πυρός, όχι όμως και χάραξη «Πράσινης Γραμμής». Ο υποστράτηγος Γιανγκ ζήτησε να γίνει αμέσως κατάπαυση του πυρός και δυο αξιωματικοί της Αστυνομίας, ένας Ελληνοκύπριος κι ένας Τουρκοκύπριος, να επιθεωρήσουν όλη τη γραμμή αντιπαράταξης. Από μέρους των Ελλήνων και της Δημοκρατίας ορίστηκε ο αστυνόμος Στέλιος Καράγιας.

Όροι Βενιαμίν

Την επόμενη μέρα, όπως γράφει ο Αντρέας Κόμπος στο βιβλίο του «Η Τουρκοανταρσία στη Λεμεσό 1963-64», ο έπαρχος Χριστόδουλος Βενιαμίν συναντήθηκε στο γραφείο του με τον Τουρκοκύπριο «βουλευτή» Ραματάν Τζιεμίλ και άλλους Τουρκοκύπριους παράγοντες, προς τους οποίους έθεσε τους όρους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ζήτησε απ’ αυτούς: Η Αστυνομία θα κυκλοφορεί ελεύθερα στην τουρκοκυπριακή συνοικία, θα πρέπει να πληρώνουν τους φόρους τους, τους λογαριασμούς της ΑΗΚ, της ΑΤΗΚ, της Ύδρευσης κ.λπ., θα μπορούν να γιορτάζουν τις εθνικές τους εορτές, να παρελαύνουν χωρίς στρατιωτικές στολές ή όπλα και να γίνεται πλήρης συμμόρφωση στους νόμους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Έτσι αποκαταστάθηκε η έννομη τάξη και στη Λεμεσό.

Τελικά, η τουρκοκυπριακή ανταρσία, με λάθη της δικής μας πλευράς, πέτυχε ν’ ανοίξει τον δρόμο προς τη διχοτόμηση. Οι Τουρκοκύπριοι κράτησαν όχι μόνο την εντός των τειχών Λευκωσία συνοικία τους, αλλά με τη βοήθεια της ΤΟΥΡΔΥΚ δημιούργησαν έναν οχυρωμένο θύλακα που κάλυπτε έδαφος μέχρι τον Άγιο Ιλαρίωνα, έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τον δρόμο Λευκωσίας - Κερύνειας και δημιούργησαν την παράνομη «τουρκοκυπριακή διοίκηση», η οποία αποτέλεσε «εσωτερικό προγεφύρωμα» για τις ορδές του Αττίλα, που διά πυρός και σιδήρου διχοτόμησαν την πατρίδα μας και ανακήρυξαν το ψευδοκράτος στις κατεχόμενες πατρογονικές μας εστίες.

Ο Βρετανός υποστράτηγος Πίτερ Γιανγκ, κρατώντας τον μαρκαδόρο με τον οποίο χάραξε την «Πράσινη Γραμμή», μπροστά στον χαμογελαστό Πρόεδρο της Βουλής, Γλαύκο Κληρίδη.

Ταυτότητα της «Αυτόνομης Τουρκοκυπριακής Δημοκρατίας».

Άνδρες των Δυνάμεων Ασφαλείας της Κυπριακής Δημοκρατίας κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων με Τουρκοκύπριους στασιαστές (Τ.Μ.Τ.) και αξιωματικούς και άνδρες της ΤΟΥΡΔΥΚ τον Δεκέμβρη του 1963.

*Αναδημοσίευση από την έντυπη έκδοση της "Σημερινής της Κυριακής" ημερ. 31.12.2023